PROBLEM STOSUNKU JEDNOSTKI DO SPOŁECZEŃSTWA
W historii narodów i państw dążenia do znalezienia optymalnego układu stosunków między jednostką a społeczeństwem są dominujące. Dlatego narzucają się badaczom jako zasadnicze procesy społeczne.
TRZY UJĘCIA ISTOTY SPOŁECZNOŚCI I TRZY TEORIE NA TEMAT STOSUNKU JEDNOSTKI DO SPOŁECZEŃSTWA
teoria organicystyczna:
społeczeństwo jako pierwsze, pierwotne i wyższe w stosunku do człowieka, jako organizm (Platon, H. Spencer), byt substancjalny i całość pierwsza decyduje o naturze oraz o istocie swej części jaką jest człowiek,
jednostka jako cząstka całości, wytwór społeczeństwa (E. Durkheim) sama w sobie nie ma żadnych celów, spełnia jedynie funkcje względem organizmu, podlega całkowicie prawom narodu i państwa,
teoria mechanicystyczna, atomistyczna, nominalistyczna, teoria umowy społecznej:
realnie istnieją tylko jednostki,
społeczeństwo jest sumą jednostek, które łączyć może jedynie umowa dotycząca zaniechania lub podejmowania jakiś czynności; wskutek umowy nie powstaje jednak żaden odrębny podmiot, byt niezależny czy całość w stosunku do jednostek; społeczność jest tylko tworem myśli ludzkiej (Hobbes, Lock, Rousseau), jest całkowicie podporządkowana jednostce,
teoria funkcjonalna, realistyczna:
społeczeństwo nie jest bytem substancjalnym, ale są nim jedynie osoby ludzkie, które społeczeństwo tworzą; społeczeństwo istnieje realnie, jest całością odrębną od osób, które je tworzą; czynnikiem jednoczącym osoby w społeczność jest zawsze jakieś dobro, cel i wspólne potrzeby; społeczeństwo ma służyć celom osoby ludzkiej i jej pomagać,
osoba ludzka jest autonomiczna i wyrasta ponad społeczeństwo, z drugiej strony jest mu częściowo podporządkowana.
PRAWA OSOBY LUDZKIEJ I DOBRO WSPÓLNE
Droga do określenia praw jednostki ludzkiej może być dwojaka:
analiza dedukcyjna - polega na ustalaniu praw drogą analizy i rozumowania, zaczynając od określenia istoty i natury społeczeństwa i osoby ludzkiej,
opis empiryczny - polega na ustalaniu praw poprzez obserwację praktyki społecznej, opis i usystematyzowanie uprawnień, jakich dla człowieka żądały różne ruchy polityczne i społeczne.
Najpełniejszą listę praw podał w 1963 roku papież Jan XXIII, przyjmując za ich podstawę godność osoby ludzkiej.
Tradycyjny podział praw:
prawa do bytu:
człowiek jest bytem substancjalnym, istotą rozumną, ma swój cel do osiągnięcia i kieruje się swoją wolą, charakteryzuje go samoistność w bycie i działaniu, jest najdoskonalszym bytem w całej naturze, osoba ludzka jest wyższa od społeczeństwa, gdyż jest twórcą swych czynności;
społeczność jest bytem przypadłościowym, swoje istnienie czerpie od człowieka;
prawa do rozwoju:
człowiek ma prawo do realizowania swego celu i rozwijania swojej osobowości;
cele społeczności są bliżej określone przez cele człowieka, społeczność istnieje z natury, z konieczności, aby zaspokoić potrzeby jednostki.
Pierwszą, najsłynniejszą deklaracją i gwarancją wolności politycznej była angielska Wielka Karta Swobód z 1215 roku.
DOBRO WSPÓLNE - z punktu widzenia przedmiotowego jest to zespół środków, wartości i rzeczy, którymi społeczność zaspokoić może określone potrzeby swoich członków; z punktu widzenia podmiotowego oznacza cel poszczególnych społeczności.
Jedyną faktyczną gwarancją realizacji dóbr osobistych jednostki, czyli jej prawa do istnienia i do rozwoju w konkretnym miejscu i czasie jest dobro wspólne. Jest ono kryterium określającym granice i zakres obowiązków jednostki wobec społeczeństwa. Stosunek jednostki do społeczności jest regulowany z jednej strony prawami osoby ludzkiej, a z drugiej strony dobrem wspólnym.
Człowiek wchodzi do każdej społeczności tylko w pewnym zakresie, w takim, jaki jest zakreślony celem danej społeczności. Każda grupa społeczna ma określony cel, czy dobro, czy tzw. ośrodek grupowy, który realizuje. Tylko w tym zakresie dobro jednostkowe jest podporządkowane dobru danej społeczności.
Normalnym stanem, wynikającym z natury rzeczy, jest stan polegający na ochronie i utrzymaniu praw naturalnych osoby przez poszczególne grupy społeczne i społeczeństwa. Tylko takie społeczeństwa zwać się mogą w pełni realizującymi humanizm - polega on na takim urządzeniu życia społecznego, kultury i cywilizacji, w którym potrzeby człowieka , wartość i godność ludzka są celami wszelkiej działalności i jej podstawą.
Stanem przejściowym i wyjątkowym w stosunkach między jednostką a społeczeństwem jest stan zagrożenia dobra powszechnego - wówczas dobro jednostki może być poświęcone dobru wspólnemu.
2. JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO
Jan Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin, 19993, ss. 17-35
3
SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA