PARADYGMATY NAUK SPOŁECZNYCH A BUDOWANIE TEORII PEDAGOGICZNYCH.

Paragygmat to zbiór ogólnych i ostatecznych przesłanek w wyjaśnianiu jakiegoś obszaru rzeczywistości, przyjętych przez przedstawicieli danego kierunku, upowszechniony jako wzór myślenia w kręgach użytkowników nauki:

- bezpośrednio dotyczy przedmiotu danej nauki, nazwanego obszarem rzeczywistości;

- jest zbiorem przesłanek ogólnych tj. zadań stanowiących podstawę wnioskowania o jakimś przedmiocie.

Paradygmat w odniesieniu do pedagogiki oznacza zbiór przesłanek lub założeń ogólnych i koniecznych do zdefiniowania edukacji, stanowiących punkt wyjścia badań nad nią oraz budowania jej teorii.

Pedagogika jest jednym z paradygmatów nauk społecznych, a edukacja jako praktyka społeczna jest przedmiotem badań ściśle związanym z przedmiotami innych nauk społecznych. Edukacja wywiera wpływ na psychikę i zachowania ludzi, odbywa się w obrębie grup społecznych, tworzy procesy społeczne, kulturę, jest jej produktem.

Pedagogika porusza się na pograniczu nauk społecznych i wyrasta z ich paradygmatów. Jeżeli na nauki społeczne spojrzymy z perspektywy całościowej, to przedmiotem badań będzie świat społeczny, a edukacja jedną z jego postaci. Świat społeczny możemy badać bądź analizować w obrębie dwóch ważnych kategorii:

1. Człowieka jako istoty społecznej.

2. Społeczeństwa.

Odwołując się do powyższych kategorii przedstawiciele nauk społecznych zadawali pytania jak istnieje świat społeczny?, jak zmienia się społeczeństwo?, jaka jest natura człowieka?. Odpowiedzi na te pytania stanowią przesłanki wyjścia zjawisk społecznych, składające się na paradygmaty nauk społecznych.

W historii nauk społecznych przyjmowano dwa skrajne stanowiska ontologiczne do pytań o naturę bytu:

1. Nominalizm - jego przedstawiciele twierdzą, że nie istnieją idee i przedmioty abstrakcyjne, lecz jedynie przedmioty konkretne ( nominalizm pojęciowy). Nominalizm jest stanowiskiem subiektywistycznym, odrzuca możliwości uznania uniwersalnej rzeczywistości, która byłaby podzielana przez całość społeczeństwa.

2. Realizm - jego przedstawiciele przyjmowali istnienie danych zmysłowych, które są odpowiednikami idei i przedmiotów abstrakcyjnych. W sensie metafizycznym byt istnieje obiektywnie, niezależnie od umysłu poznającego. Rzeczy są takie, jak je spostrzegamy, uniwersalne dla wszystkich. Realizm jest stanowiskiem obiektywistycznym, który odrzuca możliwość uznania subiektywnej rzeczywistości, która może być zróżnicowana ze względu na poznający ją przedmiot. Świat społeczny jest dany wszystkim przedmiotom go poznającym w jednakowej postaci, zgodnej z danymi zmysłowymi.

W odniesieniu do pytań o naturę człowieka, nauki społeczne ukształtowały dwa stanowiska:

1. Woluntaryzm - głosił, żelowa to podstawowa zasada organizująca naturę człowieka. Przyczyną zmian w człowieku jest sam człowiek, a ściślej jego wola. Kartezjańska formuła „myślę, więc jestem” dla woluntarystów oznacza „chcę, więc jestem”. Jest to ontologia subiektywistyczna.

2. Determinizm - podstawową zasadą organizującą człowieka to sieć zależności

przyczynowo- skutkowych. Człowiek jest zdeterminowany działaniem innych bytów, które warunkującego rozwój, zakreślają jego granice i możliwości jego aktywności. Przedstawiciele tego stanowiska twierdzą, że istnieją ogólne prawa życia i rozwoju człowieka, które wyznaczają jego miejsce w świecie. Determinizm jest ontologią obiektywistyczną.

Szukając odpowiedzi na pytanie „ jak zmienia się społeczeństwo?” nauki społeczne sformułowały dwie zasady:

1. Zasada stopniowej regulacji - organizuje zmiany w życiu społecznym. Społeczeństwo osiąga określony stan rozwoju, ustalając reguły jego trwania. Kategoriami opisu procesów społecznych są: porządek społeczny, solidarność, umowa społeczna. Kolejne pokolenia odtwarzają ten stan i stopniowo modyfikują. Jest to zasada ciągłości i zmienności życia społecznego.

2. Zasada radykalnej zmiany - organizuje życie społeczne. Społeczeństwo trwa w stanie konfliktu między różnymi grupami interesów, które co jakiś czas doprowadzają do radykalnych, rewolucyjnych zmian ustalonego stanu rzeczy. Kategoriami opisów społecznych są: sprzeczność, emancypacja, niedobory, dominacja. Reguły życia społecznego zmieniają się ciągle pod wpływem narastającej krytyki aktualnego stanu rzeczy.

Krzyżując przesłanki opisane na wymiarze: subiektywizm (nominalizm i woluntaryzm) - obiektywizm (realizm i determinizm) z przesłankami na wymiarze: stopniowa regulacja - radykalna zmiana, to otrzymamy cztery paradygmaty nauk społecznych.

RADYKALNA ZMIANA

SUBIEKTYWIZM (NOMINALIZM) (WOLUTARYZM)	HUMANIZM	STRUKTURALIZM	OBIEKTYWIZM (REALIZM) (DETERMINIZM)
		INTERPRETATYWIZM		FUNKCJONALIZM

STOPNIOWA REGULACJA

1. Paradygmat humanistyczny to zespół przesłanek nadających indywidualne i subiektywistyczne znaczenie faktom występującym w życiu społecznym. Teoretycy tego kierunku zajmują krytyczne stanowisko w odniesieniu do stanu kultury, która jest na siłę narzucana jednostkom. Chcą widzieć badane fakty z perspektywy uczestniczących w nich przedmiotów, które mogą i mają prawo wpływać na zdarzenia. Paradygmat ten bada konflikty społeczne, jest krytyczny wobec każdej formy dominacji nad indywidualnością jednostki.

2. Paradygmat interpretatywny - dąży do zrozumienia w jaki sposób jednostki zyskują świadomość w ramach struktur społecznych. Interesuje się zrozumieniem subiektywnego doświadczenia ludzkiego, poprzez testowanie wiedzy w praktyce konkretnych społeczności. W odniesieniu do natury człowieka paradygmat ten odrzuca porządek deterministyczny, ujmuje on zmiany społeczne w kategoriach stopniowej regulacji.

3. Paradygmat strukturalistyczny - istnieją obiektywne struktury, w których przebiega życie, a wyjaśnienie ich deterministycznych zależności nadaje sens i kierunek zaplanowanej interwencji w obiektywny świat społeczny. Każda jednostka zajmuje określone miejsce w strukturze społecznej i poddana jest oddziaływaniu obiektywnych sił kształtujących jej los. W odniesieniu do zmiany społecznej strukturalizm jest wspólnym mianownikiem radykalnym teorii konfliktu pomiędzy organizacjami społecznymi walczącymi o dominacje nad społeczną dystrybucją dóbr.

4. Paradygmat funkcjonalistyczny - widzi świat społeczny jako byt obiektywny z gotowymi strukturami regulującymi życie jednostki (determinizm). Podstawową kategorię opisu stanowi system kulturowy, podporządkowujący sobie osobowość jednostek. Jest to jednocześnie paradygmat homeostazy społecznej akceptujący nierówności społeczne jako ocenę owej równowagi.

Z punktu widzenia relacji jednostka- społeczeństwo ukształtowały się dwie zasadnicze tendencje budowania teorii edukacji:

RADYKALNA ZMIANA

SUBIEKTYWIZM KONCENTRACJA NA JEDNOSTCE I KULTURZE

HUMANIZM

STRUKTU-RALIZM

OBIEKTYWIZM KONCENTRACJA NA SPOŁECZEŃSTWIE I PAŃSTWIE

P A J D O C E N T R Y Z M

D I D A S K A L O C E N T R Y Z M

INTERPREA-TYWIZM

FUNKCJO-NALIZM

STOPNIOWA REGULACJA

1. Pajdocentryzm - to przedmiot pedagogiki przekładający się z paradygmatu humanistycznego i interpretawywnego. Przyjmuje on taką koncepcję edukacji, która za główny cel przyjmuje swobodny rozwój dziecka, przekłada interes jednostki nad interes społeczeństwa. Lokuje główne źródło w rozwoju w samym dziecku. Edukacja powinna pozwolić na ujawnienie przez dziecko zdolności, potencjalności i stwarzać warunki do ich realizowania. Podstawową kategorią w tych teoriach jest samorealizacja jednostki, będąca taką konceptualizacją rozwoju dziecka, która nie dopuszcza kształtowania jego osobowości według przyjętego przez wychowawców wzorca. Pedagog w tej tradycji akceptuje dziecko takie takim jakim jest, otwiera jedynie przed nim możliwości zaktualizowania się jego indywidualnego potencjału rozwojowego.

Pajdocentryzm w wersji humanistycznej jest zespołem radykalnych teorii krytycznych, które w skrajnej postaci budują wizję społeczeństwa bez szkoły. Krytykuje organizacje społeczne sterujące normalną edukacją. Przedstawiciele postulują ich likwidację, „odszkolenie” społeczeństwa, a procesy edukacyjne rozumieją jako wyzwalanie jednostek spod przemocą narzuconego przez społeczeństwo, opartego na nierównościach, status quo. Badania pedagogiczne nastawione są na odkrywanie procesów selekcji w dostępie do oświaty, ograniczania możliwości rozwojowych, na identyfikowanie przejawów dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie społeczne, rasę i wyznanie religijne. W paradygmacie tym mieszczą się szczegółowe nurty teorii pedagogicznej: pedagogika antyautorytarna, emancypacyjna, międzykulturowa, ekologiczna, czy negatywna oraz pedagogika postmodernizmu.

Pajdocentryzm w wersji interpretatywistycznej - nie nastawia się na radykalną zmianę społeczna, która jest gwarantem swobodnego rozwoju dziecka. Twórcy teorii mniej zaangażowanych w krytykę społecznych postaw edukacji próbują wchodzić w świat dziecka, rozpoznając znaczenia, jakie ono nadaje edukacyjnej codzienności. W opracowaniach pedagogicznych opartych na powyższych ontologicznych założeniach przejawia się tendencja do opisu i wyjaśniania świata edukacji bez uprzednio przyjętych założeń, do analizy praktyki edukacyjnej w takim języku w jakim ona przebiega. Przedstawiciele nie interesują się edukacją w skali makro (emancypacja, nierówności społeczne), lecz skupiają się na analizie konkretnych procesów edukacyjnych (np. w jakiejś szkole), usiłują wyjaśnić jak nauczyciele i uczniowie radzą sobie z obiektywnymi uwarunkowaniami, w których przyszło im żyć.

Pedagodzy tego kierunku nie ograniczają uczniom samodzielności, umożliwiają im dochodzenie do wiedzy własnymi drogami. Rzeczywistość edukacyjna konstruowana jest poprzez negocjacje zachodzące pomiędzy wychowankami a wychowawcami. Osobista wiedza wychowanka jest na równi traktowana z wiedzą szkolną tradycyjną.

2. Didaskalocentryzm - uprzywilejowanie społeczeństwa, jako zasadniczą kategorię

konstytuująca praktykę społeczną. Obejmuje on strukturalizm i funkcjonalizm.

Społeczeństwo tworzy trwałe praktyki edukacyjne. Uczniowie są ważnym ogniwem tego systemu, zinternalizują wartości zastanej kultury oraz przenoszą je do świadomości kolejnych pokoleń, odtwarzając status quo. Zgodnie z interesem społecznym szkoły zapewniają kadrę dla wszystkich dziedzin gospodarki. System ten kładzie nacisk na przygotowanie dziecka do pełnienia dorosłych ról a nie na jego dzieciństwo. Pedagogów nie interesuje indywidualność wychowanków, wiedzę zdobywają przez zdobywanie sprawności społecznych polegających na przyswajaniu określonej puli wiedzy oraz kompetencji poznawczych i moralnych potrzebnych do funkcjonowania w społeczeństwie. Wiedza społeczna uznana za obiektywną wypiera wiedzę indywidualną ucznia, buduje nowe kryteria oceny otaczającego go świata. Zmiany w rozwoju człowieka zachodzą nieświadomie w jego osobowości pod wpływem środowiska, w którym przebywa.

Didaskalocentryzm w wersji paradygmatu strukturalistycznego jest tworzony przez teorie krytyczne włączające praktykę edukacji w konflikty społeczne, robiąc z niej narzędzie walki o dominację. Zmiana społeczna w tym ujęciu to radykalny przewrót ideologiczny. Edukacja ma charakter historyczny i obiektywny, jest zaplanowana i nastawiona na wywołanie społecznie pożądanych rezultatów w osobowości wychowanka. Pedagog moduluje wychowanka i uczy go jak ma się poruszać i działać w świecie, w którym żyje. Rozwój wychowanka prowadzony jest przez kształtowanie osobowości według zewnętrznego, przyjętego wzorca. Stosowane są metody modelowania, nagradzania i karania, perswazji. Osobowość człowieka to odbicie stosunków społecznych. W kierunku tym ukształtowała się świadomość nierówności społecznych, co służy przygotowaniu do walki uprzywilejowanych lub zorganizowanych grup o lepszy świat.

Didaskalocentryzm w odniesieniu do paradygmaty funkcjonalistycznego nastawiony jest na stopniową regulację homeostazy społecznej. Procesy edukacyjne są odbiciem społecznego status quo, nie służą odkrywaniu nierówności społecznych, utrzymaniu emancypacji czy dominacji. Pedagodzy w tym kierunku kładą nacisk na powiązanie edukacji z celami społecznymi tak, aby jednostka mogła przyswoić sobie pożądane postawy i tworzyć nowy obraz świata. Zmiany te są stopniowe, niezauważalne i nie zaburzają równowagi społecznej. Edukacja stymuluje rozwój jednostki, szczególnie poznawczy i moralny. Pedagog odnosząc się do zależności przyczynowo- skutkowych regulujących życie społeczne, wprowadza zadania wychowankom ułatwiające im nabywanie nowych, wyższych kompetencji intelektualnych i społecznych.

Paradygmat konsekwentnie prowadzi do różnych definicji takich pojęć jak edukacja, wychowanie, kształcenie itd.

1. Wychowanie w kategorii pajdocentryzmu zorientowanego na radykalną zmianę (humanizm) - to świadome oddziaływanie edukacyjne nastawione na wzmocnienie swobodnego rozwoju dziecka i usuwanie jego społecznych blokad.

2. Wychowanie w kategorii pajdocentryzmu zorientowanego na regulację (interpretatywizm) - to świadome działanie edukacyjne nastawione na wzmocnienie konstruowania przez dziecko subiektywnych znaczeń nadawanych otaczającej je rzeczywistości.

3. Wychowanie w kategorii didaskalocentryzmu zorientowanego na radykalną zmianę (strukturalizm) - to świadome działanie edukacyjne zaangażowane w kształtowanie osobowości zdolnej do działania w warunkach strukturalnych konfliktów.

4. Wychowanie w kategorii didaskalocentryzmu zorientowanego na regulację (funkcjonalizm) - to świadome działanie edukacyjne nastawione na kształcenie osobowości zgodnie z standardami psychologiczno- społecznymi obowiązującymi w danej kulturze.

3

---