TERAPIA RODZIN W PRACY PRACOWNIKA SOCJALNEGO

Podstawową siłą pedagogiczną jest dom rodzinny.

Fiodor Dostojewski (1821-1881)

Rodzina jest podstawową i niezastąpioną instytucją społeczną, jest środowiskiem,
w którym powinien odbywać się naturalny proces kształtowania osobowości jej członków.
W obecnym okresie, po trwających przemianach transformacyjnych, tworzeniu się nowych realiów społecznych - wciąż wzrasta liczba rodzin, które nie są w stanie samodzielnie zaspokajać swoich nawet najbardziej podstawowych potrzeb. Rodzina w ujęciu systemowym tworzy pewną całość, autonomiczny organizm i to, co dzieje się z poszczególnymi jej członkami wpływa na funkcjonowanie całości, ale także ta całość wpływa istotnie na rozwój, zachowanie i zdrowie jej członków. Rodziny, gdzie funkcjonowanie jest ograniczone lub zachwiane są rodzinami zaburzonymi. Każde zaburzenie utrudniające rodzinie spełnianie określonej funkcji, powoduje jej niewydolność czasową lub stałą. Rodzina problemowa, zagrożona czy też niewydolna, czyli nie zaspokajająca potrzeb biologicznych, psychicznych lub społecznych swoich członków, wymaga niezbędnej pomocy interwencyjnej. Podniesienie poczucia wartości członków rodziny, włączenie ich ponownie do życia społecznego wreszcie doprowadzenie do sytuacji, w której samodzielnie będą w stanie funkcjonować, to cele konieczne do osiągnięcia w ramach pracy z rodziną. Instrumentem, którym dysponuje pomoc społeczna w walce z zaistniałymi trudnościami życiowymi rodzin jest praca socjalna.

Definiując pracę socjalną zgodnie z Ustawą przyjmujemy, że jest to „działalność zawodowa, skierowana na pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu i odzyskaniu zdolności do funkcjonowania społeczeństwie oraz na tworzeniu warunków sprzyjających temu celowi”. Praca socjalna była od swych początków identyfikowana z pomocą rodzinie,
a pracownicy socjalni stale uczeni, że poprawa funkcjonowania rodziny stanowi główny cel ich działania. Obecnie terapia rodziny stała się istotną częścią kształcenia specjalistów interpersonalnej pracy socjalnej.

Konieczność przeciwdziałania konsekwencjom postępujących zmian ustrojowych
i społecznych nakazuje poszerzenie zakresu pomocy zarówno materialnej jak
i pozamaterialnej. Z. Tyszka uważa, że współczesne pojmowanie pracy socjalnej wyznacza jej dość szeroki zakres - oprócz działalności socjalno - bytowej i opiekuńczej obejmuje także działalność kulturalno - wychowawczą, rekreacyjną, resocjalizacyjną, kompensacyjną, środowiskowo - medyczną, społeczno-profilaktyczną, a także rehabilitacyjną. Działania pracownika socjalnego obejmują więc wiele płaszczyzn, wymagają pogłębionej, rzetelnej wiedzy i zestawu odpowiednich narzędzi pracy. Adresatem pomocy powinna być rodzina ujmowana jako całość, a zasadniczą dyrektywą przy planowaniu, a następnie realizowaniu konkretnych programów pomocy powinno być wzmacnianie funkcji rodziny. Pracownik socjalny jako konsultant interwencyjny na poziomie jednostki i rodziny podejmuje działania pomocowe, stymulując przez to proces przemian i rozwiązując problemy. Zjawisko dysfunkcjonalności środowiska rodzinnego jest istotnym zagadnieniem społecznym. Cechą charakterystyczną tych rodzin jest współwystępowanie niekorzystnych czynników
tj.: poważne konflikty między jej członkami, faktyczne rozbicie rodziny, uzależnienia rodziców i dzieci, złe warunki materialno - bytowe. Problem zorganizowania efektywnej pracy socjalno - wychowawczej z rodzinami mającymi różnorodne trudności życiowe jest podejmowany od dawna. Radlińska pisała, że najskuteczniejsza wydaje się być pomoc systematyczna i ciągła, obejmująca całą rodzinę i podtrzymując więź rodzinną.

Podejście do terapii rodzin w pracy pracownika socjalnego przedstawia się podobnie jak
w modelach pracy grupowej. Upatrują one problemów jednostki w jej warunkach rodzinnych - rozwiązywanie takich problemów wymaga zmiany tychże warunków. Obejmują one interakcje rodziny ze środowiskiem, strukturę rodziny, wzory komunikacji, procesy w niej zachodzące i podział ról między jej członkami.

Naczelną zasadą w zakresie pomocy rodzinie, wg Kawuli, powinno być uruchomienie takich form polityki społecznej, aby efekty były odczuwane przez ludzi w ich podstawowym środowisku uczestnictwa społecznego.

Podstawą wszelkiej pomocy i pracy socjalnej powinna być diagnoza rodzinna, uwzględniająca bardzo szczegółowe informacje o warunkach bytu, strukturze rodziny, panującej w niej atmosferze i zachowaniach preferowanych przez dorosłych, sytuacji życiowej dziecka lub dzieci. Pracownik socjalny musi umieć dokładnie określić rodzaj zaistniałych trudności, aby skutecznie wspomagać i mobilizować istniejące systemy wsparcia społecznego. Pomoc oferowana rodzinie dysfunkcjonalnej powinna być profesjonalna,
tzn. koncentrować się na trafnej diagnozie, ale także na terapii rodzinnej dostosowanej do konkretnej reakcji rodziny na wydarzenia kryzysowe. Należy pamiętać także o próbie przewidzenia ewentualnych przyszłych skutków zdiagnozowanych nieprawidłowości
i przygotowaniu środków zapobiegania im - a może odbyć się to jedynie w sytuacji szczegółowego rozpoznania uwarunkowań środowiskowych, zależności, przyczyn
i możliwości eliminacji negatywnych czynników patologizujących środowisko wychowawcze. Efektywność działania socjalnego podejmowanego na rzecz rodziny w dużej mierze jest uzależniona od trafności opisu kryzysu w rodzinie i umiejętności poszukiwania zmiennych środowiska rodzinnego, które przyczynią się do złagodzenia skutków kryzysu, bądź jego przezwyciężenia.

Pedagodzy społeczni wymieniają trzy kierunki działań pracy socjalnej: kompensację społeczną, profilaktykę wychowawczą i ratownictwo.

Kompensacja związana jest z wyrównywaniem braków środowiskowych i organicznych, objawiających się niedoskonałościami rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego. Profilaktyka rozumiana jest w tym wypadku jako działalność neutralizująca wpływ czynników powodujących potencjalne zagrożenie. Polega na ujawnieniu uwarunkowań negatywnych, zaburzających rozwój, zarówno tych działających w danym momencie, jak
i takich, które mogą wystąpić w przyszłości. Działania profilaktyczne mogą być prowadzone w formie poradnictwa jak i zbiorowej pedagogizacji środowiska. Schemat interwencji socjalnej powinien zawierać w sobie elementy profilaktyki pierwszo-, drugo-,
i trzeciorzędowej; czyli podejmować działania zapobiegawcze i interwencyjne w celu wyeliminowania problemu bądź też jego znacznej marginalizacji. Ostatnim kierunkiem działania jest ratownictwo, pojmowane, według Radlińskiej, jako doraźne zwalczanie działania złego losu i pierwszych jego skutków. Profilaktyka i ratownictwo są związane
ze wsparciem społecznym, które pozwala, w sytuacji trudnej, zaktywizować drzemiące
w jednostce (bądź rodzinie) siły. W stosunku do rodzin wsparcie środowiskowe powinno iść w kierunku zapewnienia oferty w zakresie m. in.: doradztwa w sprawach opiekuńczo - wychowawczych, przeciwdziałania patologii w rodzinie, podnoszenia kultury pedagogicznej, pomocy psychologicznej, wsparcia reedukacyjnego i logopedycznego, interwencji
w sytuacjach kryzysów rodzinnych, terapii specjalistycznej rodzin, opieki w zakresie sieroctwa społecznego, integracji ze społecznością, właściwej informacji o dostępności usług oraz udrażniania komunikacji społecznej. Wsparcie może się przejawiać w kilku postaciach: emocjonalnej, wartościującej, instrumentalnej, informacyjnej i duchowej.

Większość, z opracowanych przez teoretyków pracy socjalnej, podejść do pracy z grupą przypisują konkretną rolę i kontekst pracownikowi w jego kontaktach z klientami. Mając
na uwadze wzajemne korelacje między głównymi funkcjami pracy socjalnej wyróżnia się takie role pracowników socjalnych jak:

• Osoba umożliwiająca - pracownik socjalny zapewnia środki lub też możliwości rozwiązywania problemów związanych z funkcjonowaniem społecznym; umożliwia lub wzmacnia dojrzałość postaw, interakcji, działania, uczenia się lub radzenia sobie
  w kryzysie. Umożliwia powrót do tzw. normalnego życia i samodzielne w nim funkcjonowanie.

• Osoba ułatwiająca - pracownik socjalny wspomaga funkcjonowanie grup formalnych lub instytucji, konsultacje w celu rozwiązywania problemów odbywają się w ramach struktur, celów lub funkcji tych instytucji i grup.

• Osoba planująca - pracownik socjalny ma możliwość rozwijania profilaktyki
  w zakresie strategii rozwiązywania problemów społecznych, projektowania i wdrażania programów celowych, służących pomocy społecznej.

• Osoba monitorująca - pracownik socjalny pełni role: konsultanta w zakresie zarządzania zasobami; pośrednika w ramach rozdzielania świadczeń i informacji na ich temat; mediatora, który przez tworzenie sieci będzie zbliżał do siebie różne placówki zainteresowane pomocą; wreszcie animatora społecznego i katalizatora zmian poprzez rozbudzanie świadomości problemów dotyczących danej społeczności i ich profilaktycznemu przeciwdziałaniu.

Bez względu na pełnioną przez pracownika socjalnego rolę można wybrać jeden z kilku modeli pracy z rodziną. W odróżnieniu od zwykłej pracy grupowej brakuje jasnego rozgraniczenia metod działania specyficznych tylko dla pracy socjalnej. Reprezentowane
w tym wypadku są różne szkoły myślenia. Ich typologię uporządkowali m. in. Gurman
i Kniskern w następujący sposób:

Szkoła psychoanalityczna w podejściu rodzinnym skupia się na procesach psychicznych jednostki. Jednostka ta jest przedstawiana jako system w interakcjach z systemami społecznymi. Można badać jej osobowość analizując jej oddziaływanie na system społeczny, a także stosunek odwrotny tych działań.

Szkoła międzypokoleniowa postuluje na temat źródeł problemów rodzinnych i doszukuje się ich w doświadczeniach poszczególnych jednostek wyniesionych z rodzin macierzystych. Główną trudnością terapii jest organizowanie spotkań z rodzinami macierzystymi dorosłych członków tworzących rodzinę, w celu ustalenia wzorców problemowych zachowań i ich ewentualnej modernizacji.

Szkoła behawioralna wykorzystuje behawioralną teorię uczenia się. Określa się konkretne zachowania członków rodziny i poddaje je modyfikacji. Techniki stosowane w tym wypadku obejmują trening w porozumiewaniu się, samodzielnym wykorzystaniu podejść behawioralnych oraz ustanawianiu kontraktów pomiędzy członkami rodziny.

Teoria systemów to ostatnie z podejść przytoczonych przez Garvin'a i Seabury'ego, które
w przedstawionej typologii łączy w sobie wiele pomniejszych podejść, przez innych autorów umieszczanych w osobnych kategoriach. Cele terapii są wyrażane w kategoriach zmiany
jej funkcjonowania, nawet jeśli pracownik zawiera kontrakt dotyczący problemu jednego
z jej członków, odniesienia poznawcze członków rodziny są pojmowane głównie jako rezultaty sytuacji systemowej, a strategie zmiany wyprowadza się z koncepcji systemowych.

Procedury zmieniania sytuacji w rodzinie obejmują interakcje pracownika socjalnego
z indywidualnymi jednostkami, z podgrupami oraz z całym systemem. Interwencja wobec każdego z tych systemów może prowadzić do różnych skutków, także w systemach pozostałych .

Zmiana sytuacji rodziny poprzez prace z osobami indywidualnymi może zachodzić pod wpływem wykonania przez jednostkę jakiegoś działania, posiadania przez nią władzy lub przez spełniające funkcje systemowe zachowanie się jednostki. W trakcie wykonywania zadania stosuje się tu procedurę treningu, gdzie od pracownika wymaga się udzielania wsparcia oraz informacji zwrotnych dotyczących działań jednostki. Pracownik może dostarczać również pewnych wzmocnień np. w postaci pochwał pewnych aspektów dobrze wykonanej pracy. Wykorzystując posiadaną przez jednostkę władzę można dokonać zmiany systemowej modyfikując warunki rodziny. Trzecim motywem podejmowania zmian poprzez jednostkę jest jej reakcyjność z pozostałą częścią rodziny. Aby zachować równowagę
w systemie należy oddziaływać na jednostkę, na rodzinę, albo na obie te strony jednocześnie.

Zmiana sytuacji rodziny może być następować również poprzez prace z podgrupami. Podgrupy w rodzinie tworzyć mogą rodzice i dzieci, rodzic z jednym bądź kilkorgiem dzieci, a także może dochodzić do reakcji z osobami dodatkowymi, będącymi częścią rodziny
na którą oddziałujemy np. dziadkowie. Podgrupy mogą działać dysfunkcjonalnie na cały system np. w sytuacji kiedy jedna z nich destrukcyjnie dominuje nad drugą (np. rodzice nad dziećmi). Rodziców często utrwala się jako jedną podgrupę względem dzieci, aby redukować konflikty pojawiające się między małżonkami. Można powierzać podgrupom zadania
do wykonania lub poddawać pod dyskusję zadania problemowe. Zastosowanie ta procedura ma najczęściej w rodzinach wymagających rozwiązywania problemów w podgrupach pokoleniowych. Czasem zdarza się, że pracownik socjalny zmuszony jest do zmian wzorców podgrupy, przez co dokonuje zmian strukturalnych w całej grupie. Wtedy najczęściej stosuje się działania mające na celu wymieszanie członków podgrup, w celu doświadczania różnych podziałów w konkretnych sytuacjach problemowych. Podobnie sprawa wygląda w trakcie pracy z parą dorosłych, jednakże przebieg terapii małżeńskiej ma charakter intensywniejszy
i jest bardziej znaczący dla rezultatu procesu pomocy.

Zmienianie sytuacji rodziny przez pracę z całym systemem wymaga podjęcia przez pracownika pewnych decyzji, np. dotyczącej wyboru zmiennej podlegającej modyfikacji. Można dokonać tego wyboru w porozumieniu z członkami danej rodziny. Zmienne zależne
są od stadium rozwojowego, w którym znajduje się rodzina. Zmiany wprowadza się wg pięciu ogólnych kategorii zachowania:

• Aspektów poznawczych - w terapii rodzin stosuje się techniki zmiany ram
  (w wyniku wspólnych doświadczeń poszczególni członkowie definiują na nowo sytuacje, osoby i zdarzenia), realiów (w wyniku wspólnych doświadczeń rodzina musi odnieść się do tego, co uważa za rzeczywistą prawdę) i konstrukcji (technika ta odnosi się do przeciwstawienia rodzinie definicji i faktów uznawanych w niej za prawdziwe).

• Wzorców działania - procedury odnoszące się do tej kategorii zachowań polegają
  na wzmacnianiu, utrwalaniu lub zmiany i modyfikacji konkretnych zachowań.
  Na zwracaniu uwagi na ich jakość i treść z nich płynącą oraz stworzenie komunikatu
  o zachowaniach wymaganych.

• Działaniach - polega ona na stosowaniu programów, pod których wpływem następuje angażowanie się członków w wybór działań i aktywne w nich uczestnictwo. Pracownik socjalny wykorzystuje gry i inne twórcze przedsięwzięcia aktywizujące rodzinę i służące grupie pomocą w osiąganiu zamierzonych celów. Podejście programowe zakłada tutaj układ aktywności, poprzez który uczestnicy zajęć wzmacniają swoje zaangażowanie.

• Normy - uaktywnia się to zachowanie poprzez budowanie, analizowanie
  i przestrzeganie norm przyjętych przez wszystkich członków, norm nie godzących swoim zakresem w ich indywidualność. Przystosowanie norm powinno przebiegać
  za zgodą całej rodziny.

• Stany emocjonalne systemu - odnosi się do odczuwanych i przeżywanych przez członków rodziny stanów emocjonalnych związanych z konkretnymi sytuacjami. Uświadamia się uczestnikom kwestie dotyczących spornych, trudnych sytuacji
  i poddaje pod dyskusje i analizę emocje związane z daną sprawą.

Ostatnią formą wpływu na rodzinę mającą na celu zmianę jej sytuacji jest odniesienie się
do systemów zewnętrznych, czyli oddziaływanie za pomocą sił pozagrupowych. W ramach terapii rodzinnej może się to odbywać z pomocą wprowadzanych, w zgodzie z rodziną, zmian w dotychczasowe zajęcia. Można zmienić skład działającej grupy (np. połączyć kilka rodzin spotykających się na sesjach), dopuścić do grup współmałżonków lub rodziców, stworzyć grupy osób pełniących podobne role, zmieniać dostępność zasobów i środków, lub też
np. wprowadzić dodatkowy zespół pracowników socjalnych, tak by terapeuci pracowali zespołowo. Zapobiega to utracie obiektywizmu i gwarantuje rodzinie świeże
i wieloaspektowe podejście do problemu.

Od lat dąży się do pełniejszego uwzględniania problematyki rodzinnej w polityce społecznej realizowanej w środowiskach lokalnych i optymalnego zaspokajania potrzeb poszczególnych rodzin. Pojawiły się postulaty stworzenia osiedlowych komórek do spraw rodziny, składających się z osiedlowego opiekuna rodzinnego (za A. Dodziuk - Lityńską)
i kilku współpracujących z nim pracowników socjalnych, którzy byliby tylko i wyłącznie odpowiedzialni za pracę z rodzinami, opiekuna społecznego do spraw rodziny
(za M. Ziemską), powołania instytucji opiekunów rodzin przy ośrodkach opiekuna społecznego lub poradni (za I. Kryczyńska). Nadal jednak pozostają to jedynie w fazie projektów i postulatów. Pracownik socjalny ma więc w zakresie swoich prac zarówno oddziaływania na rodzinę jak i na osoby starsze, samotne, bezrobotne itd.

Praca z rodziną jest trudna z reguły, wymaga doświadczenia, wiedzy i delikatności. Tylko łączenie działań socjalnych i pedagogicznych na rzecz rodziny może przyczynić się
do przywrócenia przynajmniej części rodzin dysfunkcyjnych prawa do opieki
i współodpowiedzialności za ochronę jej członków.

Praca socjalna jest profesją, a raczej służbą społeczeństwu, ukierunkowaną na te warstwy
i grupy społeczne, tych członków społeczeństwa, których sytuacja życiowa (socjalna, ekonomiczna, psychospołeczna) jest szczególnie niekorzystna - zagrażająca w sensie indywidualnym i społecznym. Ponieważ stan zagrożenia istnieje stale w obecnym, współczesnym świecie - zadania pracownika socjalnego nadal będą wymagały pracy na rzecz uaktywnienia i poszerzenia możliwości działania na rzecz potrzebujących jednostek i grup,
w tym przede wszystkim rodziny.

Bibliografia

• Abucewicz - Szcześniak M., Praca socjalna wobec osób uzależnionych.,
  W: Frysztacki K, Piątek K., Wielowymiarowość pracy socjalnej, Toruń 2002

• Garvin Ch. D., Seabury B. A., Działania interpersonalne w pracy socjalnej: Procesy i procedury. t. 2., Katowice 1998,

• Jarosz E., Nowe wyzwanie czy zmiana spojrzenia na stałe obszary pracy socjalnej - przemoc i zaniedbywanie dziecka w rodzinie. W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003

• Kazubowska U., Nowe oblicza opieki nad dzieckiem i rodziną oraz strategie pracy socjalno - wychowawczej na ich rzecz., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003

• Krzesińska - Żach B., Człowiek w sytuacji zagrożenia jako podmiot oddziaływań pracownika socjalnego., Białystok 2006

• Laskowska S., Funkcja złożona a rzeczywista instytucji działających na rzecz dziecka z rodziny dysfunkcyjnej., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red),
  Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003

• Marynowicz - Hetka E., Praca socjalno - wychowawcza z rodziną niepełną., Warszawa 1985

• Matyjas B., Praca socjalna z dzieckiem i rodziną dysfunkcyjną - w poszukiwaniu nowych rozwiązań i modeli działań., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red),
  Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003

• Rybczyńska D. A., Olszak - Krzyżanowska B., Aksjologia pracy socjalnej - wybrane zagadnienia., Katowice 1999

• Sędzicki M., O potrzebie nowego modelu wsparcia w środowisku lokalnym rodziny problemowej., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003

• Szarkowicz D., Praca socjalno- wychowawcza na rzecz rodziny w Polsce
  i w Niemczech., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003

Laskowska S., Funkcja złożona a rzeczywista instytucji działających na rzecz dziecka z rodziny dysfunkcyjnej., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003, s. 368

Matyjas B., Praca socjalna z dzieckiem i rodziną dysfunkcyjną - w poszukiwaniu nowych rozwiązań i modeli działań., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003, s. 319

Sędzicki M., O potrzebie nowego modelu wsparcia w środowisku lokalnym rodziny problemowej.,
W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003, s. 376-377

Za Rybczyńska D. A., Olszak - Krzyżanowska B., Aksjologia pracy socjalnej - wybrane zagadnienia., Katowice 1999, s. 81

Za Szarkowicz D., Praca socjalno- wychowawcza na rzecz rodziny w Polsce i w Niemczech., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003, s. 390

Sędzicki M., dz. cyt. s. 376

Abucewicz - Szcześniak M., Praca socjalna wobec osób uzależnionych., W: Frysztacki K, Piątek K., Wielowymiarowość pracy socjalnej, Toruń 2002, s. 220

Matyjas B., dz. cyt., s. 321

Za Marynowicz - Hetka E., Praca socjalno - wychowawcza z rodziną niepełną., Warszawa 1985, s. 81

Garvin Ch. D., Seabury B. A., Działania interpersonalne w pracy socjalnej: Procesy i procedury. t. 2., Katowice 1998, s. 66

Za Matyjas B., dz. cyt., s. 321

Krzesińska - Żach B., Człowiek w sytuacji zagrożenia jako podmiot oddziaływań pracownika socjalnego., Białystok 2006, s. 65

Matyjas B., dz. cyt., s. 322

Sędzicki M., dz. cyt., s. 378

Matyjas B., dz. cyt., s. 320

Sędzicki M., dz. cyt., s. 378

Kazubowska U., Nowe oblicza opieki nad dzieckiem i rodziną oraz strategie pracy socjalno - wychowawczej na ich rzecz., W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003, s. 349

Sędzicki M., dz. cyt., s. 379

Za Abucewicz - Szcześniak M., dz. cyt., s. 216-220

Za Garvin Ch. D., Seabury B. A., dz. cyt., s. 66-68

Tamże, 69

Szarkowicz D., dz. cyt., s. 391

Marynowicz - Hetka E., dz. cyt., s. 81-82

Jarosz E., Nowe wyzwanie czy zmiana spojrzenia na stałe obszary pracy socjalnej - przemoc i zaniedbywanie dziecka w rodzinie. W: Kantowicz E., Olubiński A. (red), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku., Toruń 2003, s. 327

---