ETYKA ZAWODOWA PRACOWNIKA SOCJALNEGO - WYBRANE ELEMENTY

Etyka zawodowa to spisane normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować. Można powiedzieć, że etyka zawodowa wskazuje na obowiązki moralne dotyczące czynności, które wiążą się bezpośrednio z wykonywaniem danego zawodu. Etyka zawodowa występuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy, przysięgi, ślubowania) oraz norm formułowanych jako indywidualne propozycje, luźne lub stanowiące uporządkowany zespół postulatów. Treść zasad etyki zawodowej jest wyznaczona przez treść roli społecznej przypisywanej osobom wykonującym określony zawód. Wyraźne artykułowanie zasad etycznych jest charakterystyczne jednak tylko dla niektórych zawodów, w szczególności tych, które cieszą się szczególnym prestiżem społecznym, których wykonywanie wymaga szczególnego zaufania.

Etykę zawodową można nazwać swoistym kodeksem etycznym charakterystycznym dla danego zawodu, który jest katalogiem konieczności moralnych regulujących zachowania pracowników, klasyfikujących zachowania jako dozwolone i niedozwolone oraz uszczegóławiających co wolno, a czego nie w odniesieniu do wykonywanych czynności zawodowych, a także wobec przedmiotu działania. Etyka zawodowa umożliwia regulację moralną wewnętrznych stosunków w danej grupie zawodowej. Przez zawody zaufania społecznego rozumie się takie, których uprawianie związane jest z kontraktem społecznym wynikającym ze szczególnej roli spełnianej w społeczeństwie przez profesjonalistów wykonujących dany zawód. Głównym celem etyki zawodowej jest stworzenie podłoża w postaci określonych norm, wartości, zasad, których przestrzeganie jest niezbędne do prawidłowego wypełniania roli zawodowej. Przestrzeganie etyki zawodowej przez członków danej grupy zawodowej jest także gwarantem nie nadużywania uprawnień zawodowych. Normy etyczne wchodzące w skład etyki zawodowej są odmienne dla różnych grup zawodowych w zależności od ich rodzaju, specyfiki, ale nigdy nie wykraczają poza obszar etyki i moralności panujący w danym społeczeństwie.

Zawód pracownika socjalnego ukształtował się w latach 20 -tych XX wieku. W polskiej tradycji pierwsze próby określenia tego zawodu można znaleźć w dorobku Heleny Radlińskiej, która określiła, że pracownik socjalny nie jest kimś kto kieruje się wiarą lub natchnieniem, lecz raczej można go określić jako inżyniera społecznego, którego zadaniem jest dokonanie przemiany i organizacja odpowiedniego sposobu działania. Do potencjalnych atrybutów zawodu zaufania publicznego zaliczyć można: powierzanie uprawiającym taki zawód informacji dotyczących życia prywatnego osób korzystających z ich usług, uznawanie tych informacji za "tajemnicę zawodową", która nie może być ujawniana. Zawodom społecznie kwalifikowanym jako "zawody zaufania publicznego" społeczeństwo stawia wymóg posiadania bardzo wysokich kwalifikacji fachowych, stałego doskonalenia poziomu umiejętności i zasobu wiedzy fachowej, a także bardzo wysokich, wyższych niż przeciętnie wymogów etycznych, nie narzucanych z zewnątrz, natomiast tradycyjnie kształtowanych przez samo środowisko korporacji zawodowej. Wymóg fachowości i wysokich kwalifikacji zawodowych pozwala stwierdzić, że istnieją określone standardy postępowania pracowników socjalnych. Przez standardy postępowania pracownika socjalnego należy rozumieć podstawowe zasady zachowania przedstawicieli tego zawodu konieczne do jego wykonywania.

Wzór pracownika socjalnego powinien odpowiadać roli człowieka pełniącego funkcje służebne wobec osób oczekujących jego pomocy. Powinien to być człowiek o określonych cechach osobowości, o wszechstronnej wiedzy, doświadczeniu i umiejętnościach. Ważną cechą predysponującą do tego zawodu jest spolegliwość wobec drugiego człowieka. Spolegliwość rozumiana jako cecha opiekuna, któremu w tej opiece można zaufać, że zrobi wszystko co do niego należy, że będzie oparciem w trudnych sytuacjach. Opiekun spolegliwy wykazując dbałość o drugiego człowieka będzie dążył do doskonalenia swojego warsztatu pracy. Kolejnymi ważnymi cechami są ciepło i empatia, które dają wspomaganemu, że jest traktowany poważnie, zaś autentyczność i dar przekonywania pracownika socjalnego gwarantują klientowi poczucie bezpieczeństwa. Z kolei wrażliwość i świadomość to cechy pomagające postrzegać rzeczywistość klienta całościowo. Cechy te są nieodzowne, aby pokierować procesem pomagania w sposób dający klientowi poczucie sprawstwa czyli poczucie, że rozwiązanie problemu jest w zakresie jego możliwości.

Kodeks Etyczny Polskiego Towarzystwa Pracowników Socjalnych, którego ostateczna wersja powstała w 1979 r. reguluje zasady postępowania pracowników socjalnych ich odpowiedzialności etycznej wobec klienta, współpracowników, pracodawcy, społeczeństwa. Pracownik socjalny bierze odpowiedzialność za drugiego człowieka, a także dokonuje w swojej pracy ciągle wyborów o charakterze etycznym. Kodeks Etyczny może być pomocą dla pracownika przy rozwiązywaniu tych problemów. Kodeks Etyczny Polskiego Towarzystwa Pracowników Socjalnych składa się z pięciu części, które dotyczą kolejno:

1. Ogólna postawa i sposób postępowania pracownika socjalnego- ta część zawiera między innymi zasady postępowania i działalności pracownika socjalnego. Podkreśla się odpowiedzialność pracowników za podnoszenie własnych kwalifikacji oraz najważniejsze wartości przy niesieniu pomocy potrzebującym czyli uczciwość i zaangażowanie. Znajdują się tutaj również wskazania dotyczące osoby pracownika, który powinien być osobą o wysokich moralach osobistych i zawodowych.

2. Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec klienta- wytyczne dla pracownika socjalnego dotyczące relacji z klientem. Zapisane jest m. in zobowiązanie pracownika socjalnego do poszanowania godności i prawa do samostanowienia klienta, równego traktowania, a także utrzymania tajemnicy zawodowej.

3. Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec współpracowników- wskazania dla pracownika socjalnego dotyczące relacji ze współpracownikami, przede wszystkim jest tutaj zobowiązanie do działania z współpracownikami w celu jak najlepszego wykonywania obowiązków, a także rozwiązywania konfliktów między współpracownikami bez szkody dla klientów. Kładzie nacisk na powinność respektowania wiedzy i doświadczenia innych, lojalność, obiektywizm w ocenie innych, a także na powinność krytyki innych pracowników naruszających Kodeks.

4. Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec pracodawcy- zobowiązania w stosunku instytucji w której jest zatrudniony m. in. pracownik socjalny ma dążyć do doskonalenia prowadzonych głównych celów instytucji, poprawy efektywności instytucji, usprawniania funkcjonowania instytucji.

5. Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec własnego zawodu - zobowiązanie do rzetelnego wykonywania zawodu i zgłębiania wiedzy zawodowej, podkreślenie odpowiedzialności pracownika socjalnego za promowanie ogólnego dobra społecznego.

Pracownicy wszelkiego rodzaju instytucji niosących pomoc osobom tej pomocy wymagających i oczekujących muszą w szczególności dobrze znać oraz rzetelnie i z wielkim zaangażowaniem stosować się do własnej etyki zawodowej. Pracownik socjalny jest to osoba niosąca pomoc osobom, rodzinom będącym w sytuacji kryzysowej, dotkniętych problemem niezaspokojonych potrzeb, których nie są w stanie same bez pomocy zrealizować np. bezdomne, bezrobotne, dotknięte ubóstwem, rodziny nie wypełniające prawidłowo swoich podstawowych funkcji itd. Już sam fakt, że człowiek jest przedmiotem działalności pracownika socjalnego nadaje znaczenia wartością etycznym w tej profesji. Główną ideą pracy socjalnej jest poszanowanie godności człowieka i obrony tej godności, prawa człowieka do samostanowienia, dbałość o równość szans. Osoba wykonująca zawód pracownika socjalnego powinna w swojej pracy kierować się takimi wartościami jak: poszanowanie godności osobistej, szacunek, uczciwość, tolerancja, opiekuńczość, życzliwość, empatia, gotowość do niesienia pomocy a także wrażliwość na krzywdę i nieszczęście, równość wszystkich ludzi, bezpieczeństwo.

Każdy człowiek posiada osobistą sferę, która nie jest i nie powinna być dostępna dla obcych osób. W razie kryzysu socjalnego człowiek niekiedy jest zmuszony do rezygnacji przynajmniej z części tej prywatności, ale czyni to głównie wobec osób przygotowanych do fachowego pomagania, co między innymi oznacza, że w etyce pracy tych zawodów ważne miejsce zajmuje dyskrecja obejmująca problemy klienta. To, że ktoś stał się klientem pomocy społecznej wcale nie zawiesza jego praw i godności jako osoby ludzkiej. W zawodach fachowego pomagania zasada dyskrecji musi być tak oczywista, że klientowi nie powinno nawet przejść przez myśl, że warto upewnić się, czy aby na pewno jego sprawy będą traktowane poufnie. Pracownik socjalny w znacznej mierze realizuje obowiązki zawodowe właśnie w ten sposób, że otrzymuje informacje i przekazuje je dalej. Bycie częścią instytucji wymusza wręcz pewną otwartość. Od pracownika socjalnego, właśnie ze względu na uwarunkowania jego pracy, nie można wymagać absolutnego zachowania tajemnicy (tak jak jest do tego na przykład zobligowany rzymsko - katolicki spowiednik). W pracy socjalnej dyskrecja ma charakter relatywny i względny. Pracownik socjalny zobowiązany jest do jak największego zachowania dyskrecji. Szczegóły zależą od całego kontekstu danego przypadku. Niekiedy uda się bez trudności zachować wysoki stopień tej dyskrecji w innej sytuacji, aby lepiej pomóc klientowi dyskrecja będzie musiała być ograniczona. Jeżeli pracownik socjalny zdany jest na kooperację z innymi osobami i instytucjami, na współpracę niezbędną do rozwiązania problemów klienta, to zwykle nie obejdzie się bez przekazywania danych, także tych rysujących go w niekorzystnym świetle. Trzeba to zrobić, gdyż celem jest rozwiązanie przypadku, a nie dogmatyczne utrzymywanie tajemnicy. Zwłaszcza, że zatajenie istotnych informacji może w ostatecznym rozrachunku poważnie zaszkodzić klientowi. Niekiedy pracownik socjalny może zasięgnąć informacji o kliencie z innych źródeł, jednocześnie zastrzegając sobie, że sam nie ujawni tym osobom/instytucjom swej wiedzy na temat klienta.

Godność drugiej osoby to przede wszystkim atrybut człowieczeństwa, to godność przysługująca wszystkim i niestopniowalna. Poszanowanie godności oznacza zaś szacunek bezwarunkowy dla drugiej osoby. Pracownik socjalny musi wiedzieć, że każdy człowiek, nawet ten, głodny, bosy, brudny, jest godny tego, żeby zająć się nim, podać mu pomocną rękę, szanować go tylko chociażby za to, że on jest człowiekiem. Wraz ze wzrostem trudności przypadku zwiększa się prawdopodobieństwo, że nie unikniemy konieczności przekazywania o kliencie informacji, których ten raczej wolałby nie ujawniać. Taki stan rzeczy nie musi powodować obnażania prywatności podopiecznego ponad miarę. Często można posłużyć się eufemizmem, czyli słowami zastępczymi, łagodzącymi drastyczność faktów; można przedstawić problemy klienta bardziej opisowo; można unikać tych informacji, które zasadniczo nie są przydatne dla obiektywnego zajęcia się przypadkiem, a ich przekazywanie byłoby świadomym kreowaniem negatywnego wizerunku osoby wymagającej pomocy. Prawdę da się również wyrazić łagodnie. Kultura wypowiedzi pracownika socjalnego jest dla osób trzecich podstawowym świadectwem o tym, jak traktuje on klienta, czy rzeczywiście chodzi mu o jego dobro, czy szanuje godność tego człowieka, czy prawdziwie troszczy się o niego. Profesjonalizm demonstruje się również tym, że opinie, informacje, charakterystyki klientów przekazywane są słowami wyważonymi, suchymi, fachowymi; natomiast nie są wyrazem emocjonalnego wzburzenia lub subiektywnej krytyki podopiecznego.

Z pracą pracownika socjalnego jest związanych wiele niebezpieczeństw natury moralnej. Osoba pracownika socjalnego na co dzień boryka się z różnorakiego typu problemami ludzi, którym próbuje pomóc. Musi więc posiadać wiele cech potrzebnych do wykonywania tego zawodu, przestrzegać ściśle zasad wykonywanej pracy i mieć dużo chęci do realizowania kolejnych, często trudnych zadań. Pracownik socjalny musi mieć wiarę w czynienie dobra i powołanie do wykonywania zawodu. Niebezpieczeństwa na jakie napotyka często są bardzo trudne i tu właśnie pracownik socjalny powinien wykazać się zasadami pracy oraz zasadami moralnymi według jakich żyje i według jakich postępować powinien powinien w pracy. Pracownik socjalny musi być uczciwy, a więc nie może kusić go chęć zdobywania władzy czy pieniędzy. Powinien postępować bezinteresownie, skupiać się przede wszystkim na czynieniu dobra i na pomocy ludziom w potrzebie. Pracownik socjalny musi szanować godność drugiego człowieka, nawet jeśli nie zgadza się np.: z jego poglądami, klient zawsze jest najważniejszy i pracownik musi to uszanować nie może się sprzeciwiać, powinien postępować wg: zasad pracy i nie oceniać, nie krytykować, a przede wszystkim szanować innych ludzi. Postawa niesienia pomocy jest kolejna ważną zasadą w pracy socjalnej. Musi się także samokontrolować, aby nie dopuścić do straty zaufania. Pracownik socjalny powinien kontrolować swoje postępowanie, musi być wobec siebie bardzo krytyczny, aby lepiej wykonywać swoją prace. Niebezpieczeństwem może być również mała komunikatywność pracownika. W ten sposób nie będzie umiał znaleźć wspólnego języka z klientem, a zatem nie będzie dobrze wypełniał swojej pracy i nie będzie niósł pomocy. Pracownik socjalny nie może ulegać uczuciom i nie może w dużej mierze angażować się w znajomości z klientami. Musi być niezwykle obiektywny. Obowiązkowość jest cecha konieczną przy wykonywaniu tego zawodu. Poprzez nie dotrzymywanie obietnic, poprzez nie przestrzeganie terminów istnieje możliwość straty klienta, a co za tym idzie nieumiejętność wykonywania zawodu. Pracownik musi być wewnętrznie zdyscyplinowany. Kolejnym niebezpieczeństwem jest brak zdecydowania i niekonsekwencja w działaniu. Pracownik musi konkretnie wiedzieć czego się od niego oczekuje i co ma robić w danej sytuacji, jakie metody pomocy zastosować i być konsekwentny w swoim działaniu. Musi być prawdomówny. Bycie odpowiedzialnym jest także bardzo ważną cechą. Brak odpowiedzialności jest tez niebezpieczeństwem, wiąże się to z nadużywaniem swojego stanowiska. Pracownik musi ściśle przestrzegać wszystkich zasad, bez wyjątków. Pracownik socjalny musi wykazywać się wysoką kulturą osobistą aby nie zniechęcać do siebie ludzi potrzebujących pomocy. Musi być także absolutnie dyskretny, nie może narażać powodzenia w działaniu poprzez nie dotrzymanie tajemnicy. Pracownik socjalny musi się kierować dobrem osób którym pomaga. Musi dotrzymywać zobowiązań, być sumienny i pilny. Ściśle musi przestrzegać poufności informacji, wyjawiać je tylko w tedy gdy zostanie do tego zobowiązany. Żadne okoliczności ani zewnętrzne ani wewnętrzne, czyli te natury moralnej nie mogą wpływać na osąd sprawy i na jakość wykonywania zadań, oraz na rozwiązanie problemu osoby potrzebującej pomocy.

Podstawową funkcją kodeksu etycznego nie jest odebranie pracownikowi socjalnemu swobody działania, lecz stworzenie obowiązujących wszystkich pracowników stałych i solidnych podstaw funkcjonowania w swej roli zawodowej. Dzięki temu osoby potrzebujące mają zapewniony wysoki standard świadczonych usług, a także poczucie, że nie są nikim tylko dlatego, że znaleźli się po tej drugiej stronie okienka.

Bibliografia:

1. W. Kaczyńska „O etyce służb społecznych” UW Warszawa 1998

2. A. Olech „Etos zawodowy pracowników socjalnych” Wydawnictwo Naukowe Śląsk 2000

3. D. Rybczyńska, B. Olszak - Krzyżanowska „Aksjologia pracy socjalnej wybrane zagadnienia” Wydawnictwo Naukowe Scholar Warszawa 2005

---