Role zawodowe pracownika socjalnego. Pojęcie i funkcje pracownika socjalnego.
„Pracownikiem socjalnym może być osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje zawodowe, tzn. ukończyła szkołę pracowników socjalnych lub studia wyższe o kierunku: praca socjalna, polityka społeczna, resocjalizacja, socjologia, pedagogika, psychologia lub inne pokrewne (…) pracownikiem socjalnym może być również osoba z wyższym wykształceniem o kierunku niewymienionym powyżej, jeśli ukończyła specjalizację z zakresu pomocy społecznej (…) (1.)
Świadome przebywanie drogi zawodowej, polegającej na pomaganiu innym zakłada również realizowanie w toku pracy w jakiejś mierze samego siebie. Jest to możliwe, gdy konkretnym działaniom (w tym przypadku - działaniom socjalnym) towarzyszy zrozumienie i uznanie reguł postępowania pracownika socjalnego w kontakcie z klientem pomocy socjalnej, z jego rodziną czy partnerem instytucjonalnym. Chodzi przy tym zwłaszcza o właściwe interpretowanie zasad, wynikających z naczelnych i uniwersalnych wartości ogólnoludzkich w połączeniu ze specyficznymi wartościami pracy socjalnej.
Zgodnie z zapisem w ustawie praca socjalna oznacza: „działalność zawodową skierowaną na pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu i odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzeniu warunków sprzyjających temu celowi” (2.). Teoria praktyki polskiej pracy socjalnej wiązana jest zazwyczaj z nazwiskiem H. Radlińskiej, która pracę socjalną określiła jako pracę społeczną, natomiast określenie społeczny oznacza równocześnie cel i sposób osiągania celu.
W praktycznej działalności zawodowej pracownik socjalny powinien przyczyniać się do realizacji przynajmniej jednego z następujących szczegółowych celów pracy socjalnej, a mianowicie:
1. Zapewnienia podstawowych warunków życia tym, którzy są ich pozbawieni - cel ratowniczy.
2. Zaspokajanie potrzeb, które nie mogą być realizowane samodzielnie w ramach innych instytucji - cel kompensacyjny.
3. Minimalizowanie negatywnego wpływu tych czynników, które nie mogą być zmniejszone lub usunięte - cel protekcyjny.
4. Osiągnięcie bardziej satysfakcjonującego poziomu i jakości życia poprzez wspomaganie w rozwiązywaniu problemów, w pokonywaniu trudności - cel promocyjny.
5. Wzmacnianie zdolności grup i społeczności lokalnych do samodzielnego rozwoju i rozwiązywanie własnych problemów.
6. Efektywne organizowanie zróżnicowanych form pomocy oraz zarządzania nimi.
Wymienione powyżej cele realizowane są w codziennej działalności zawodowej pracownika socjalnego. Cele te wyrażone są w podejmowaniu takich zadań jak:
1. Dokonywanie analizy i oceny zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia pomocy społecznej.
2. Udzielanie informacji, wskazówek i pomoc w zakresie rozwiązywania spraw życiowych jednostkom i grupom tego potrzebującym.
3. Pobudzanie aktywności społecznej i inspirowanie zadań samopomocowych.
4. Współuczestniczenie w inspirowaniu, opracowywaniu, wdrażaniu oraz rozwijaniu programów społecznych.
5. Ujawnianie, analizowanie i interpretowanie potrzeb oraz problemów społecznych mających wpływ na kształtowanie właściwych stosunków międzyludzkich.
6. Współpraca z innymi profesjonalistami, instytucjami i organizacjami mającymi na celu doskonalenie istniejących już rozwiązań w dziedzinie pracy socjalnej.
7. Uczestniczenie w różnego rodzaju formach doskonalenia i dokształcania podnoszących poziom kwalifikacji zawodowych.
8. Inicjowanie nowych form udzielania pomocy.
9. Inicjowanie oraz uczestniczenie w badaniach problemów społecznych (diagnoza potrzeb).
Szczegółowe zadania, do których zobligowany jest pracownik socjalny zostały zapisane w dziale I (rozdział 2) Ustawy o Pomocy Społecznej. Ustawa różnicuje również zadania własne i zlecone, adekwatnie do struktury organizacyjnej pomocy społecznej.
Niezależnie od formalno - teoretycznego sposobu ujmowania zadań pracy socjalnej bardzo ciekawie wydaje się przedstawienie zadań, które powinny być realizowane w codziennej pracy zawodowej przez przedstawicieli naszego zawodu. Poniżej chciałbym przedstawić w sposób wybiórczy pierwszorzędne zadania, których realizacja konieczna jest w codziennej praktyce pomocowej:
1. Bardzo dobra znajomość terenu działania oraz znajomość problemów i potrzeb jednostek,
rodzin i grup społecznych.
2. Projektowanie i realizacja działań socjalnych.
3. Opracowywanie prognoz społecznych, głównie dla lokalnych potrzeb.
4. Kontrolowanie i przewidywanie skutków udzielonej i nieudzielonej pomocy.
5. Profilaktyka oraz wczesna prewencja.
6. Selekcjonowanie i wyszukiwanie środowisk oraz osób wymagających pomocy.
7. Udzielanie różnych form pomocy z zastosowaniem pracy socjalnej.
8. Inspirowanie klienta do aktywności.
9. Usamodzielnianie osób tego wymagających
10. Prowadzenie mediacji i negocjacji w interesie klienta.
11. Właściwa polityka w zakresie przyznawania świadczeń.
12. Samorealizacja w zawodzie.
13. Czynny udział w formach doskonalenia zawodowego.
14. Propagowanie pracy socjalnej w terenie.
Wśród umiejętności, jakimi powinien posługiwać się pracownik socjalny wymienić należy: umiejętności funkcjonalne i instrumentalne. Wśród umiejętności funkcjonalnych wymienić można:
- bezinteresowność i uczciwość;
- poszanowanie godności drugiego człowieka;
- postawa niesienia pomocy;
- zdolność do samokontroli;
- krytyczna ocena swojego postępowania;
- komunikatywność;
- empatia;
- obiektywizm.
Natomiast do umiejętności instrumentalnych zaliczyć można:
- obowiązkowość;
- wewnętrzną dyscyplinę;
- zdecydowanie i konsekwentność;
- prawdomówność;
- odpowiedzialność;
- kulturę osobistą i takt;
- dyskrecję;
- zdolności organizatorskie.
Adekwatnie do realizowanych zadań każdy pracownik socjalny powinien opanować następujące umiejętności:
I. Umiejętności metodyczne.
II. Umiejętności społeczne.
III. Umiejętności stosowania prawa.
IV. Umiejętności wskazywania właściwych instytucji, w których kompetencji leżą problemy
związane z pomocą społeczną.
V. Umiejętności menadżerskie.
VI. Umiejętności podejmowania decyzji i szybkiej interwencji socjalnej.
VII. Umiejętności stosowania wiedzy naukowej w praktyce.
VIII. Umiejętność wykorzystania zdobyczy techniki podczas wykonywania pracy socjalnej.
Podstawowym narzędziem pracownika socjalnego jest on sam pracuje bowiem opierając się głównie na własnych zasobach. Brak oczekiwanych efektów pracy jest w głównej mierze skutkiem jego działania.
W pracy socjalnej pracownik obok własnych umiejętności ma do dyspozycji zaplecze instytucjonalne i odpowiednie środki działania. Jednak trafny wybór strategii działania z wykorzystaniem odpowiedniego zaplecza instytucjonalnego leży w gestii pracownika socjalnego.
Aby pracownik socjalny mógł sprawnie wykonywać swój fach i co więcej osiągał przy tym satysfakcję osobistą, a także działał ku zadowoleniu innych winien nie tylko posiadać wartości moralne i etyczne, ale także powinien je realizować w codziennej pracy.
Zawód pracownika socjalnego wymaga jak się wydaje kierowania się stałymi wartościami i przestrzegania ich. Kwestia ta jest tym bardziej istotna, ponieważ niejako z definicji pracownik w praktyce zawodowej często spotyka się z zaprzeczeniem wszelkich zasad życia społecznego i zaprzeczeniem podstawowych wartości ogólnoludzkich, powinien być bowiem zawsze tam, gdzie źle się dzieje.
Brak jasnych wartości, niechęć lub nieumiejętność ich przestrzegania w tych sytuacjach jest równie niebezpieczne dla klientów, jak i dla samego pracownika.
Jakie modelowe cechy osobowości powinny charakteryzować pracownika socjalnego?
Podobnie jak pisałem już wcześniej, chciałbym odwołać się raz jeszcze do określeń ustalonych przez fachowców - doświadczonych pracowników socjalnych. Zgodnie z ich poglądami wzór pracownika socjalnego odpowiada roli człowieka pełniącego funkcje służebne wobec osób oczekujących pomocy.
Rozbudowanie tej charakterystyki prowadzi do klasyfikacji cech pracownika socjalnego i dalej do sporządzenia listy przymiotników zgodnie, z którą osoba wykonująca ten zawód powinna być:
1. Kompetentna, wszechstronnie wykształcona, doświadczona życiowo i zawodowo, bystra, zaradna, samodzielna w podejmowaniu decyzji;
2. Wzbudzająca zaufanie, empatyczna, autentyczna, komunikatywna, bezinteresowna, otwarta na to, co nowe, wiarygodna i prawdomówna, mająca poczucie własnej wartości, szanująca godność drugiego człowieka, dyskretna etc.;
3. Obiektywna, konsekwentna, obowiązkowa, spostrzegawcza, sprawna w działaniu, odpowiedzialna, stanowcza, przewidująca, dyspozycyjna.
Przedstawiona powyżej przeze mnie lista cech z pewnością nie wyczerpuje wzorcowych składników modelu, mimo to wydaje się dość obszerna jak na jedną osobę. Według mnie lista ta bardziej przypomina ideał niż wzorzec. Po raz kolejny mogę uświadomić sobie, iż niezbędną cechą predysponującą do tego zawodu jest spolegliwość wobec drugiego człowieka.
Pracownikiem socjalnym nie może być osoba chłodna, niezaangażowana i wykazująca brak zainteresowania. By przekonać klienta musi okazywać życzliwość (zrozumienie jego sytuacji), ciepło oraz swoje aktywne zainteresowanie i zaangażowanie w sytuację klienta.
Podsumowując podstawowe cechy pracownika socjalnego to: ciepło, sprawność działania, wrażliwość, dar przekonywania, empatia, świadomość, wiedza, praktyczne nastawienie i autentyczność. Na ogół przyjmuje się, że w pracy pracownika socjalnego należy być przede wszystkim sobą. Każdy pracownik socjalny jest niepowtarzalnym człowiekiem, który czerpie dużo z własnego JA, co stanowi bardzo ważny element jego funkcjonowania. Wynika z tego, że rozwijanie pewności siebie jest celowe i uzasadnione. Praca socjalna to zajęcie twórcze i gdy pracownik socjalny opanuje już wszystkie umiejętności, artyzm staje się niedozwolonym czynnikiem.
LITERATURA:
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 29 listopada 1990 r.
„Aksjologia pracy socjalnej” - D. Rybaczyńska, B. Olszak - Krzyżanowski Wyd. ŚLĄSK 1999
„Praca socjalna w środowisku zamieszkania” - K. Wódź Wyd. ŚLĄSK 1998
„Praca socjalna - pomoc społeczna” - pod red. J. Kwaśniewskiego Wyd. ŚLĄSK 1998
1