Grzegorz Stano

Zastosowanie Wideotreningu Komunikacji w terapii dziecka autystycznego

Spis treści

Wideotrening Komunikacji

Wideotrening Komunikacji (Video Interaction Training) jest krótkim i intensywnym (najczęściej 8 - 10 spotkań) sposobem niesienia pomocy rodzinom z dziećmi mającymi problemy, przy użyciu techniki wideo.

Historia

VIT rozwinął się na początku lat 90-tych w Holandii jako alternatywna metoda w stosunku do leczenia poza domem dzieci z dysfunkcjami w rozwoju społecznym. Twórcą metody jest psycholog holenderski Harrie Biemans, który pracując w domu dziecka wykonał eksperyment z filmowaniem rodzin zgłaszających na tyle duże problemy wychowawcze, że byli gotowi oddać swoje dzieci na jakiś czas do placówki. Eksperyment przyniósł nadspodziewane rezultaty, a większość klientów została na tyle wzmocniona w swoich rolach społecznych i rodzicielskich, że potrafili już rozwiązać następne trudności wychowawcze (o ile takowe się pojawiały) o własnych siłach.

Cele Wideotreningu Komunikacji

Oddziaływania terapeutyczne Wideotreningu Komunikacji koncentrują się na całej rodzinie i mają za zadanie: jej ochronę, wydobycie pozytywnego potencjału rodziny, wzmocnienie rodziców w ich rolach rodzicielskich, przywrócenie rodzinie wiary w siebie i w swoje możliwości.

Celem nadrzędnym jest przede wszystkim nawiązanie (istotne z punktu widzenia rodzin, które mają dzieci autystyczne) lub odbudowanie kontaktów z dziećmi poprzez zbudowanie lub przywrócenie podstawy interakcji interpersonalnych, mianowicie „inicjatywy - odbioru”. Innymi słowy, cel pracy z rodziną osiągnięty zostaje wtedy, gdy rodzice nauczą się dostrzegać i odpowiednio reagować (odbiór) na inicjatywy, które wykazuje ich dziecko.

Rodzicom, którzy mają problemy w wychowywaniu swoich dzieci, zależy najbardziej na nawiązaniu lub odbudowaniu kontaktów z dziećmi. Ten cel stanowi zwykle jedyną dla rodziców motywację, mobilizującą ich do szukania pomocy i akceptowania jej.

Założenia

Twórcy metody przyjęli założenie, że rodzice i dzieci chcą mieć dobry kontakt ze sobą nawet gdy więź jest przez dłuższy czas zaburzona

Dzieci, zwłaszcza małe, zapraszają do pozytywnych kontaktów

Trener za pomocą nagrania wideo stara się uwrażliwić rodziców na inicjatywy kontaktu ze strony dzieci. Robi to pokazując fragmenty dobrej komunikacji nagrane w czasie krótkich (do dziesięciu minut trwających) wejść z kamerą wideo do domu rodzinnego. Bazuje w ten sposób na potencjale rodziny ponieważ pokazuje zachowania, które zaistniały pomiędzy poszczególnymi osobami (koncentrując się na płaszczyźnie rodzice - dziecko), co zainteresowani mogą stwierdzić naocznie oglądając dany urywek filmu.

Rodzice przechodzą do podejmowania i aprobowania inicjatyw w życiu codziennym, w relacjach interpersonalnych rozwijają się serie „tak”.

Procedura

Procedura Wideotreningu Komunikacji przedstawia się następująco:

Trener VIT wykonuje nagrania wideo rodziców i dzieci w sytuacji rodzinnej, następnie selekcjonuje nagrany materiał tak, by odnajdywać elementy dobrego kontaktu

Rodzice wraz z trenerem oglądają ten film i analizują go, uwaga skupia się tu przede wszystkim na odnajdywaniu, rozpoznawaniu i rozbudowywaniu pozytywnych kontaktów. między rodzicami a dziećmi.

Na następnych spotkaniach trener wideo pomaga rodzicom rozszerzać pozytywne momenty kontaktu.

Komunikacja Podstawowa

W analizie i omawianiu filmów rolę kluczową odgrywa komunikacja podstawowa. To właśnie jej elementy tworzą udane interakcje będące podstawą pozytywnego komunikowania się w systemie rodziny a także pomiędzy klientami a profesjonalistami.

Cechy udanych interakcji przedstawia poniższa tabela:

Kategorie zachowań	Wzór	Elementy
1. Inicjatywa i jej przyjęcie (0-6 lat)	Być uważnym	Przyglądanie się Zwracanie się do siebie twarzą Przyjazna pozycja Miły wyraz twarzy Miły ton głosu
		Dostrajać się	Podążać za dzieckiem Przytakiwać Mówić "tak" Nazywać potwierdzając Współdziałać
	2. Wymiana w kręgu (6-12lat)	Tworzyć krąg	Patrzeć w kręgu Wciągać do kręgu Potwierdzać odbiór
		Każdego po kolei dopuszczać	Ja biorę w tym udział Ty bierzesz w tym udział Wszyscy na równi bierzemy w tym udział
		Współdziałać	Razem działać Nawzajem sobie pomagać
	3 Wspólne naradzanie ( 12- 16 lat)	Tworzenie poglądów	Poglądy wyrażać przyjmować wymieniać weryfikować
		Treści	Tematy: proponować opracowywać zmieniać
		Podejmowanie decyzji	Uzgodnienia: proponować ujednolicać zmieniać
	4. Rozwiązywanie konfliktów (16 +)	Nazywanie przeciwieństw	Badać zamiary
		Odbudowywanie kontaktów	Powrót do 1 - 2 - 3
		Rokowanie	Ustalać zasady Uzgadniać reguły

cechy udanych interakcji 1

Aby zaistniały pozytywne momenty kontaktu powinny wystąpić wyżej wymienione elementy udanych interakcji, tworzące wzory w poszczególnych kategoriach zachowań.

„Obserwując elementy i wzory z punktu 1 można stwierdzić, że ich ewentualny brak zwróciłby jako pierwszy naszą uwagę. W praktyce oznacza to, że w rodzinie z dorastającą młodzieżą, gdzie pomoc powinna obejmować różnice w poglądach, a gdzie analiza wykazuje, że podstawowe elementy ze wzorca „bycie uważnym” (przyjazna intonacja i patrzenie na drugą osobę) nie występują na analizowanych obrazach wideo, istnieje konieczność skupienia się w pierwszej kolejności na tych właśnie elementach z punktu 1, zanim poświeci się uwagę umiejętnościom, które związane są z kształtowaniem się opinii.”

Kategoria zachowań: . „Inicjatywa i jej przyjęcie” stanowi jakby fundament, na którym należy budować następne wzorce prawidłowych interakcji.

Plan Pomocy

Pomoc udzielana rodzinie przy pomocy Wideotreningu Komunikacji nie ogranicza się jedynie do stymulowania komunikacji podstawowej chociaż stanowi ona główny trzon metody.

Trener, na podstawie kilku pierwszych nagrań oraz danych z wywiadu wypracowuje w porozumieniu z rodzicami i innymi specjalistami plan pomocy dla rodziny obejmujący następujące sfery rozwojowe:

1. komunikacja podstawowa

2. codzienne życie rodziny

3. rozwój dziecka

4. rozwój rodziców

5. społeczne funkcjonowanie rodziny

Wychodzimy zawsze od komunikacji podstawowej. Zakłada się, że funkcjonowanie w jednej dziedzinie wpływa w dużym stopniu na funkcjonowanie w kolejnej dziedzinie. Mówi się tutaj o hierarchicznej budowie poszczególnych dziedzin.

Podsumowując powyższy szkic Wideotreningu Komunikacji warto jeszcze raz podkreślić orientację na rodzinę omawianej metody. Pierwszeństwo zawsze ma wspieranie rodziny w sytuacji domowej i w środowisku jej życia.

Trener wideo wykonuje za każdym razem, gdy pracuje z rodziną, nagranie z codziennego życia rodziny, które następnie ogląda wspólnie z rodzicami. W ten sposób zarówno trener jak i rodzice mogą konkretnie śledzić rozwój sytuacji, jaki się uruchamia.

Wychodzenie od mocnych stron członków rodziny lub całego systemu jest istotną cechą metody. Analiza nagranego materiału pozwala wreszcie zaktywizować rodziców do samodzielnego rozwiązywania problemów. Widzą oni na filmie, że potrafią komunikować się ze swoim dzieckiem i mobilizuje ich to do poszukiwania wyjścia w sytuacjach problemowych . Pozwala im uwierzyć w siebie, wzmacnia kompetencje rodzicielskie.

Wideotrening komunikacji może znaleźć zastosowanie wszędzie tam, gdzie jest brak lub są zaburzone interakcje społeczne, zarówno w rodzinach jak i w grupach (np. klasach szkolnych).

Adresaci

Adresatami omawianego podejścia są m.in. rodziny:

• z dziećmi i młodzieżą sprawiającą trudności wychowawcze

• z dziećmi nadpobudliwymi

• z trudnościami w kontakcie

• z dziećmi autystycznymi

• z dziećmi i niemowlętami płaczliwymi

• z dziećmi z zaburzeniami jedzenia i spania

• z dziećmi z problemami rozwoju psychoruchowego

• rodziny adopcyjne i zastępcze

Jak wynika z powyższego wyliczenia (które jest oczywiście listą otwartą) spektrum zastosowania metody jest dość szerokie. Nas jednak w sposób szczególny interesować będą korzyści płynące z zastosowania Wideotreningu w terapii dziecka autystycznego.

Wideotrening Komunikacji a autyzm

W Kryteriach diagnostycznych według ICD-10 stwierdza się m.in., że Autyzm wczesnodziecięcy to:

„Nieprawidłowy lub upośledzony rozwój wyraźnie widoczny przed 3 rokiem życia w co najmniej jednym z następujących obszarów:

1. rozumienie i ekspresja językowa używane w społecznym porozumiewaniu się,

2. rozwój wybiórczego przywiązania społecznego lub wzajemnych kontaktów społecznych,

3. funkcjonalna lub symboliczna zabawa.”

Wychodząc z definicji autyzmu wyraźnie widać jak bardzo zaburzona musi być sfera kontaktów społecznych dziecka dotkniętego tym syndromem i to niezależnie od starań rodziców a wynika to z samej istoty schorzenia.

Dlatego tak bardzo istotnym staje się terapia skupiona na nawiązywaniu lub poprawianiu interakcji pomiędzy rodzicami a dzieckiem.

Wideotrening Komunikacji przynosi w tym zakresie wymierne rezultaty. Rodzice podczas sesji z trenerem uczą się dostrzegać, odczytywać i podążać za, czasami bardzo ulotnymi i trudnymi do zauważenia podczas standardowej obserwacji, inicjatywami, okazywanymi przez dziecko. Niekiedy trzeba zaczynać od kilku sekund dobrego kontaktu pokazywanych dorosłym w czasie omawiania filmu na tzw. stop - klatce by następnie rozszerzać obszary dobrej komunikacji.

Działa to bardzo wzmacniająco na rodziców. Często pierwszy raz od wielu lat mają oni możliwość zobaczenia, że ich syn czy córka chce jednak nawiązać z nimi kontakt tylko bariera autyzmu nie pozwala mu na wyraźniejsze jego zaakcentowanie. Z drugiej strony może ono wreszcie otrzymać informacje zwrotną: oto zostało zrozumiane, osoby dla dziecka znaczące akceptują go oraz jego zachowanie.

Wideotrening, poza najistotniejszym dla nas, stymulowaniem kontaktów interpersonalnych jest doskonałym narzędziem obserwacji i czerpania wiadomości o dziecku. Rzeczą nie bez znaczenia jest to, że trening odbywa się w domu, w miejscu znanym i często najbardziej bezpiecznym z możliwych dla dziecka autystycznego, co pozwala na dostrzeżenie zachowań dziecka niemożliwych do zobaczenia np. podczas badania w gabinecie psychologa.

Tak zgromadzony materiał diagnostyczno obserwacyjny pozwala rodzicom wraz z trenerem VIT i innymi specjalistami ustalić najbardziej optymalny program pracy terapeutyczno - edukacyjnej począwszy od pobudzania zmysłów a skończywszy na edukacji dostosowanej do możliwości dziecka.

Kwestią zasadniczą w czasie trwania treningu jest ułożenie Planu Pomocy dla rodziny co stanowi integralną część metody a ma podstawy w zebranym materiale filmowym i informacjach od rodziców i specjalistów pracujących z dzieckiem.

By zobrazować i przybliżyć zastosowanie Wideotreningu Komunikacji w terapii dziecka autystycznego postaram się przedstawić studium przypadku z użyciem tej metody.

Studium przypadku

Rodzinę Adriana K. poznałem w marcu 2000 roku, kiedy to skierowano ich do mnie w celu uzyskania pomocy w terapii dziecka. Autyzm wystąpił u niego gdy miał około 3 lat, a w momencie rozpoczęcia terapii był 9-cio letnim pogodnym chłopcem, choć nie mówiącym i przejawiającym zachowania autystyczne. Początkowo wydawało się, że rozwijał się prawidłowo, występował ciągły rozwój mowy, zadawał mało pytań, dużo powtarzał po innych, mówił pełnymi zdaniami. W pewnym momencie zaczął wycofywać się z kontaktów społecznych, przestał też mówić. Pojawiły się zachowania stereotypowe i autoagresywne.

Szczególnie symptomatycznie wyglądał obraz zaburzeń mowy i kontaktów społecznych z otoczeniem

Również inne sfery rozwojowe dziecka uległy opóźnieniu. Bardzo krótko chłopiec potrafił się koncentrować na zadaniu. Był hiperaktywny, ciągle w ruchu tylko na chwilę potrafił skupić się na zabawie czy ćwiczeniach z dorosłymi.

Według obserwacji psychologicznej z 1998 roku, chłopiec funkcjonował wg skali Termana - Merila na poziomie IQ = 56.

Szczególne nasilenie zachowań autystycznych nastąpiło w piątym roku życia dziecka. Wtedy unikał nawet kontaktu fizycznego z rodzicami. Potem te zachowania zmieniły się na korzyść. W czasie przeprowadzania wywiadu mama twierdziła, że Adrian lubi baraszkować, być masowanym, jak się zmęczy potrafi usnąć na kolanach.

Na pierwszym spotkaniu z rodzicami zaproponowałem Wideotrening Komunikacji. Mogło to przynieść potrójne korzyści wyrażone najlepiej w schemacie,

który przedstawiam obok. Poprzez wprowadzenie WK do rodziny powinno się stymulować rozwój kompetencji komunikacyjnych rodziców i dziecka. Ma to bardzo ważne znaczenie w rodzinach posiadających dzieci autystyczne. Praca nad podstawami komunikacji powoduje intensywne stymulowanie kontaktów społecznych ponieważ trener ćwicząc z klientami elementy dobrej komunikacji i bazując tylko na dobrych fragmentach filmu wzmacnia te relacje, które są pożądane z punktu widzenia kontaktów interpersonalnych.

Poza tymi, wypływającymi z istoty Wideotreningu Komunikacji korzyściami jej stosowania Filmy nagrane w rodzinie stanowią ogromną kopalnię diagnozy zachowań dziecka.
I wreszcie immamentną częścią Wideotreningu Komunikacji jest konstruowanie Planu pomocy obejmującego takie aspekty życia rodzinnego jak: komunikacja podstawowa; codzienne życie rodziny; rozwój dziecka; rozwój rodziców; rozwój stosunków społecznych rodziny.

Stosując Wideotrening Komunikacji we wszystkich jego aspektach mogłem w sposób efektywny pomóc rodzinie.

Po uzyskaniu zgody dokonałem pierwszego 10 minutowego nagrania rodziny.

Analiza filmu pozwoliła mi wyłonić mocne strony rodziców w zakresie komunikacji podstawowej. Było to przede wszystkim bycie uważnym ze wszystkimi elementami wchodzącymi w skład tego wzoru zachowań.

Udało mi się też wychwycić pojedyncze momenty podążania za dzieckiem i nazywania czynności. W czasie omówienia filmu z rodzicami pokazałem im te momenty dobrego kontaktu i wspólnie określiliśmy dalszy kierunek pracy nad komunikacją. Rodzice mieli ćwiczyć podążanie za inicjatywami dziecka i nazywanie czynności, rzeczy oraz stanów uczuciowych. W tym okresie treningu koncentrowaliśmy się jedynie na komunikacji podstawowej. Celem jaki chciałem w ten sposób osiągnąć było wzmocnienie kompetencji komunikacyjnych rodziców, pokazanie im, że są dobrzy w kontakcie z dzieckiem a przede wszystkim stymulowanie ich przez pochwałę do coraz częstszego używania w komunikacji jej dobrych elementów, obejrzanych na filmie.

Po kilku nagraniach wideo i ich omówieniach w rodzicami udało nam się zaobserwować znaczący postęp w tym zakresie. Rodzice dawali Adrianowi o wiele więcej czasu na inicjowanie takich kontaktów jakie preferował, coraz więcej nazywali i podążali za inicjatywami chłopca nawet gdy nie zgadzały się one z pierwotnym zamiarem rodziców. W czasie omówień filmów zarówno tata jak i mama byli aktywni, szybko nauczyli się dostrzegać i nazywać inicjatywy dziecka na oglądanych migawkach.

Na podstawie pierwszych filmów i wywiadu ułożyliśmy z rodzicami plan pomocy dla rodziny, którego trzonem nadal była Komunikacja Podstawowa z ukierunkowaniem na nazywanie i ćwiczenie podążania za dzieckiem. Innymi sferami rozwojowymi, ujętymi w Planie Pomocy były przede wszystkim:

1. codzienne życie rodziny

2. rozwój dziecka.

W pierwszym punkcie postanowiliśmy by rodzice ograniczyli swą rolę „terapeutów” na rzecz kontaktów zabawowych, wyzwalających jak najwięcej pozytywnych emocji.

Ponieważ część zajęć edukacyjnych odbywała się w domu rodzinnym w ramach nauczania indywidualnego, Wideotreningiem Komunikacji objęty został także nauczyciel przychodzący do Adriana, który miał bardzo dobry kontakt z dzieckiem.

W punkcie „Rozwój dziecka” po zebraniu wywiadu w kierunku autyzmu wczesnodziecięcego pojechaliśmy na konsultacje dotyczące diagnozy i terapii do Fundacji „Synapsis” w Warszawie.

Zaowocowało to potwierdzeniem diagnozy, ułożeniem przeze mnie programu stymulacyjno - edukacyjnego dla dziecka realizowanego zarówno w domu przez nauczyciela w ramach nauczania indywidualnego jak i w ośrodku rehabilitacyjno - wychowawczym oraz wykryciem u chłopca, po zaleconych przez dr Wroniszewskiego badaniach, candidiazy, którą udało się wyleczyć.

Największymi sukcesami jakie osiągnęła rodzina w terapii były, poza nauczeniem się i stosowaniem dobrej komunikacji, interakcje zwrotne chłopca. Adrian sam zaczął inicjować kontakt z rodzicami, przez długi czas współpracował z nimi realizując różne zadania, o wiele łatwiej poddawał się kierowaniu mamy i taty, zmniejszyła się hiperaktywność. I co najważniejsze - na kilku filmach zarejestrowaliśmy momenty, w których Adrian używa mowy do komunikacji.

Praca nad Komunikacją Podstawową owocowała też rozwojem rodziców, bardzo dobrze wspierających się nawzajem.

Realizowanie Planu pomocy też przynosiło wymierne korzyści. Stymulowanie poszczególnych zmysłów (szczególnie zmysłu słuchu) powodował zmniejszenie zachowań stereotypowych. Przeniesienie akcentów w kontaktach miedzy rodzicami i dzieckiem z form zbliżonych do relacji terapeuta - uczeń na bardziej serdeczny kontakt oparty na wzorcu rodzic - dziecko pozwoliło zmienić nastrój na dużo bardziej radosny.

Podsumowanie

Na podstawie przedstawionej analizy przypadku pracy z rodziną mającą dziecko autystyczne, wydaje mi się, że Wideotrening Komunikacji powinien znaleźć szerokie zastosowanie w terapii dzieci autystycznych pełniąc dwojaką rolę:

1. Metody terapii bezpośrednio wpływającej na poprawę komunikacji w rodzinie co ma pierwszorzędne znaczenie w rewalidacji osób autystycznych

2. Metody koordynującej i organizującej pozostałe elementy strategii terapeutycznej.

Bibliografia

1. Wideotrening komunikacji (materiały szkoleniowe), VIT SPIN Polska, Kraków 2001

2. Wideotrening komunikacji w szkole. Rozwój metody VIT-S w Holandii - Christine Brons, Carla von Heykant, Stiching VIB-B, Groningen 1998.

3. Videotrénink interakci ve škole - Kateřina Beaufortová, Eva Bidlová, Vladislava Moravčiková, SPIN, Praha 1999

4. "Scottish Project in Viewing Interaction Positively" in Schools, materialy pokonferencyjne, SPIN*VIP, Dundee 1996

5. Wolski A. Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka z cechami autyzmu, w: Pilecka W., Pilecki J. (red), Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1995

6. : http://www.synapsis.waw.pl/autyzm/

Wideotrening Komunikacji (materiały szkoleniowe), VIT SPIN Polska, Kraków 2001, s. 18

za: http://www.synapsis.waw.pl/autyzm/

za: Wolski A. Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka z cechami autyzmu, w: Pilecka W, Pilecki J. (red), Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1995

patrz: Tabela 1 Cechy udanych interakcji

kwestionariusz wywiadu Fundacji „Synapsis” z materiałów szkoleniowych „Studium Pomocy Dzieciom Autystycznym i Ich Rodzinom”

12

Plan pomocy

Diagnoza

Rozwój kompetencji komunikacyjnych rodziców i dziecka

stymulowanie kontaktów społecznych

Rodzina z dzieckiem autystycznym

---