Elżbieta Mazurkiewicz
COLLEGIUM MAIUS - historia gmachu oraz architektura dziedzińca.
Collegium Maius, usytuowane u zbiegu ulic Św. Anny i Jagiellońskiej jest najstarszym budynkiem uniwersyteckim w Polsce. Jego historia sięga 1400 roku, kiedy król Władysław Jagiełło przekazał Uniwersytetowi kamienicę narożną Pęcherzów z Rzeszotar.
Jej ślady zachowały się do dzisiaj w fundamentach i w narożniku Collegium Maius (od strony ul. Jagiellońskiej i dziedzińca) w postaci typowego dla XIV wieku tzw. "dzikiego muru"
z kamienia wapiennego. Kamienica nie była duża i nie mogła zapewnić prawidłowego funkcjonowania szybko rozwijającej się Akademii. W ciągu całego XV wieku Collegium rozrasta się poprzez zakup sąsiednich domów i dobudowę kilku dalszych. Po pożarach w latach 1462 i 1492 połączono je w harmonijną całość, tworząc równocześnie arkadowy dziedziniec.
Na parterze znajdowały się lektoria, czyli sale wykładowe. Były to długie, nisko sklepione pomieszczenia, ciemne i często wilgotne. Libraria (Biblioteka), Stuba Communis (Izba Wspólna profesorów), skarbiec oraz Aula mieściły się na I piętrze. Mieszkania profesorów, mieściły się na parterze, na I i II piętrze.
Aż do mniej więcej połowy XIX wieku wygląd i układ wewnętrzny Collegium Maius
nie uległ większym zmianom. Przeprowadzona w latach 1840-1870 przebudowa w stylu neogotyckim wraz z przeznaczeniem budynku na siedzibę Biblioteki Jagiellońskiej, całkowicie zmieniły jego wygląd i charakter. Dopiero przeniesienie Biblioteki z budynku Collegium w 1940 roku umożliwiło przeprowadzenie kompleksowego odnowienia, połączonego ze zrzuceniem neogotyckiej przebudowy. Miało ono miejsce w latach
1949-1964, z inicjatywy prof. Karola Estreichera. Collegium Maius odzyskało swój oryginalny wygląd sprzed 1840 roku. Wówczas też zostało przeznaczone na siedzibę Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym znalazły schronienie dawne zbiory uniwersyteckie (dzieła sztuki i pamiątki) oraz bogata kolekcja instrumentów naukowych. Choć bryła budynku pozostaje niezmieniona to we wnętrzach nadal prowadzi się prace konserwatorskie, remontowe i modernizacyjne. W skutek tego Collegium jest dziś gmachem autentycznym, choć mocno przebudowanym.
Collegium Maius zbudowane jest na planie czworoboku. Całość zabudowanej powierzchni liczy 2587 m2, dziedziniec arkadowy 624 m2. Gmach jest budowlą wzniesioną z kamienia i cegły.
DZIEDZINIEC
Architektura dziedzińca, arkad, schodów i lektoriów powstała pod wpływem humanistycznej wiedzy o renesansie i humanistycznej obrazowości, choć pozostała gotycka.
Dziedziniec Collegium Maius nie jest średniowieczny, chociaż składa się z elementów gotyckich. Uchwała Uniwersytetu dotycząca budowy dziedzińca, jest pierwszą w dziejach architektury polskiej, w której użyto określenia z zakresu estetyki: In forma pulchra
(w kształcie pięknym) oraz zwrócono uwagę na funkcje architektury: „ dla dostojności
i wspólnego pożytku”.
Na dziedziniec prowadzi gotycki portal. Wokół dziedzińca ok. 1493 roku wzniesiony został piętrowy krużganek, wsparty na ostrołukowych arkadach. Arkady wspierają się na rzeźbionych w kamieniu gotyckich kolumnach. Dekoracyjnie traktowane filary dźwigają kryształowe sklepienia krużganka, nad którym znajduje się komunikacyjny trakt pierwszego piętra.
Zwraca uwagę fakt, iż arkady nie są równe w wykroju. Dwie z nich (pierwsza prowadząca do bramy z ul. Św. Anny oraz ta naprzeciw niej) mają kształt półokrągły. Szerszy łuk należy tłumaczyć faktem, że właśnie tędy prowadził przejazd, zapewne później zniesiony. Kolumny podpierające piętrowy krużganek również nie są jednakowe. Pod arkadami dziedzińca umieszczono rzeźby kamienne i fragmenty ozdób architektonicznych z budynków uniwersyteckich.
Rytm krużganków przerywają schody, zwane profesorskimi, prowadzące na ganek pierwszego piętra. Od strony południowej, na pierwszym piętrze widoczne jest ozdobne, późnogotyckie wejście do Librarii - jest to tzw. Porta Aurea. W pobliżu portalu, na ścianie znajduje się zegar.
Na malowniczość fasad dziedzińca składają się detale architektoniczne rozmieszczone w swobodnym rytmie. Widzimy więc wykusz na II piętrze, schody prowadzące do dawnych mieszkań na tymże piętrze, bogato rzeźbiony portal kamienny między dwoma oknami. Wiele ozdób wmurowano i w XIX wieku przenosząc je ze zburzonych domów krakowskich
(np. portale i oprawy okien).
Dziedziniec Collegium Maius wyłożony jest kamiennymi płytami. W jego centrum znajduje się neobarokowa studnia, ustawiona w latach 50. XX w, zdobiona herbami Polski, Litwy, królowej Jadwigi oraz Krakowa. Stoi ona na miejscu pomnika Mikołaja Kopernika - przeniesionego obok Collegium Novum.
Jednolitą postać z zewnątrz, a także wewnątrz dziedzińca nadają Collegium Maius strome dachy, kryte czerwoną karpiówką. Jedynie nad Librarią dach pokrywa półkolista, rynienkowa dachówka. Dachy są wysmukłe, ujęte szczytami, które uszlachetniają budynek. Na główny dziedziniec arkadowy zwrócone są zakończenia rynien w kształcie masek.
W środkowej Europie w XV wieku, dziedzińce arkadowe, tak obszerne , kolumnowe lub filarowe były nowością. Znane były klasztorne wirydarze z krużgankami wokół, lecz
nie arkadowe dziedzińce. W każdym razie nie w Polsce i nie formie spotykanej w Collegium Maius.
Na podstawie: K. Estreicher, COLLEGIUM MAIUS DZIEJE GMACHU, Kraków 1968.