Katarzyna Matelowska

Sztuka Krakowa

Urbanistyka Krakowa- miasto lokacyjne.

Kraków jest jednym z najbardziej znanych miast oraz jednych z najpoważniejszych centrów życia i kultury narodowej. Najpierw był skromną osadą, potem grodem plemienia Wiślan oraz stolicą ich kraju, wreszcie stolicą małopolski i państwa polskiego. Jako stolica i siedziba królów funkcjonował od 1320r. do marca 1596r.

Należy zwrócić uwagę na bardzo dogodne położenie miasta. Kraków powstał bowiem na styku trzech krain geograficznych: Niziny Nadwiślańskiej, Wyżyny Małopolskiej i Pogórza Karpackiego. Tu krzyżowały się ważne drogi handlowe.

Zespół architektoniczno-urbanistyczny starego Krakowa zaliczany jest do grona najważniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego w Polsce i na świecie. Stare Miasto w Krakowie zaliczane było do najwyższej w skali krajowej "0" klasy zabytków. Historyczne centrum Krakowa znajduje się obecnie na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Aktem, który przyczynił się do powstania tego zabytkowego zespołu, był przywilej lokacyjny wydany dla Krakowa w 5 VI 1257 w miejscowości Kopernia. Tam Bolesław Wstydliwy, książę krakowski i sandomierski, wystawia dokument lokacyjny dla Krakowa i nadaje miastu prawo magdeburskie. Chce w ten sposób wydźwignąć Kraków z ruiny, w którą miasto popadło po pożarze i spustoszeniu przez Tatarów w 1241 r. Na wiecu we wsi Kopernia k. Szydłowca, w obecności licznie zgromadzonych dostojników, wspólnie z matką Grzymisławą i żoną Kingą wystawił dokument, mocą którego lokował Kraków na prawie magdeburskim na wzór Wrocławia, ale z uwzględnieniem zmian zaszłych w Magdeburgu już po lokacji Wrocławia (prawdopodobnie dotyczących funkcjonowania rady miejskiej). Do dokumentu przywieszono pięć pieczęci: księcia Bolesława, biskupa krakowskiego Prandoty, kapituły krakowskiej, kasztelana krakowskiego Adama i wojewody krakowskiego Mikołaja.

Akt lokacyjny dawał miastu samorząd z dziedzicznym wójtem i wybieraną spośród mieszczan ławą, dał też początek radzie miejskiej na czele z burmistrzem wybieranym spośród jej członków, która z czasem zyskała główne znaczenie w mieście. Wybierane władze nie tylko administrowały miastem, ale pełniły też funkcje sądownicze. Ustanowiona została zasada, że mieszczanin pozwany mógł zostać jedynie przed sąd miejski. Sądem odwoławczym od wyroków miejskich był ustanowiony przez Kazimierza Wielkiego w 1356 r. Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim, ta decyzja władcy równocześnie miała uniezależnić sądownictwo miejskie od rozstrzygnięć z Magdeburga. Natomiast najwyższym w hierarchii sądów prawa niemieckiego (miejskiego) był powołany także w 1356 r. Sąd Sześciu Miast. Z niewielkimi zmianami taka forma samorządu i sądownictwa miejskiego przetrwała w Krakowie do czasu uchwalenia przez Sejm Czteroletni Ustawy o miastach w 1791 r.

Akt lokacyjny wprowadził także nowe założenia urbanistyczne i architektoniczne ( i to będzie nas tu najbardziej interesować). Wytyczono wówczas do dziś istniejący plan zabudowy Krakowa, z największym wśród miast średniowiecznych rynkiem pośrodku (o powierzchni 4 hektarów) i odchodzącymi od niego szerokimi ulicami, wzdłuż których szybko powstawała nowa, murowana zabudowa.

Wkrótce po wydaniu przywileju przystąpiono do rozplanowania miasta według zasad prawa magdeburskiego. Oparto więc na nowych podstawach prawnych, dawny ośrodek rzemieślniczo - handlowy, rozbudowany w niewielkiej odległości ode centrum polityczno - 

- wojskowego, jakim był Wawel ze swoją warownią.

Kraków otrzymał plan ściśle regularny, który musiał jednak ulec pewnym zmianom ze względu na pierwotny- przedlokacyjny układ miasta. Miasto został założone na normalnym planie geometrycznym z kwadratowym rynkiem pośrodku, wzorowanym na Wrocławskim. Podstawą nowego planu był układ szachownicowy, w którym ulice miasta przecinają się pod kątem prostym, tworząc regularne kwartały: Sławkowski, Rzeźniczy, Garncarski i Grodzki. Patrząc od lewej strony rynku, połowa ulicy św. Jana należała do kwartału Sławkowskiego, prawa zaś do Rzeźniczego, gdzie znalazły się też ulice Floriańska, Szpitalna, Świńska (obecnie św. Krzyża), Rzeźnicza (tj. Mikołajska) oraz ich przecznice. Kwartał Garncarski obejmował połowę dzisiejszej Szewskiej, ulicę Żydowską (dziś św. Anny), Wiślną i pół Brackiej. Kwartał Grodzki resztę z połową ulicy Wiślnej.

Dodać warto, że podział na 4 kwartały przez skrzyżowanie dwóch głównych ulic, to starodawny plan obozu rzymskiego, który często przebija się spod zabudowy miast dawnej Galii. Plan ten nie jest więc zdobyczą niemieckich osadników, lecz zapożyczeniem z dalszego Zachodu. Różnicą jednak w porównaniu z Zachodem jest rozległy, kwadratowy rynek z ratuszem po boku i sukiennicami pośrodku. Wielkość rynku krakowskiego ustalono jako 4 na 4 sznury krakowskie (w przybliżeniu 200 x 200 m). Wytyczono po 3 ulice odchodzące od każdej z pierzei rynkowych, z wyjątkiem pierzei wschodniej, przy której istniał już kościół Mariacki, zaburzając nieco regularność układu. Za kościołem wyznaczono rynek pomocniczy, dziś zwany Małym. Pozostałe nieregularności wynikały z konieczności łączenia istniejących wcześniej grodów i osad kościelnych - np. ulica Grodzka, odchodząca od Rynku pod nieregularnym kątem prowadziła prosto do osady Okół (Okołem było nazywane podgrodzie obwarowane umocnieniami drewniano - ziemnymi. Na jego terenie znajdowały się domy mieszkalne, kościoły, dworki, zakłady rzemieślnicze i handlowe. Okół najprawdopodobniej posiadał ratusz oraz drewniane hale w których odbywał się handel suknem) i dalej na wzgórze wawelskie, a ulicę Bracką zakrzywiono w kierunku kościoła Franciszkanów. Kwartały miasta wyznaczane przez siatkę ulic dzielono na działki zwane kuriami, które przydzielano mieszczanom pod budowę domów. Kurie po niedługim czasie dzielono na pół, tworząc w ten sposób działki półkuryjne, będące dziś podstawą układu zabudowy starego Krakowa. Na obwodzie tworzono zakłady przemysłowe takie jak młyny, tartaki, rzeźnie nad Wisłą, kuźnie, szlifiernie i warsztaty związane z produkcją tkacką (od których nazwy brały Blech czy Kleparz). Istniały browary i cegielnie w których wypalano duża, ciemno czerwoną cegłę i czarną zendrówkę, jaką spotyka się w krakowskich budowlach zwłaszcza kościelnych, wznoszonych już od XIII w.

Począwszy od XIII wieku Kraków otaczał się wałami i murami obronnymi, a w ich obrębie wznoszono kamienice, kościoły i pałace. Obronność miasta wzmacniała Wisła. Przy końcu XIII w. zaczęto wznosić fortyfikacje, a pierwsze mury miejskie powstały za Leszka Czarnego około 1285r. Budowano je od północy i wchodu, opatrując je w bramy Floriańską i Rzeźniczą (Mikołajską), gdyż od południa miasto leżało w zakolu Wisły. Istnieją jednak poszlaki, że i tu dość wcześnie wybudowano mury. Pierwszy krąg fortyfikacji otoczył miasto pierścieniem, ale nie dochodził do Wawelu, gdyż świeżo lokowane miasto stanowiło z początku osadę niezależną militarnie od zamku. Z końcem XIII w. miasto wchłonęło dawny Okół z kościołem św. Andrzeja, a w początkach XIV. Zbudowano bramy: Grodzką, Wiślną i Szewską.

W okresie panowania Kazimierza Wielkiego miasto zostało połączone z zamkiem- wtedy zarysował się ostateczny kształt średniowiecznej stolicy, o której Marcin Bielski napisze z czasem, że przedstawia się jak lutnia: „okrągłością swą, a Grodzka ulica z zamkiem(…) jako szyja u lutni”. Otaczający miasto pierścień podwójnych murów, z fosami wypełnionymi wodą Rudawy, zyskał z czasem bogatą, nastrzępioną sylwetkę, dzięki siedmiu wieżowym bramom i około dziesięciu basztom, biorącym nazwy od broniących je cechów. W XVII w. baszty te przekroczyły cyfrę czterdziestu.

Plan urbanistyczny Krakowa nie był zmieniany przez kilka następnych stuleci, dzięki temu zachował się do naszych czasów, pełniąc dziś funkcję centrum współczesnego miasta.

BIBLIOGRAFIA:

T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1964.

J. K. Ostrowski, Kraków, Warszawa 1989.

A. Turyna, Lokacja miasta Krakowa, na: http://www.wawel.net/images/750-lat_lokacji/lokacja.htm, dostępna: 2.11.2010.

1

---