„Pojęcie osobowości, rola społeczna”
Pojęcie osobowości
Ciężko jest określić szczegółową treść definicji pojęcia osobowości, gdyż zależy ona od orientacji filozoficznej i psychologicznej autora. Pojawiły się koncepcje odmienne w sposobie postrzegania człowieka, wyjaśniające jego zachowania. Można w tym miejscu mówić o teoriach osobowości: W. Sterna, Z. Freuda, K. Lewina, E.H Eriksona, M. Kleina, W. Reicha, E. Fromma, K. Horney, G.W Allporta, A.H Maslowa, C.R Rogersa, J. Reykowskiego czy W. Łukaszewskiego. W każdej z koncepcji napotkamy określenia „metafizyczne”, normatywne, pedagogiczne oraz empiryczne. Wszystkie one zawierają wspólny pierwiastek i akcentują że: „osobowość to jakaś całość, niepowtarzalna jedność, będąca indywidualnym sposobem istnienia jednostki”. Osobowość to również: „element społeczny w człowieku, zinternalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną, i jej wpływ na życie społeczne” - a to już coś więcej niż sam wpływ natury ludzkiej, tudzież osobowość człowieka jest wytworem społeczeństwa i jego kultury. Termin ten używany jest w naukach społecznych, filozofii, psychologii antropologii, prawie i w socjologii. Sama nazwa pochodzi od słowa osoba, po łacinie persona co pierwotnie oznaczało maskę używaną w teatrze starożytnym przez aktorów. Z dotychczasowych badań nad zachowaniem ludzi wynika, że popędy czy impulsy biopsychiczne, które stanowią cechę gatunkową człowieka są modyfikowane przez nabyte w toku socjalizacji umiejętności panowania nad nimi. Jednakże w każdym człowieku te impulsy biopsychiczne oraz postawy, nawyki, idee i dążenia są zorganizowane, stanowią dynamiczny i zorganizowany system który nazywamy osobowością. Jak już to zostało wspomniane, osobowość nie jest cechą gatunkową lecz kulturową. O tym jak impulsy biopsychiczne zostaną zorganizowane z wartościami i normami społecznymi decyduje kultura grupy, w której jednostka się wychowała. Każdy człowiek posiada osobowość z wyjątkiem jednostek wyrosłych poza społeczeństwem. Nie istnieją dwa identyczne środowiska dla 2 jednostek wychowujących się nawet w tej samej rodzinie, szkole, osiedlu. Różnice wynikające między 2 jednostkami są niezależne od różnic w wyposażeniu biologicznym i psychicznym. Są to różne indywidualności (to nie to samo co osobowość, indywidualność to wyraźnie występujące cechy osobnika, czy też jego sprawności fizyczne, charakter lub talent, uzdolnienia, wola).
Elementy składowe osobowości
Elementy składowe osobowości są różnego pochodzenia. Jedne z nich są przekazywanym dziedzicznie wyposażeniem biologicznym - i te nazywamy elementami biogennymi. Są to własności anatomiczne: wzrost, budowa organizmu i jego własności fizjologiczne. Drugi układ elementów osobowości stanowią elementy psychogenne. Należą tu takie elementy jak: pamięć, wola, wyobraźnia, uczucia, inteligencja, spostrzegawczość, temperament. Osobowość w psychologicznym tego słowa znaczeniu przedstawia jedność temperamentu, uzdolnień, skłonności i charakteru. Psychologiczna analiza czynnikowa starała się wyróżnić zasadnicze elementy czyli czynniki psychologiczne osobowości i znaleźć metody ich mierzenia. Były to takie cechy podstawowe jak np. inteligencja<>upośledzenie, stałość emocjonalna<>depresyjność, dominacja<>podporządkowanie, opanowanie <> brak opanowania. Czynniki psychiczne osobowości nie są decydujące dla zachowań ludzkich, trzeba je zawsze łączyć z czynnikami sytuacyjnymi, są one modyfikowane przez socjalizację, tzn. w procesie uczenia się. Jednakże niektóre teorie psychologiczne mocno podkreślają wagę czynników psychogennych niezależnych od socjalizacji. Do nicyh należy przede wszystkim psychoanaliza stworzona przez Zygmunta Freuda. Teoria ta wyróżnia 3 poziomy osobowości:
Zespół pierwotnych impulsów domagających się zaspokojenia
Świadoma jaźń człowieka, kontrolująca popędy i starająca się je przystosować do rzeczywistości, ta część osobowości składa się ze spostrzeżeń, wyobraźni, pamięci, umiejętności sądzenia, woli, decyzji.
Poziom struktury osobowości - zinternalizowane normy społeczne, nakazy moralności, słowem „uwewnętrznione” społeczeństwo.
Teoria osobowości wg. Floriana Znanieckiego wyróżnia cztery podstawowe socjogenne elementy osobowości:
Kulturowy ideał osobowości - najczęściej to ideał wychowawczy służący jako wzór do naśladowania, przekazywany młodzieży w szkołach i innych instytucjach wychowawczych, w rodzinie i czasami w grupach rówieśników. Ideał kulturowy osobowości zależy od formacji społecznej, od klas społecznych, od różnych środowisk. Ideał ten zostaje zinternalizowany w okresie dojrzewania, kiedy człowiek dorastający zaczyna sobie tworzyć ideały i szukać ideałów do naśladowania. Ideał ten jest więc modelem wg. którego powinien kształtować swoje zachowania, jest ucieleśnieniem pożądanych cech, wysoko cenionych w danej grupie. Realizowanie tego ideału ściąga na jednostkę pozytywną ocenę i różne nagrody, zachowanie zgodne z ideałem jest usankcjonowane pozytywnie, podczas gdy zachowania rozbieżne z nim są przedmiotem sankcji negatywnych.
Zasadnicza koncepcja roli społecznej - W każdej zbiorowości społecznej istnieją pewne stanowiska, które zajmowane przez różnych ludzi, wymagają od nich ustalonych sposobów zachowania się. Np. ojciec rodziny w naszym społeczeństwie powinien zarabiać, utrzymywać żonę i dzieci, dbać o wychowanie i kształcenie dzieci. Grupy społeczne oczekują i wymagają aby jednostki zajmujące określone pozycje wykonywały pewne czynności i postępowały tak, jak tego wymaga dane stanowisko i nie wykonywały czynności, przynoszących im ujmę. Rola wymaga nie tylko, aby człowiek zajmujący dane stanowisko wykonywał pewne czynności, rola wymaga od niego, aby także „był człowiekiem” godnym tego stanowiska. Rola to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających wg. mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru. Z każdą rolą społeczną wiążą się określone prawa i obowiązki. Prawa polegają na tym, że człowiek grający daną rolę może oczekiwać od innych okazywania wobec niego ustalonych sposobów postępowania: okazywać mu szacunek, słuchać jego rozkazów, przyznawać materialne i moralne wynagrodzenie itp. Obowiązki są zespołem zachowań oczekiwanych od niego. Proces realizowania roli zależy od dość złożonego układu czynników:
Od elementów bio- i psychogennych jednostki (tj. budowa anatomiczna, zdolność, inteligencja), które mogą ułatwiać lub utrudniać wykonywanie pewnych ról.
Od wzoru osobowego, określającego zespół cech idealnych, jakie jednostka wykonująca daną rolę powinna okazywać oraz zespół idealnych sposobów zachowania. Wzór osobowy określa takie cechy jak np. honor, godność, postawa moralna, pracowitość.
Od definicji roli przyjętej w grupie, w której dana rola jest wykonywana. Definicja przyporządkowuje do roli różne wzory osobowe. Np. według przepisów ustalonych przez personel nauczający, student powinien być dobrym uczniem, uczęszczającym pilnie na zajęcia.
Od struktury i organizacji we wewnętrznej grupy, jej zwartości wewnętrznej, systemu sankcji, którym ona dysponuje. Np. armie, zakony, partie polityczne stawiające swoim członkom wysokie wymagania, dysponujące systemem surowych sankcji.
Od stopnia identyfikacji jednostki z grupą, identyfikacja taka polega na utożsamianiu własnych interesów i własnych wartości z wartościami i interesami grupy. Podporządkowanie się wymaganiom grupy - jednostka uważa za cel i sens swojego życia. Przykładów dostarczają dzieje walki podziemnej w Polsce i w czasach okupacji.
Każdy człowiek spełnia wiele ról równocześnie - np. jest synem, studentem, członkiem organizacji politycznych, kuzynem, narzeczonym. Aby zrozumieć zachowanie jakiegoś człowieka i zdefiniować go, trzeba znać jego cechy biogenne, psychiczne, kulturowy ideał osobowości, który jest dla niego modelem i rolę, z którą się identyfikuje najsilniej. A więc czas wprowadzić pojęcie jaźni subiektywnej, która jest wyobrażeniem o naszej wewnętrznej istocie. Jest ona pochodzenia społecznego i rozwija się pod wpływem oddziaływań rodziców, rodzeństwa, krewnych, znajomych, sąsiadów i rówieśników. Jaźń subiektywna jest zespołem wyobrażeń o sobie. O tym jaka jest treść tych wyobrażeń decyduje przeważnie wpływ rodziców, którzy albo ubóstwiają dziecko i wytwarzają w nim poczucie własnej doskonałości, tworząc jaźń subiektywną zarozumiałego pyszałka, albo też wytwarzają w nim poczucie niższości wobec innych, albo też może im się udać rozwinąć zrównoważoną jaźń subiektywną - co zdarza się rzadko. Jaźń subiektywna jest zespołem urojeń, fantazji kompensujących niepowodzenia, upokorzenia w wykonywaniu różnych ról. Wytworzona pod wpływem oddziaływań innych ludzi i środowiska, staje się niezależna od tego wpływu w procesie umacniania się i utrwalania się postępowanie człowieka „zgodnie z sobą samym”. Kiedy człowiek już głęboko wierzy, że jest właśnie taki jak sobie to wyobrażą, wtedy jaźń subiektywna staje się zupełnie niezależna i może się przeciwstawiać naciskom otoczenia. Kolejnym ważnym pojęciem będzie jaźń odzwierciedlona lub element socjogenny, gdyż osobowość to ten zespół wyobrażeń, jaki każdy z nas wytwarza w sobie na podstawie ocen otoczenia, na podstawie tego, co sobie sami wyobrażamy, że inni sądzą o nas. Jest to ten obraz naszej osoby, jaki spostrzegamy w lustrze, zachowania innych ludzi wobec nas i naszych wniosków o tym, jak oni nas oceniają. Jaźń odzwierciedlona składa się z kilku elementów:
a. wyobrażenia o tym, jak spostrzegają nas inni ludzie
b. wyobrażenia o tym, jak oceniają nasz wygląda i nasze postępowanie
c. reakcja na te wyobrażenia w postaci: dumy, zadowolenia, wstydu, upokorzenia
Jaźń odzwierciedlona jest elementem kontroli środowiska społecznego nas postępowaniem jednostki. Nie pokrywa się z jaźnią aubiektywną bo ta ostatnia jest zespołem wyobrażeń dodatnich o sobie i jest podstawą równowagi psychicznej i zadowolenia z siebie. Potrafi się przeciwstawic niekorzystnym ocenom otoczenia. Jaźń odzwierciedlona wpływa na nasze postępowanie wobec innych osobó, gdyż staramy się je dostosować do tego, jak sobie wyobrażamy że dany osobnik nas ocenia.
Typy osobowości
Każdy z nas mógłby podać jakimi posługuje się klasyfikacjami dla określenia swoich przyjaciół i znajomych. A więc np. niektórzy są spokojni, opanowani, pracowici, a inni są leniwi, nieodpowiedzialni, wybuchowi. Hipokrates (ok. 460-360) stworzył znaną do dziś klasyfikację temperamentów wyrózniając typy:
Sangwinika - sprawia bardzo dobre wrażenie, twórczy i barwny, tryska energią i entuzjazmem, pobudza innych do współpracy, oczarowuje współpracowników. Ma problemy z dokończeniem zadań, często przyjmuje nadmiar obowiązków, zapomina o różnych sprawach, jest niepunktualny, łatwo ulega emocjom.
Melancholika - podporządkowuje się regulaminom, perfekcjonista o wysokich wymaganiach, docenia wagę szczegółów, wytrwały i dokładny, zorganizowany, łatwo dostrzega problem, znajduje twórcze rozwiązania. Nieufny, skłonny do popadania w apatię i depresję, często przedkłada sprawy na później.
Choleryka - ukierunkowany na cel, dobry organizator, dostrzega praktyczne rozwiązania, szybki w działaniu, kładzie nacisk na wydajność, opozycja pobudza go do działania. Ma kłopoty z uznaniem racji innych ludzi, nie podporządkowuje się, wydaje spontaniczne sądy, oceny, często raniąc innych.
Flegmatyka - kompetentny i solidny, spokojny i zgodny, pośrednik w rozwiązywaniu problemów, unika konfliktów, dobrze znosi naciski, znajduje proste wyjście. Ma problemy w podejmowaniu decyzji, unikanie ryzyka, trudności w określaniu celów, odkładanie spraw na później, unikanie odpowiedzialności.
Znana jest także typologia Kretschmera przyjmująca koleralcję między budową ciała a osobowością, wyróżniają typy: pykniczny, asteniczny, atletyczny, dyspotyczny. Innym rodzajem klasyfikacji są typologie psychologiczne np. psychologa i filozofa niem. Edwarda Sprangera który wyróżnia następujące typy osobowości:
Człowiek teoretyczny, zainteresowany w ogólnych sprawach naukowych i szukający ogólnych teorii wyjaśniających świat i nie interesujący się innymi sprawami
Człowiek ekonomiczny, zainteresowany dążeniem do bogactwa i zdobywaniem dóbr materialnych
Człowiek estetyczny, zainteresowany dążeniem do piękna i jego przejawami
Człowiek społeczny, zainteresowany dążeniem do niesienia pomocy ludziom, znajdującym się w potrzebie lub nieszczęściu
Człowiek polityczny, odznaczający się silnym dążeniem do władzy i dominowania nad innymi
Człowiek religijny, dążący do poznania Boga i zainteresowany problemami świata transcendentnego, mistyk.
C.G Jung - psychoanalityk wyróżnił 2 podstawowe typy:
Introwertyka - człowieka, który całą swoją energię obraca do wewnątrz
Ekstrawertyka - człowieka, który całą swoją energię obraca na zewnątrz, kieruje działalność na otoczenia.
Jung w każdej z tych kategorii wyróżnił 4 podtypy: myślący, uczuciowy, intuitywny, zmysłowy.
W literaturze polskiej próbę klasyfikacji (socjologicznej) typów osobowości dał Florian Znaniecki w książce „Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości”. Według tej teorii społeczne typy osobowości kształtują się pod wpływem ról społecznych, wymaganych w kręgach społecznych, w których przebiega socjalizacja. Znaniecki uważa, że 3 rodzaje kręgów społecznych mają decydujący wpływ na kształtowanie typów osobowości:
człowiek dobrze wychowany - którego tworzy długotrwały wpływ szkoły, który w ciągu wielu lat przebywania w szkole przyzwyczaił się do stałego szukania pozytywnej oceny, w życiu stara się zawsze zabiegać swoim zachowaniem o pozytywną ocenę.
Typ człowieka pracy - tworzą kręgi pracy, takie jak gospodarstwo chłopskie, warsztat rzemieślniczy i fabryka
Typ człowieka zabawy - tworzą kręgi zabawy, przedstawicielami są rodziny, które będąc dostatecznie bogate - zapewniają dzieciom naukę w domu, które pozostają pod wpływem bawiących się kręgów swoich rówieśników.
Typ ludzi-zboczeńców - to ludzie, którzy nie zaliczają się do żadnej z wymienionych kategorii, nie podporządkowujących się naciskowi swoich kręgów, którzy odrzucają także ideały osobowości, a tworzą nowe.
Przytoczona wyżej klasyfikacja wg. Znanieckiego jest przykładem socjologicznego tworzenia typologii osobowości. W tej i innych socjologicznych próbach wyróżnienia typów, punktem wyjścia są pewne role społeczne oraz kulturowe ideały osobowości. Typologie socjologiczne szukają jako podstawy zróżnicowania osobowości w strukturach grup społecznych.
Osobowość, a rola społeczna na przykładzie „Antygony”.
Tę zależność można pokazać na przykładzie dwóch głównych postaci w „Antygonie” tj. Kreona i Antygony. Przybliżając temat można to pokazać na podstawie konfliktu zaistniałego pomiędzy tymi dwoma postaciami. Obie postacie wychowały się w tej samej społeczności i kulturze opartej na głębokich wierzeniach w bogów oraz w przekonaniu o słuszności postępowania zgodnie ze swoimi wartościami. Obie postacie maja takie same warunki, w których się wychowywały, co jest istotne gdy mówimy o różnicy osobowości, gdyż społeczeństwo i kultura w jakiej się wychowujemy ma determinujący wpływ na nasza osobowość. Pomimo wspólnego charakteru otoczenia obie postacie zachowują się inaczej w zaistniałej sytuacji. To wyklucza nam kulturę jako element różniący obie postawy. Można też zaryzykować stwierdzenie, że to predyspozycje psychiczne zaważyły na innym podejściu do problemu. Lecz można to obalić poprzez zauważenie faktu, że Kreon po dokonaniu wyroku na Antygonie przyznaje się do popełnionego błędu i żałuje swojego czynu. Za tym idzie stwierdzenie, że patrząc z innej perspektywy jego drabina wartości uległa zmianie, wiec mógł popatrzeć na problem Antygony z jej perspektywy. Lecz czym jest dla osobowości właśnie ta perspektywa? Tą perspektywą jest rola społeczna, którą przyjmują obie postacie jako wyznacznik ich działań. Kreon przyjmuje rolę władcy, który nie może zrobić wyjątku w egzekwowaniu nieposłuszeństwa, dlatego że Antygona należy do jego rodziny. Stara się postępować sprawiedliwie wobec ludu, wobec swojej drabiny wartości jako władca Teb. Antygona natomiast w tym konflikcie osobowości przyjmuje role obrończyni praw boskich. Zdaje sobie sprawę z kary jaka ją spotka, ale sprawując role obrończyni praw boskich nie może zrobić nic innego jak przeciwstawić się woli władcy, a zarazem postąpić zgodnie z wolą bogów. Jej wartości stawiają się w innej kolejności niż wartości Kreona - władcy Teb. Podsumowując ten przykład można powiedzieć, że pomimo kultury i społeczeństwa w jakim się wychowujemy oraz predyspozycji psychicznych, innym bardzo ważnym czynnikiem kształtującym naszą osobowość jest rola jaką spełniamy w społeczeństwie lub rola jaką wybieramy za najważniejszą podczas różnych sytuacji życiowych.