SOCJOLOGICZNA KONCEPCJA CZŁOWIEKA I OSOBOWOŚCI.
Powody, dla których socjologia musi się zajmować zagadnieniami osobowości ludzkiej są bardzo proste: życie społeczne jest zespołem zjawisk i procesów zachodzących między ludźmi, zatem cechy ludzi wzajemnie na siebie oddziaływujących nie mogą być obojętne dla badacza tych procesów. Lecz chodzi tu o coś więcej niż tylko przemijające cechy i zmienne ich kombinacje. Wiemy, że organizm ludzki zmienia się z wiekiem, że zmieniają się umiejętności człowieka, zmieniają się jego aspiracje, dążenia. W wieku lat pięciu mały chłopiec chce być kierowcą lub strażakiem, potem żołnierzem lub pilotem, potem marzy o karierze marynarza lub dyplomaty, a kończy za biurkiem referenta w jakimś urzędzie. Chodzi więc o stwierdzenie, czy istnieją jakieś podstawowe cechy człowieka, decydujące lub też stanowiące jego człowieczeństwo, naturę ludzką, wyznaczającą w sposób trwały zachowania ludzkie, tak, że jej znajomość może stać się podstawą skutecznego przewidywania zachowań ludzkich w różnych sytuacjach. Można powiedzieć, że zachowania są cechą gatunkową. W podobny, choć zróżnicowany sposób i inne gatunki zwierząt zachowują się w określonych warunkach: albo uciekają, albo atakują, albo przychodzą z pomocą. Ich zachowanie się jest więc w pewien sposób cechą gatunkową. Czy istnieją zachowania stanowiące cechę gatunkową człowieka i jak dalece te zachowania wyznaczają przebiegi życia społecznego? Niewątpliwie istnieje wiele takich zachowań zaspokajania popędu głodu czy płci, które są zachowaniami gatunkowymi, np. zachowania niemowlęce w pierwszych dniach po urodzeniu itp. Lecz w życiu społecznym całkowite zachowanie się człowieka w społeczeństwie jest ujęte w ramy wzorców kulturowych. Stąd wielu socjologów i przedstawicieli innych nauk o człowieku zajmujących się jego życiem społecznym /ekonomia, historia, etnologia/ sądzi, że natura ludzka jest wielkością stałą, działającą zawsze jednakowo, że zatem w badaniu zachowań społecznych ludzi, tzn. ich reakcji na innych, możemy się nią nie interesować, a skupić uwagę tylko na elementach społecznych i kulturowych. Inni natomiast sądzą, ze istnienie takiej gatunkowej natury ludzkiej jest koniecznym warunkiem prawidłowości przebiegu życia społecznego i dlatego jej poznanie i jej uwzględnianie w badaniach jest konieczne. Natura ludzka i osobowość to dwa różne pojęcia, oznaczające różne zakresy zjawisk. Jan Szczepański stwierdza, że: „osobowość to element społeczny w człowieku, to zinternalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną i jej wpływ na życie społeczne, to już cos więcej niż wpływ natury ludzkiej. Osobowość ma więcej do powiedzenia niż sama natura ludzka, np. dwóch dyrektorów w dwóch firmach; jeden dezorganizuje zakład, zawodzi załogę, nie umie sobie poradzić, a drugi umie nawiązać doskonałe stosunki z załogą, organizuje produkcję. Obaj mają taką samą naturę, takie same popędy, a jednak są różnymi osobowościami i ich wpływ na życie załóg. W ten sposób uświadamiamy sobie że człowiek jest istotą złożoną z wielu elementów.
RÓŻNE TEORIE CZŁOWIEKA
Na pozorne pytanie „kim jest człowiek” czy też „czym jest człowiek” odpowiadają różne nauki.
Wg poglądów teologicznych - życie człowieka zależy od bogów / w zależności od religii/, bogowie wyznaczają bieg spraw życia ludzkiego i kierują nim wg swojej woli, człowiek jako jedyne stworzenie ma nieśmiertelną duszę.
Wg poglądów filozoficznych - człowiek to istota rozumna uczestnicząca w boskim rozumie przenikającym świat i dlatego posiadająca zdolność ujmowania natury świata. /Protagoras/ „Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek”
Egzystencjalizm /Jean - Paul Sartre/ - stawiający w dramatyczny sposób zagadnienie istoty człowieka i jego egzystencji.
Essej o człowieku - Ernest Cassirera - odbicie II wojny światowej, gdzie ludzie zastanawiają się nad masową zagładą i możliwością wyniszczenia całych narodów.
Wg poglądów filozofii marksistowskiej /rozwija nurt racjonalistyczny/ - głosi, że wojna i zbrodnie okresu wojny wynikają z cech ustrojów politycznych, a nie z natury samego człowieka, że możliwe jest wychowanie człowieka zgodnie z wielkimi ideałami humanitaryzmu przy przyjęciu socjalistycznego ustroju społecznego.
Wg nauk przyrodniczych - rozwiniętych pod wpływem darwinizmu i teorii ewolucji, jako gatunek zoologiczny J. Dembowski sformułował: „Człowiek jest swoistym gatunkiem, a raczej rodzajem zoologicznymi wszystkie jego cechy anatomiczne na równi z fizjologicznymi, chemicznymi lub psychicznymi powstały drogą rozwoju ewolucyjnego ze związków obecnych już u zwierząt... Jednakże człowiek posiada coś, co jest obce zwierzętom i co stawia sprawę w zasadniczo innym świetle. Człowiek jest istotą społeczną i jego rozwój psychiczny przebiega pod przemożnym wpływem czynników społecznych.”
Wg socjologów - zjawiska społeczne traktujemy jako nową jakość, wprawdzie nadbudowaną nad procesami przyrodniczymi, ale mającą własną swoistą prawidłowość. Dla tych przyczyn socjologowie wytworzyli swoją koncepcję człowieka jako istoty społecznej, jako osobowości wytworzonej przez kulturę i strukturę społeczeństwa, w której człowiek przeszedł przez proces socjalizacji. Socjalizację można bowiem metaforycznie nazwać także procesem społecznego „narodzenia się” , gdyż przekształca ona organizm w uczestnika zbiorowości.
POJĘCIE NATURY LUDZKIEJ
1.Natura ludzka to tyle, co pewna pierwotna i wrodzona konstytucja biopsychiczna wspólna całemu gatunkowi;
2.Natura ludzka to zespół trwałych cech, sił i właściwości psychologicznych, kierowanych swoistymi prawami, z których wynikają podstawowe i niezmienne dążności człowieka;
3.Natura ludzka jest zespołem wrażliwości i zdolności do odbierania wrażeń, jest tylko zespołem cech organów recepcyjnych i nie posiada żadnych składników aktywnych, żadnych wrodzonych motywacji i dążeń;
4Natura ludzka nie jest ani konstytucja biologiczną ani wrodzoną strukturą psychiki, lecz tylko zdolnością do tworzenia kultury i ujawnia się w tworzeniu wartości kulturowych, ideałów moralnych, instytucji społecznych, a zatem jest zespołem cech różniących człowieka od zwierząt.
Można spotkać definicje łączące pewne elementy tych określeń - zazwyczaj przez naturę ludzką rozumie się zespół trwałych zdolności i sił motorycznych działających w organizmie ludzkim i zmuszających go do zaspokojenia nie tylko potrzeb biologicznych, lecz także do aktywnego przystosowania do środowiska społecznego i kulturalnego, zdolności do tworzenia wartości społecznych i kulturalnych.
POJĘCIE INSTYNKTU
Wrodzone i niezmienne mechanizmy reagowania na określone podniety lub wewnętrzne, wspólne całemu gatunkowi, wywołujące u wszystkich osobników gatunku te same i niezmienne sposoby zachowania się.
Człowiek nie posiada natury ludzkiej przy narodzeniu; nabywa ją tylko przez współżycie społeczne, a w odosobnieniu ulega ona zanikowi. Jeżeli jednak natura ludzka jest wytworem kultury i społeczeństwa, to nie jest ona natura w ścisłym tego słowa znaczeniu, nie jest bowiem wytworem przyrody. Jeżeli badamy więc człowieka jako wytwór społeczeństwa, to nie jest to natura ludzka, lecz osobowość człowieka, i dlatego pojęcie natury ludzkiej, chociaż ciągle używane w znaczeniu przenośni, zostało zastąpione pojęciem osobowości człowieka.
OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA I JEJ ELEMENTY SKŁADOWE.
Aby zrozumieć zachowanie jakiegoś człowieka i zdefiniować go, kim jest, trzeba znać jego cechy biogenne, jego cechy psychiczne, kulturowy ideał osobowości, który jest dla niego modelem i rolę, z którą się identyfikuje najsilniej. J. Reykowski uważa, że osobowość to centralny system regulacji i integracji czynności jednostki. Złożony jest on z kilku systemów mechanizmów regulacji, z których jedne są pierwotne, inne nadbudowują się w toku. W regulacyjnej teorii osobowości J. Reykowskiego jako podstawowe mechanizmy regulacji wskazane są potrzeby. Potrzeby te określane są jako pewne wyznaczane warunki, bez których człowiek nie może prawidłowo funkcjonować. Można wyróżnić potrzeby:
biologiczne np. sen, pokarm;
psychospołeczne np. informacja poznawcza, kontakt emocjonalny;
integracji osobowości i zachowania tożsamości.
Dwa poziomy mechanizmów regulacji wg Reykowskiego:
poziom mechanizmów podstawowych, który jest oparty na doświadczeniach emocjonalnych z pierwszych lat życia;
poziom mechanizmów, który został oparty na hierarchicznie zorganizowanym systemie struktur poznawczych.
Niższą instancję stanowią mechanizmy popędowo- emocjonalne. Podstawową zasadą ich działania jest dążenie do zapewnienia jednostce pozytywnych emocji oraz unikania negatywów. Wyższą instancję regulacji stanowi sieć poznawcza. Powstaje ona w wyniku doświadczeń zdobytych przez jednostkę w kontakcie z otoczeniem. W sieci poznawczej znajdują odzwierciedlenie rzeczywiste obrazy świata i samego siebie oraz idealne ich wersje/tj. obrazy mówiące o tym, jaki powinien być świat oraz jaki chciałby być podmiot. Sieć poznawcza jest w dużym stopniu motywacją do określonego działania. Regulacja stosunków między jednostką a otaczającym ją światem zewnętrznym następuje dzięki dużej liczbie mechanizmów uporządkowanych hierarchicznie, z których najważniejsze są mechanizmy popędowo - emocjonalne, struktura „ja”, sieć wartości i sieć operacyjna.
Sieć wartości stanowi system kryteriów i reguł, którymi człowiek posługuje się, oceniając zjawiska jako pozytywne bądź negatywne, ważne bądź nieistotne.
Sieć operacyjna obejmuje mechanizmy przetwarzania informacji o zależnościach między zjawiskami, porządkowania ich w usystematyzowaną wiedzę o świecie stanowiącą podstawę programów działania. Obie te sieci są ściśle ze sobą powiązane. Struktura własnego „ja” wg Reykowskiego może być rozpatrywana z punktu widzenia sieci wartości i sieci operacyjnej. Sieć wartości struktury własnego „ja” z punktu widzenia sieci operacyjnej zawiera obraz własnej osoby lub m. in. zd. Szczepańskiego, jaźń subiektywną, czyli zespół wyobrażeń o sobie. Rozpoznawanie własnych cech i dostrzeganie granic między „ja” i „nie-ja” kształtuje się stopniowo, w miarę rozwoju osobowości. Proces tworzenia się obrazu własnej osoby w dużym stopniu zależy od formowania się tzw. jaźni odzwierciedlonej, czyli wyobrażenia o tym, jak nas postrzegają i oceniają inni.
Integracja osobowości wiąże się natomiast z rozwojem poczucia własnej tożsamości. Jest to sposób traktowania siebie jako czegoś niezależnego od otoczenia. Załamanie poczucia tożsamości polega na tym, że jednostka traci poczucie własnej odrębności. Następuje wówczas poczucie utraty sensu życia, załamywanie się wszystkich wartości, utrata wiary we własne mozliwości.
Wg niemieckiego psychiatry E. Kretschmera, biorąc pod uwagę związek między budową ciała a osobowością, można ludzi podzielić na następujące typy:
pyknik; człowiek niski o okrągłych kształtach i raczej łagodnym usposobieniu;
astenik; człowiek wysoki o wystających kościach i mało życzliwy dla innych ludzi;
atletyk; człowiek dobrze zbudowany fizycznie i raczej zrównoważony psychicznie;
dysplastyk; człowiek niekształtny ze względu na różne anomalie w budowie fizycznej, które z reguły mają wpływ na jego usposobienie.
Niemiecki filozof i psycholog E. Spranger za podstawę podziału osobowości człowieka uznał usposobienie.
teoretyczny; człowiek interesujący się zwłaszcza prawami nauki i poszukujący teorii wyjaśniających świat;
ekonomiczny; człowiek dążący do bogactwa, dóbr materialnych;
estetyczny; człowiek pragnący przeżywania piękna;
społeczny; człowiek chętnie pomagający innym ludziom;
polityczny; człowiek zabiegający o władzę i panowanie nad innymi jednostkami i zbiorowościami;
religijny; człowiek zainteresowany poznawaniem Boga i głoszeniu jego nauki.