Charakterystyka polskiego rolnictwa

Rolnictwo polskie odznacza się znacznym rozdrobnieniem gospodarstw, wysoką liczbą pracujących, przewagą gleb o średniej i małej przydatności rolniczej, a także stosunkowo niskim zużyciem przemysłowych środków produkcji. Mimo to Polska jest znaczącym w świecie i Europie producentem szeregu produktów rolniczych, ogrodniczych i pochodzenia zwierzęcego. Polska należy również do czołowych producentów owoców jagodowych, głównie truskawek, malin i porzeczek jak również jest jednym z największych producentów cebuli, kapusty, kalafiorów oraz jabłek. Polska należy do krajów o dużej różnorodności biologicznej i charakteryzuje się zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Znaczna część rolników, zwłaszcza posiadających małe obszarowo gospodarstwa, prowadzi produkcję metodami tradycyjnymi, przeznaczając je głównie na samozaopatrzenie własnych rodzin. Produkcja zwierzęca prowadzona jest w większości przy małym natężeniu chowu, co sprzyja czystości środowiska naturalnego. Warunki glebowo-klimatyczne i tradycje w poszczególnych regionach decydują o specjalizacji produkcji. Tereny Polski centralnej, wschodniej i północnej, to obszary upraw ziemniaków i żyta oraz użytki zielone. Sady i plantacje owoców jagodowych zlokalizowane są na Mazowszu, w województwie lubelskim, na Sandomierszczyźnie, a także w Wielkopolsce i w województwie łódzkim. W latach przed integracją z UE niska opłacalność produkcji rolniczej i trudności w zbycie wytworzonych w gospodarstwach rolnych produktów powodowały nasilanie się zjawiska odłogowania i ugorowania gruntów rolnych. Według Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2002 roku odłogowano i ugorowano łącznie 2,3 mln ha gruntów ornych, co stanowiło 17,6% ich ogólnej powierzchni. W 2004 roku zmniejszono areał odłogów i ugorów do 1,3 mln ha, co w znacznym stopniu związane jest z realizacją w Polsce Wspólnej Polityki Rolnej. Uzyskanie dopłat bezpośrednich, uwarunkowane utrzymaniem ziemi w kulturze rolniczej oraz możliwość uzyskania środków z funduszy strukturalnych na rozwój gospodarstw, sprzyja poprawie racjonalizacji gospodarki rolnej. Ograniczenie produkcji roślinnej oraz niekorzystne relacje cen produktów rolnych powodowały systematyczne zmniejszanie się udziału rolnictwa w PKB. Jednak w 2004 roku na skutek okresowego - bezpośrednio po integracji - wzrostu cen w rolnictwie, udział rolnictwa w dochodzie narodowym zwiększył się.

R E K L A M A	czytaj dalej ↓

Zgodnie z ewidencją geodezyjną na koniec 2004 roku powierzchnia użytków rolnych wynosiła 19 148 tys. ha, co lokuje Polskę na 3 miejscu w UE, po Francji i Hiszpanii. Jednak użytkowanych rolniczo było w 2004 roku 16 327 tys. ha, tj. 52,2 % powierzchni ogólnej kraju. Do 2003 roku systematycznie zmniejszał się areał UR, głównie z tytułu przeznaczenia ich pod budownictwo mieszkaniowe i infrastrukturę towarzyszącą osiedlom mieszkaniowym. W 2004 roku, w związku z dopłatami bezpośrednimi, wzrosło w gospodarstwach rolniczych zainteresowanie uprawą ziemi co zrekompensowało wyłączenie gruntów na cele nierolnicze. Łącznie w 2004 roku użytki rolne zwiększyły się o 158 tys. ha.

Charakterystyczne dla polskiego rolnictwa jest duże zróżnicowanie wielkości gospodarstw rolnych: od jednohektarowych do kilkutysięcznohektarowych. Te ostatnie występują zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. Największe gospodarstwa powstały na bazie byłych państwowych gospodarstw rolnych. Problem rozdrobnienia gospodarstw występuje jedynie w sektorze gospodarstw rodzinnych, których w 2004 roku było 1852 tys. Średnia wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 7,5 ha, przy dużym zróżnicowaniu regionalnym. Na południu Polski średnie gospodarstwo ma 3,3 ha, na północnym-zachodzie ponad 20 ha. W 2000 roku w 15 krajach UE było 6,7 mln gospodarstw rolnych, najwięcej we Włoszech (ponad 2 mln), Hiszpanii (prawie 1,3 mln), Grecji (ok. 800 tys.) i we Francji (664 tys.). Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła w UE 18,7 ha, ale w niektórych krajach Unii były nawet mniejsze niż w Polsce: w Grecji (4,4 ha) i we Włoszech (6,1 ha). Po 1990 roku systematycznie zmniejsza się liczba gospodarstw rolnych, przy czym odbywa się to kosztem gospodarstw średnich, natomiast wzrasta liczba gospodarstw najmniejszych i największych. Choć gospodarstw powyżej 10 ha jest tylko 20%, to użytkują one ponad 60%. Powiększanie gospodarstw rolnych jest stałym procesem wspieranym kredytami preferencyjnymi. Od 2003 roku wzrasta zainteresowanie zakupem ziemi rolniczej, co głównie jest związane z oczekiwaniem poprawy opłacalności produkcji rolniczej po wdrożeniu Wspólnej Polityki Rolnej.

W 2004 roku wartość globalnej produkcji rolniczej wyniosła 66 mld zł (14,6 mld EUR) mimo, że była znacznie wyższa niż w 2003 roku, nadal była niższa niż w 1990 roku o ponad 3% Spadek nastąpił w produkcji roślinnej i wyniósł 8,3%, a wartość produkcji zwierzęcej była w omawianym okresie o 0,8% niższa. Po przejściu na warunki rynkowe w rolnictwie w 1989 roku (m.in. uwolnienie cen rolnych, wprowadzenie swobodnego obrotu produktami rolnymi w kraju i w handlu zagranicznym) towarowość produkcji rolniczej ulegała wahaniom od 62,5% w 1990 roku do 50,1% w 1995 roku i do 64,4 % w 2004 roku Wahania te spowodowane były ograniczonymi możliwościami zbytu produktów rolnych po opłacalnych cenach. Przy braku popytu, nadmiernej podaży lub zbyt niskich cenach, zwiększano zużycie wewnętrzne gospodarstw na samozaopatrzenie i na pasze, zapewniając tym samym wzrost liczebności stada zwierząt gospodarskich. Na wartość produkcji rolniczej ma wpływ wolumen produkcji i kształtowanie się cen produktów rolnych. Od szeregu lat ceny produktów rolnych wykazywały tendencję spadkową i niekorzystne relacje w stosunku do cen innych produktów. Poprawa sytuacji w 2004 roku nie wydaje się tendencją trwałą z uwagi na występujące wahania cen i spodziewany mniejszy urodzaj w 2005 roku W całym okresie od 1990 roku do 2004 roku do wyjątków należały lata, w których ceny produktów rolnych wykazywały realny wzrost. Zjawisko to występowało zarówno w pierwszych latach transformacji społeczno-gospodarczej, charakteryzujących się wysoką inflacją, jak i w ostatnich latach, kiedy to inflacja była wielokrotnie niższa (w 1990 roku - 585,8%, w 1995 roku - 27,8%, w 2000 roku - 10,1%, w 2003 roku - 0,8% i w 2004roku - 3,5%).

Ogólna powierzchnia zasiewów w 2004 roku wynosiła 11,3 mln ha i w porównaniu do roku poprzedniego była większa o 3,6%. Tym samym zahamowany został proces ograniczania rolniczego użytkowania ziemi trwający z różnym nasileniem od wielu lat. W strukturze zasiewów dominują zboża, stale zwiększające swój udział przy systematycznie zmniejszającym się udziale ziemniaków i roślin pastewnych. Powierzchnie uprawy poszczególnych roślin dostosowywały się do możliwości zbytu produkcji i opłacalności poszczególnych kierunków produkcji. Z wyjątkiem lat o wyjątkowo niekorzystnych warunkach pogodowych na rynku utrzymała się nadwyżka podaży. Pod względem warunków agroklimatycznych rok 2004 był bardzo sprzyjający produkcji roślinnej. W rezultacie uzyskano bardzo wysokie plony prawie wszystkich roślin uprawnych, które zapewniły wydatny wzrost zbiorów nawet tych roślin, których zasiewy zostały zmniejszone w 2004 roku (ziemniaków, roślin pastewnych). Mimo wysokiego udziału w strukturze zasiewów zbóż, Polska w większości lat jest ich importerem netto. Importujemy nie tylko wysokoglutenowe odmiany pszenicy i ryż, dla których nie mamy odpowiednich warunków agroklimatycznych, ale także zboża paszowe (zwłaszcza kukurydzę) oraz jęczmień browarny. Bardzo wysokie zbiory zbóż w 2004 roku zahamowały ich import w końcu 2004 roku Powstały też wysokie zapasy ziarna zbóż trudne do upłynnieni Uzyskane w 2004 roku plony zbóż znacznie (o 18%) przekroczyły plon referencyjny ustalony w trakcie negocjacji akcesyjnych w wysokości 3,0 tony/ha. W 2004 roku nie zostały w żadnej uprawie przekroczone limity produkcyjne uzgodnione z Komisją Europejską w negocjacjach o członkostwo w UE. Istotne znaczenie, szczególnie w niektórych regionach kraju, mają uprawy warzyw i owoców. W 2004 roku zanotowano wzrost powierzchni uprawy i plonów większości podstawowych gatunków warzyw gruntowych. Zwiększyła się także, choć nieznacznie powierzchnia warzyw pod osłonami. Warunki agroklimatyczne sprzyjały wegetacji podstawowych upraw warzyw gruntowych, z wyjątkiem ciepłolubnych (pomidory, ogórki), których plony i zbiory były niższe od uzyskanych w poprzednim sezonie wegetacyjnym. W Polsce pod osłonami uprawia się przede wszystkim pomidory i ogórki, zajmujące łącznie 68,2% ogólnej powierzchni upraw pod osłonami. Pod osłonami uprawia się także kwiaty, które zajmują 6173 tys. m2 w tym 3529 tys. m2 powierzchni szklarni, 2618 tys. m2 tuneli foliowych i 26 tys. m2 inspektów. W 2004 roku wpływy z eksportu świeżych warzyw wynosiły 226 mln EUR, tj. były o 20% wyższe niż w 2003 roku Wzrósł eksport przede wszystkim do krajów UE, do których trafiło 70% świeżych warzyw. Zwiększył się także eksport przetworów z warzyw, głównie mrożonek, do 334 mln EUR (o prawie 10%), w tym do krajów UE do 233,5 mln EUR (o 3,5%). Łącznie warzyw świeżych i przetworów wyeksportowano ponad 1020 tys.ton (z tego ponad 71% do UE) o wartości 560 mln EUR (w tym 76% do 24 krajów UE). Korzystne wyniki uzyskano także w zbiorach owoców. W 2004 roku zbiory owoców z drzew, krzewów owocowych i plantacji jagodowych wynosiły 3521 tys. ton i były o ponad 212 tys. ton, tj. o 6,4% wyższe od zbiorów uzyskanych w 2003 roku W produkcji owoców z drzew dominują jabłka, które stanowią ponad 80% ogólnych zbiorów. W ostatnich latach zmieniła się znacząco struktura odmianowa jabłoni. Wprowadzone stosunkowo niedawno nowe odmiany takie jak: Jonagold, Szampion, Gloster nabierają coraz większego znaczenia. Największy udział w zbiorach jabłoni ma jednak odmiana Idared, w znacznej części kierowana na eksport do krajów b. ZSRR, dopiero w dalszej kolejności Jonogold i Szampion. Te trzy odmiany stanowiły w 2004 roku 37,2% ogólnych zbiorów. W 2004 roku zwiększyła się o 15,8% produkcja owoców z krzewów owocowych i plantacji jagodowych. Największy udział w zbiorach i największy wzrost zbiorów wystąpił w truskawkach.

W Polsce od wielu lat notowano spadek pogłowia bydła, owiec i koni, natomiast pogłowie trzody chlewnej ulegało wahaniom, a pogłowie i produkcja drobiu po okresowym spadku po 1990 roku z roku na rok wzrastały. Rok 2004 był okresem dalszego spadku pogłowia bydła i owiec. Jednocześnie zmniejszyło się wydatnie pogłowie trzody chlewnej na skutek pogorszenia opłacalności produkcji żywca wieprzowego w 2003roku Produkcja żywca drobiowego nadal wzrastała Konsekwencją zmniejszania pogłowia bydła i owiec jest spadek obsady na 100 ha użytków rolnych. W 2004 roku obsada kształtowała się następująco: bydła - zmniejszyła się z 54 szt. w 1990 roku do 33 szt./100 ha, owiec - zmniejszyła się odpowiednio z 22,2 szt. do 1,9 szt./100 ha, koni - zmniejszyła się z 5,0 szt. do 2,0 szt./100 ha w 2004 roku, a trzody chlewnej utrzymała się na poziomie roku 1990, tj. 104 szt/100 ha, przy czym w roku 2003 kształtowała się na poziomie 115 szt/100 ha. Przygotowania do integracji z UE i związana z tym konieczność dostosowań sanitarno-weterynaryjnych nie tylko w przetwórstwie rolno-spożywczym, ale także w gospodarstwach rolnych, przyspieszyły proces koncentracji chowu zwierząt rzeźnych i krów mlecznych i w konsekwencji spowodowały eliminację z rynku niewielkich producentów. Szczególnie widoczne to było w chowie bydła mlecznego, gdzie małe gospodarstwa zrezygnowały z chowu 1-2 sztuk krów. Mimo wzrostu koncentracji chowu zwierząt gospodarskich nadal jest ona niska i nie zagraża środowisku naturalnemu. Krajowe przepisy w zakresie ochrony środowiska, prowadzone kontrole ich przestrzegania w fermach trzody chlewnej i działania władz samorządowych mają na celu hamowanie nadmiernej koncentracji produkcji żywca wieprzowego. Polska weszła do UE jako znaczący producent mięsa i mleka z ustabilizowanym rynkiem tych produktów. Integracja z UE pozwoliła zwiększyć opłacalność produkcji wołowiny i mleka. Na skutek atrakcyjnych cen oferowanych na rynku Wspólnoty, eksport bydła żywego do krajów "piętnastki" zwiększył się ilościowo o 44%, a wartościowo o 78%. Jeszcze bardziej wzrósł eksport mięsa wołowego ilościowo o 161%, a wartościowo o 129%. W 2004 roku zmieniła się struktura geograficzna eksportu produktów mleczarskich. Prawie 70% eksportu mleczarskiego trafiło do krajów UE. Łączna wartość eksportu produktów mleczarskich wynosiła 555 mln EUR i była wyższa niż w 2003 roku o 70%. Inaczej sytuacja kształtuje się w produkcji wieprzowiny. Opłacalność produkcji nie wynika z integracji z UE ale głównie z kosztów produkcji Produktywność bydła mięsnego i mlecznego jest znacznie niższa w Polsce niż średnio w 15 krajach UE, a trzody chlewnej zbliżona, co związane jest z odmiennymi warunkami chowu bydła (niski udział w żywieniu pasz przemysłowych w Polsce). Według danych za 2000 roku uzysk mięsa wołowego od 1 sztuki przeciętnie w roku wynosił w UE - 278 kg, a w Polsce - 148 kg, trzody chlewnej odpowiednio 87 i 86 kg, a udój mleka od 1 krowy wynosił w UE 5753 litry, a w Polsce 3778 litrów. Postępująca, jakkolwiek powolna, koncentracja chowu krów, spowodowała wzrost jednostkowej produkcji mleka. W 2004 roku przeciętny roczny udój mleka od jednej krowy wzrósł do 4082 litrów, tj. o 113 litrów więcej w porównaniu do 2003 r i o 946 litrów w stosunku do 1995 roku Natomiast nie zanotowano w ostatnich dwóch latach wzrostu przeciętnej liczby jaj od jednej kury nioski, która wyniosła 198 szt. rocznie wobec 203 szt. w 2003 i 163 szt. w 1995 roku.