*******JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE*******

1. 3 typy klasyfikacji języków świata

1. Klasyfikacja genetyczna – wzajemne pokrewieństwo języków, grupowanie języków w rodziny językowe ze względu na ich pochodzenie i stopień pokrewieństwa –poszukiwania prajęzyka. Jej celem jest ustalenie rodzin językowych tworzących wspólnotę językową. Powstaję na podstawie analizy historyczno-porównawczej.

Jedną z pierwszych nienaukowych dał Dante Alighieri w 1301r. w pracy De vulgari eloquentia [O języku narodowym], formułując tezę podobieństwie języków romańskich (włoskiego, prowansalskiego i hiszpańskiego). Naukowe podstawy dał dopiero XIX w., kiedy rozwinęło się językoznawstwo historyczno-porównawcze.

2. Klasyfikacja geograficzna – klasyfikuje języki w ligi i cykle językowe, wzajemny wpływy języków na siebie, ze względu na podobieństwa strukturalne wynikające z bezpośredniego sąsiedztwa geograficznego.

3. Klasyfikacji typologiczna – charakteryzowanie języków ze względu na podobieństwo strukturalne, wyłania wspólne cechy w budowie językowej (aspekt fonologiczny, morfologiczny, syntaktyczny i leksykalny); grupuje języki w typy językowe, nie porównuje całych systemów językowych, a jedynie wybrane, w danym momencie podstawowe cechy

2. Genetyczna typologia klasyfikowania języków świata

Rodzina języków – grupa języków, która wywodzi się ze stopniowej ewolucji z jednego języka – wspólnego źródła, zwanego prajęzykiem, powstała w wyniku stopniowej ewolucji. Powstaje na podstawie analizy historyczno-porównawczej. Rozróżniamy rodziny jednostopniowe (bezpośrednio z danego prajęzyka, np. rodzina romańska) i kilkustopniowe (kilka pośrednich prajęzyków, składających się z kilku podrodzin, np. języki indyjskie, germańskie, słowiańskie, przy czym każda z tych grup stanowi rodzinę językową ze swoim prajęzykiem, np. język prasłowiański).

Rodzina językowa – grupa języków blisko ze sobą spokrewnionych, wywodzących się od wspólnego przodka językowego, zwanego prajęzykiem. Rodzina językowa jest wynikiem nieprzerwanej ewolucji owego prajęzyka na różnych terytoriach w ciągu dłuższego czasu.

Wspólnota językowa – termin stosowany na oznaczenie faktu używania wspólnego prajęzyka, z którego wywodzą się różne dziś języki. W przeciwieństwie do prajęzyka przypisuje się jej mniejszą jednolitość językowej społeczności pierwotnej, czyli jej większe zróżnicowanie dialektalne. W indoeuropeistyce mówi się np. o wspólnocie bałto-słowiańskiej.

5 674 języki wg Majewicza

6 809 wg nowszych opracowań + wiele języków niesklasyfikowanych

+ problem rozgraniczenia etnolektu, dialektu i języka

Drzewo genealogiczne języków – graficzny obraz stosunków pokrewieństwa zachodzących pomiędzy językami. Autorem tej metody jest A.. Schleicher. Może zachodzić pokrewieństwo różnego stopnia zależnie od okresu ich wspólnego rozwoju.

2 typy kryteriów klasyfikacji języków: wewnątrzjęzykowe i zewnątrzjęzykowe.

Kryterium wewnątrzjezykowe: formuła, teoria wg Hocketta (jeden z czołowych

przedstawicieli lingwistyki deskryptywnej) wydana w 1926r. w czasopiśmie Language),

rozpowszechniona przez L. Bloomfielda.

Operowała dwoma terminami(Milewski): zmiana językowa, wzajemna porozumiewalność.

Język ulega zmianom, które uniemożliwiają porozumienie pomiędzy dwoma grupami.

Gdy komunikacja niemożliwa, to są to dwa języki, jeżeli możliwa – język i dialekt.

Dialekt – 80% wspólnego słownictwa i 98% wspólnych struktur syntaktycznych,

Kryterium zewnątrzjęzykowe:

Czy uznany za język państwowy?- status polityczny

Czy istnieje narodowa samoidentyfikacja językowa?

Czy jest tradycja literacka?

Czy opracowana jest norma ortograficzna, językowa?

Czy są słowniki?

Czy istnieje potrzeba słowników bilinwistycznych?

Czy są tłumaczenia ważnych kulturowo dzieł (np. Biblia)?

Czy język jest wspierany przez instytucje państwowe?

Kryteria zewnątrzjęzykowe są decydujące!!! Np. w Bułgarii macedoński uważany jest jako jeden z dialektów bułgarskich, a w sąsiadującej Jugosławii ma status języka państwowego; Dyskusja trwająca nad kaszubszczyzną(zagranicą uważany za odrębny język u nas za dialekt). Państwami najbardziej wielojęzycznymi są-USA, Kanada, Brazylia, Indie, Australia-po kilkaset języków.

L-complex (language complex) – wzajemnie niezrozumiałe dialekty danego języka, klasyfikowane w grupie, nie mające wspólnej nazwy. Termin wprowadził Hockett (język złożony), grupa dialektów nie może być jednoznacznie sklasyfikowana językowo np. dialekty nazywane językiem bisaja na Filipinach. Może być on umieszczany niżej lub wyżej niż poziom języka(albo zespół dialektów albo grupa językowa)

Języki izolowane (izolaty) – etnolekty, które nie mogą być sklasyfikowane ze względu na brak powiązań genetycznych. Nie wykazują współcześnie żadnego pokrewieństwa z innym językiem, choć w przeszłości mogło ono istnieć.

Współcześnie, w najnowszych klasyfikacjach : wyodrębnianie kompleksów z danego języka, np. języki lapońskie(8), a nie grupa lapońska; uważane nie za dialekty, lecz za odrębne języki.

Pokrewieństwo językowe ustala się metodą historyczno-porównawczą, choć czasem nie można jej stosować bo brak świadectw językowych. Dlatego najszersze zastosowanie znalazła glotochronologia- słynne 200, potem 100 pojęć Swadesha

Rodziny języków (indoeuropejskie):

1. indoeuropejskia, indoirańska (też w Australii i Amerykach),

2. afroazjatycka = semitochamicka, elitrejska (saharyzyjska część Afryki),

3. ałtajska (bardzo ekspansywna, w centralnej Azji, Turcja),

4. uralska (nazwa od pasma górskiego, też są języki europejskie),

5. chińsko-tybetańska,

6. austro-azjatycka,

7. austronezyjska (wyspy oceanu spokojnego),

8. kamczacko-czukocka(języki paleoazjatyckie-archaiczne)

9. eskimosko-aleucka(Alaska, Grenlandia)

Dwa etapy w klasyfikacji języków. Okres przełomowy to XV w. czas odkryć geograficznych.

Ad. 2. Grupa semito-chamicka.

Podrodzina semicka 

• język hebrajski (przywrócony do życia, wcześniej uważany za martwy),

• język arabski (odmiany ze względu na szeroki zasięg egipski, tunezyjski, macedoński, libijski, marokański, algierski – różnice w strukturze i ortografii),

• język maltański (urzędowy 1 z 2 na Malcie).

• Fenicki, syryjski,

Podrodzina kuszycka  języki w większości bezpiśmienne, np. somalijski.

Podrodzina czadyjska  język hausa (lingua franca – ponadplemienny dla zach. Afryki),

Podrodzina berbero-libijska- języki tamaszek(Algieria, Libia), riff(Maroko)

Podrodzina egipska- koptyjski(kontynuuje egipski)

Ad. 3. Rodzina ałtajska.

Rodzina ałtajska rozprzestrzeniła się w 4 strony:

• Kaukaz – Afryka,

• Europa,

• południowo – wschodnia Azja do Australii,

• na wschód, do ziemi ognistej.

Podrodzina turecka  turecki uzbecki, tatarski, ujgurski (w Chinach), kazaski, kigirski, turkmeński, azerski, jakucki,

Podrodzina mongolska mongolski, buriacki, ojsacki, kalemucki,

Podrodzina tungu-mandżurska  mandżurski, oraczyński, ewenkijski, (tunguski)

+ język koreański

+ język japoński

3 wspólne cechy typologiczne rodziny ałtajskiej (strona syntaktyczna):

• subiekt + obiekt + verbum (SOV), np. Miś łapę liże,

• aglutynacja,

• harmonia wokaliczna (doklejanie jednego typu specyficznych samogłosek do rdzenia, dopasowują się do spółgłosek rdzenia).

Język koreański i japoński mają dużo wspólnych cech z rodziną ałtajską, np. formy grzecznościowe. Według Majewicza tych cech jest jednak za mało – traktowane osobno (+ rjukjuański).

Ad. 4. Rodzina uralska. Północna część Azji i Skandynawii, dzieli się na 2 podrodziny.

Podrodzina ugrofińska  grupa ugryjska (węgierski) + grupa fińska (fiński, lapońśki, estoński),

Podrodzina samojecka  języki syberyjskie

Cechy charakterystyczne dla rodziny uralskiej:

• harmonia wokaliczna (zmiana końcówki ze względu na samogłoskę w rdzeniu, aglutynowane (czyli dodawane) afiksy zmieniają postać ze względu na samogłoskę w rdzeniu, ), np. on – főldőn, negyen,

• mocno rozbudowana flejksja (ok. 15 przypadków).

Ad. 5. Rodzina chińsko-tybetańska  300 języków, 5 gałęzi językowych, mocne zróżnicowanie. Obecnie kwestionuje się genetyczną jedność tych języków. Liczne odmiany wzajemnie dla siebie niezrozumiałe,

m.in.  chiński, birmański, tybetański, mandaryński.

Ad. 6. Rodzina austro-azjatycka  95 jezyków, bardzo duże rozproszenie, zasięg był większy, zepchnięte przez jezyki tajskie,

m.in.  wietnamski, kmerski.

Ad. 7. Rodzina austronezyjska i australijska  ok. 220 języków, raczej makrofyla niż rodzina (makrofyla – coś szerszego niż rodzina, jednostka stojąca nad rodziną).

Ad. 8. Rodzina kamczacko-czukocka  wpisuje się w grupę paleo-azjatycką, wspólne cechy z aleucko-eskimoską.

Podrodzina drawidyjska  24 języki, południowa część Indii, część Srilanki, słabo sklasyfikowana.

Liczba użytkowników języka (wg Atlasu języków świata):

1. język chiński (1000 mln.),

2. język angielski (350 mln.),

3. język hiszpański (250 mln.), u Milewskiego tu hindi

4. język hindi (200 mln.),

5. język arabski (150 mln), u Milewskiego tu rosyjski

6. język bengalski (150 mln),

7. język rosyjski (150 mln),

8. język portugalski (135 mln),

9. język japoński (120 mln),

10. język niemiecki (100 mln),

11. język francuski (70 mln.).

Dominują języki indoeuropejskie.

Kaukaz – teren najstarszych języków, bardzo archaicznych, wymieszanie trzech rodzin:

Języki kaukaskie:

- rodzina abchazko-adygijska (język agidyjski),

- rodzina targdejskie (język gruziński),

- rodzina machijsko-degestańska (język czeczeński).

Wg T. Milewskiego podział ich na północne i południowe (opracowane rozdzielnie: monolit językowy). Teren otoczony różnymi rodzinami językowymi: język turecki, ałtajski, armeński – to indoeuropejskie, kałmucki, rosyjski – od północy. Pod naporem ludów ałtajskich języki archaiczne wycofywały się, np. baskijski.

JEZYKI INDOEUROPEJSKIE

Występują też na obu Amerykach i w Australii – germańskie: angielski i niemiecki.

Podrodziny:

1)Indoirańska  tereny Indii, Pakistanu, Iranu. Rozpada się na grupę indyjską i irańską.

Podgrupa staroindyjska – rózne odmiany sanskrytu, np. weddyjski, wielkiego eposu.

Średnioindyjski- dialekt Pali, prakryty- średnioindyjskie języki literackie

Współczesne języki indyjskie – hindi (najbardziej rozpowszechniony), urdu (promowany jako język państwowy Pakistanu, liczne cechy języka perskiego), bengali (bangalski), wszystkie dialekty języka romskiego.

Grupa dardyjska i kafirska- kaszmirski

Grupa irańska – język kurdyjski-podgrupa zachodnia (w Kurdystanie, rejony Armenii, Gruzji, Azerbejdżanu), tadżycki-podgrupa zachodnia (Uzbekistan, Kazachstan, Kirgizja), osetyński- podgrupa wschodnia (północna Osetia, Gruzja), gurani, zaza (Turcja), gabri (Iran)

2)Anatolijska (hetycka) wymarła, języki znane z napisów w starożytnej Anatolii-dziś Turcji- hetycki, lidyjski, karyjski

3)Tocharska  wymarła, pojawił się w buddyjskich tekstach w chińskiej prowincji Xinjiang.

Najbardziej związane z armeńskim, niż z innymi indoeuropejskimi

4)Armeńska  język armeński (ormiański) – Armenia, część Turcji, także Syria, Grecja, Liban, USA, kraje Ameryki Południowej.

Lub tracko-armeńska:

Trackie- frygijski, tracki, dacki

Armeńskie- staro, średnio i współczesny (2standardy literackie zachodnio i wschodnioarmeński)

5)Albańska  język albański – Albania , rejon Kosowa, północne i południowe rejony Grecji, południe Włoch, także USA i Kanada, Argentyna, Australia.

Typowy język mieszany z elementami słownictwa romańskiego, słowiańskiego, greckiego, tureckiego – jest to język-hybryda.

6)Grecka  klasyfikacja dotyczy wszytskich odmian i etapów rozwojowych greki (od pisma lineranego z XV w. p.n.e. przez grekę homerycką, klasyczną) – język grecki macedoński, grecki krymski, nowogrecki.

7)Celtycka  m.in. język kornicki (okolice Kornwalii), galijski, manx- wymarłe, walijski, bretoński(półwysep Bretoński-Francja), irlandzki- jedyny z nich ma status państwowego, ale używa go2%obywateli, szkocki.

8)Italska  wymarła np. wenetyjski, sycylijski, kamuński, faliski, wolski- Milewski nie wyróżnia w klasyfikacji grupy romańskiej, a języki z niej daje do italskiej jako kontynuatory języków wymarłych

9)Romańska  prajęzykiem jest łacina, w niej języki: rumuński, dalmatyńskie, mołdawski(grupa bałkańska) włoskie i sardyńskie (italo-romańskie), francuski i prowansalski-kompleks etnolektów (galo-romańskie), kataloński, hiszpański, portugalski(grupa ibero-romańska), baskijski (izolowany).

10)Bałtycka  dziś język litewski i łotewski+ wymarły staropruski

11)Germańska  dzieli się na trzy grupy: zachodnią, pólnocną i wschodnią.

Zachodnia: język angielski, fryzyjski(wyspy Morza Północnego), niemiecki, holenderski i flamandzki (niderlandzkie), afrikaas (południe Afryki, urzędowy w RPA), jidysz, luksemburski (najmłodszy język germański, silne wpływy języków afrykańskich, powstał na bazie języka holenderskiego).

Północna: język norweski, duński, szwedki, farerski (Wyspy Owcze)i islandzki.

Wschodnia (wymarła): język gocki, ostrogocki, wizygocki, burgundzki.

12)Słowiańska  dzieli sięna trzy grupy: zachodnią, południową i wschodnią.

Zachodnia: język polski, kaszubski, czeski, słowacki, dolnołuzycki, górnołużycki.

Południowa: SCS,język bułgarski, macedoński, słoweński, serbski, chorwacki.

Wschodnia: rosyjski, ukraiński, białoruski, rusiński.

Grupa południowosłowiańska – dawniej był oficjalnym język serbsko-chorwacki (zatwirdzony w 1950r.), chociaż od poczatku był nieakceptowany społecznie na terenie Jugosławii – dominanta serbska w tym języku. Istniały odmiany dialektalne. W 1954r. narzucono ten język bez uwględnienia różnic, dialeków. Tendencja do unifikacji języka. Toczą się prace nad wyodrębnieniem jezyków: czarnogórskiego i bosniackiego.

Język serbski dziś kontynuuje oficjalną normę ortograficzną z czasów języka serbsko-chorwackiego.

Język bośniacki – język bosniackich muzułmanów, którzy wyraźnie promują swój język, normatywizują go. Kiedyś byłtraktowany jako odmiana stylistyczna języka serbsko-chorwackiego.

Alfabet: Serbowie – serbska wersja cyrylicy, Chorwaci – chorwacka łacińska, Bośniacy – czas przejściowy, nazwy własne, dopuszcza się dwa typy alfabetów.

Język rusiński – mikrojęzyk, 1995r. uznany za język Łemkow.

Też szereg języków pidżynów i kreolskich sformowanych na bazie niektórych indoeuropejskich

Np. chińsko-rosyjski (Mandżuria), bongo (Jamajka na bazie ang.)

Nieidnoeuropejskie języki w Europie:

Języki izolujące – typ morfologiczny języków (zaliczany do języków analitycznych), w którym występują morfemy semantyczne pełne (wyrazy-pierwiastki) i morfemy syntaktyczne (wyrazy puste) wyrażające (o bok szyku) stosunki między morfemami pełnymi. Grupy obu typów morfemów tworzą luźne człony syntaktyczne. Typowym językiem izolującym był klasyczny język chiński (nowochiński zbliża się do języków aglutynacyjnych) oraz niektóre języki zachodniej Afryki (w Sudanie) i indiańskie w USA. Języki izolujące bywają także nazywane pierwiastkowymi, amorficznymi, atomicznymi.

Aglutynacja – jeden ze sposobów tworzenia form gramatycznych polega na dołączenia do rdzenia afiksów, z których każdy pełni tylko jedna funkcje gramatyczną. Tym różni się od fleksji, w której dołączane końcówki mogą kumulować kilka funkcji gramatycznych. Afiksy aglutynacyjne mogą występować w prepozycji lub w postpozycji w stosunku do rdzenia., np. język turecki (postpozycja) i suahili (prepozycja). Z aglutynacją można się także spotkać także w językach nieaglutynacyjnych. Występuje ona np. w polskich formach czasu przeszłego lub trybu przypuszczającego.

Aglutynacja przeciwstawia się fuzji (ściślejsze zespolenie między morfemami składającymi się na formę wyrazu. Przejawia się w różnego rodzaju zmianach fonologicznych w miejscu zetknięcia się morfemów lub w obrębie morfemów. Fuzyjny charakter ma fleksja nominalna języków indoeuropejskich. Termin wprowadzony przez E. Sapira.).

Harmonia wokaliczna – adaptacja wszystkich samogłosek afiksalnych wyrazu do samogłoski rdzennej pod względem określonych dla danego języka fonologicznych cech dystynktywnych. Stały wokalizm w językach mających harmonię wokaliczną mają więc tylko morfemy rdzenne, podczas gdy wokalizm afiksów jest zmienny, zależny od wokalizmu rdzenia. Jest zjawiskiem charakterystycznym dla języków aglutynacyjnych, występuje np. w językach uralo-ałtajskich, ugrofińskich, spełnia tu funkcję wyznacznika granicy wyrazu, wskazując na przynależność do jednego wyrazu rdzenia i ciągu afiksów związanych z tym rdzeniem harmonii wokalicznej.

Ergatywność: istnieje specjalny przypadek na określenie czynności, agensa w zdaniu przechodnim, przy agensie formalny wykładnik ergatywności (morfem); obiekt czynności musi wystąpić w formie biernika w zdaniu przechodnim np. Ni etami naiz - np., ja przyjść posiłek. Występuje w językach baskijskich, kaukaskich, austonezyjskich, australijskich oraz w wybranych rodzinnych językach obu Ameryk.

Języki ergatywne – jeden z podtypów języków agentywnych (składnik syntaktyczny zdania oznaczający agensa występuje regularnie w formie rządzonej przez czasownik tranzytywny), charakteryzujących się konstrukcja zdania przechodniego, polegającą na użyciu specjalnego przypadka gramatycznego (ergatiwu) w funkcji wykładnika sprawcy czynności.

Ergativus (agentivus) – przypadek gramatyczny zależny służący do wyrażania agensa, a także narzędzia czynności, rządzony przez czasownik tranzytywny. Występuje w tzw. językach ergatywnych. Funkcjonalnie odpowiada nominativowi w językach nominatywnych.

Podstawowy szyk zdania: szyk – sposób usytuowania wyrazów względem siebie w układzie czasowym lub w przestrzeni. Patrz pkt. 4/IV

3. Klasyfikacja geograficzna języków świata.

 grupowanie jezyków z punktu widzenia podobieństw miedzy nimi powtałych w wyniku kontaktów geograficznych lub kulturowych. Jego rezultatem jest wyodrębnienie lig i cyklów językowych.

Liga językowa – grupa niekoniecznie spokrewniona, języki poprzez kontakty geograficzne, historyczne, społeczne i ogólne wykazujące wspólne cechy gramatyczne, systemowe i leksykalne.

Grupa jezyków, które wskutek długotrwałego współżycia mówiących nimi społeczności wytworzyła szerg wspólnych cech w strukturze gramatycznej(wewnetrznej), ale też zewnętrznej(czynniki społeczno-ekonomiczne, ekologiczno-geograf.). Ligi niekiedy tworzą cykle.

Termin powstał w praskiej szkole strukturalnej,a wprowadzony został przez Trubieckiego na Kongresie Językoznawczym w Hadze w 1928r.Jezyki należące do jednej ligi to języki powinowate.

Cykl językowy – grupa języków powiązanych stosunkiem ligi językowej. Cykl może obejmnować wiele jezyków i kilka lig w ten sposób, że daną lige tworzą języki bezpośrednio sąsiadujące ze sobą, z kolei w inne ligi wchodzą te same jezyki z sąsiednimi z innej strony itd.

Jako przykład podaje się afrykański cykl językowy, łączący języki semito-chamickie poprzez mieszany język hausa z językami bantuidalnymi i dalej na południe z językami rodziny khoiń. Cechy cyklu afrykańskiego:

-harmonia wokaliczna, iloczas, tonalność, rozbudowany system głosek nosowych, klasyfikowanie pojęć(klasy nominalne), rozbudowane systemy temporalne i aspektowe, składnia SVO, wpływ języka arabskiego. Ale np. cechą bantu są mlaski- nie jest to jednak cecha całego cyklu

Cykl południowowschodnioazjatycki cechy:

- monosylabizm(sylaba pokrywa się w strukturze z morfemem, a każdy wyraz dłuzszy niż jednosylabowy analizowany jest w odniesienu do tych posiadających znaczenie sylab-morfemów)tonalność, ograniczona ilośc fonemów, rozwinięta kategoria aspektu, skrajna analityczność, wpływ chińskiego, wpływ religii azjatyckich(buddyzmu),nieznaczny wpływ języków zachodnich.

Liga językowa	Języki w niej	Cechy charakterystyczne
Liga bałkańska	Język rumuński, Jęz. macedoński, Język bułgarski, Język mołdawski, Język albański, Język grecki, Język turecki.	brak bezokolicznika (zastępowany np. 3.os.l.p), budowanie czasu przeszłego za pomocą czasowników posiłkowych o znaczeniu „chcieć”, analityczna i ograniczona fleksja rzeczownika, występowanie zaimkowego rodzajnika w postpozycji, ubogi system wokaliczny, bogaty konsonantyczny, ruchomy akcent. Skłonność do alternacji spółgłoskowych Rozbudowana koniugacja Duża ilość wspólnego oryginalnego słownictwa
Liga rokytnicka (nazwa od miejscowości na Białorusi)	Język polski, Język litewski, Język białoruski, Język ukraiński, Język kaszubski.	brak iloczasu (wyjątek język litewski), akcent ruchomy(wyj. Polski i część dial. kaszubskich) brak dyftongów(wyj. litewski) brak redukcji samogłosek w nieakceptowanych sylabach(wyj białoruski) rozbudowana palatalizacja(ale nie tak jak w ros.) rozbudowana fleksja rzeczownika syntetyczne formy stopniowania przymiotników bezosobowe konstrukcje imiesłowowe istnienie czasownika posesywnego „mieć” wokalizacja twardego ł w wygłosie(w u) dużo spółgłosek szczelinowych, liczne alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe, nierozpowszechnione e otwarte (ä), brak redukcji samogłosek w sylabach nieakcentowanych, (wyjątkiem białoruski). Duża ilość wspólnego słownictwa oryginalnego
Liga dunajska	Język czeski, Język słowacki, Język węgierski, Język słoweński, Język serbski, Język chorwacki.	Akcent inicjalny, Wpływ języka niemieckiego od XVII w.- wspólne słownictwo, Wczesny rozwój piśmiennictwa w językach narodowych, jednak długa dominacja łaciny i niemieckiego w nauce i kulturze, Korelacja iloczasowa samogłoskowa, Utrata samogłosek jedynie w wygłosie Silnie rozwinięta prefiksacja Brak syntetycznych form czasu przyszłego Mało dyftongów Przewaga form syntetycznych (wyjątek: cz. przeszły)
Liga wielkich języków Europy (liga SAE) Kolebką jest zlatynizowana Europa zachodnia	Język angielski, Język niemiecki, Język francuski, Język włoski, (Język rosyjski).	Leksyka frazeologia, semantyka pochodzenia łacińskiego, Uproszczona odmiana przez przypadki, Występowanie rodzajników określonych i nieokreślonych, Formy czasownikowe z „być” i „mieć” jako wyrazami posiłkowymi, Prefiksacja czasowników (lub do niej skłonność), Analityczny charakter zdania, z której wynika ustabilizowany porządek elementów zdaniowych. Ok.50mln. użytkowników

liga kamska(kałmucki), liga pejpuska(estoński, łotewski- dużo dyftongów, inicjalny akcent)

4. Klasyfikacja typologiczna języków świata.

 ze względu na podobieństwo strukturalne, wyodrębnia typy jęzków według stopnia identyczności danej cechy, biorąc pod uwagę pewien fragment struktury językowej, badania synchroniczne, nie są to regularne badania konfrontatywne. Typologia fonologiczna, morfologiczna, syntaktyczna, semantyczna. Klasyfikacja typologiczna bada stopnie identyczności danej cechy(synchroniczne), a typologicznie identyczne są te elementy 2języków, które w swoich systemach pełnią tę samą f-cję lingwistyczną. Każedy język ma cechy prymarne(wspólne wszystkim językom)i sekundarne(właściwe tylko niektórym z nich). Jezyki, które posługują się wieloma środkami sekundarnymi, funkcyjnie identycznym, zaliczamy do tego samego typu języków, gdzyż rozbudowują system prymarny w podobny sposób.

Różnice w obligatoryjnym wyborze elementów składających się na charakteryzowaną sytuacje i różnice w inwentarzach środków językowych stanowią podstawę typologicznego klasyfikowania języków.

Językoznawstwo typologiczne – podział ze względu na typ struktury, różne sposoby klasyfikowania:

• klasyfikowanie morfologiczne – swoistość członów syntaktycznych, morfemów,

• klasyfikowanie semantyczne – porównywanie systemów leksykalnych, pola leksykalne, semantyczne,

• klasyfikowanie fonetyczne – liczba i typ fonemów,

• klasyfikowanie syntaktyczne – uporządkowanie i obecność składników w zdaniu.

KATEGORIA GRAMATYCZNA znajduje się na pograniczu klasyfikacji morfologicznej(jak jest wyrażane) i semantyczne(co nazywa)

Pojęcia kategorii gramatycznej.

Każdy język dysponuje zbiorem środków wyrażania znaczeń leksykalnych(nazwy elementów otaczającego świata- wczoraj, ja, stół)i gramatycznych. Znaczenia gramatyczne poklasyfikowane są na wymiary gramatyczne takie jak: czas, osoba, liczba, aspekt, strona, przypadek itd.

Wszystkie znaczenia gramatyczne należące do tego samego wymiaru gramatycznego są homogeniczne np. przypadek w Pol i ang, niem, ale mianownik już nie.

Kategoria gramatyczna- zespół wzajemnie wykluczających się funkcji gramatycznych, przysługujących wszystkim członom dane części mowy i wyrażanych za pomocą określonych wykładników morfologicznych, np. kategoria przypadka, rodzaju, liczby itd.

Niektórzy rozróżniają kategorie gramatyczne pierwszego stopnia, zwane syntaktycznymi, do których zalicza się składniki pełniące określoną funkcję w zadaniu (fraza nominalna, fraza werbalna albo podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie), oraz drugiego stopnia, które pokrywają się z tradycyjnym pojęciem części mowy (rzeczownik, czasownik itd.).

Kategorie gramatyczne zespół funkcji gramatycznych wyrażanych przez określone wykładniki morfologiczne:

• polskie kategorie werbalne: czas, tryb, aspekt, strona, osoba,

• polskie kategorie imienne: przypadek, liczba, rodzaj.

Lista kategorii gramatycznych nie jest ani uniwersalna, ani skończona. Każdy język ma swój sobie tylko właściwy zbiór kategorii:

• język węgierski: nie ma kategorii rodzaju,

• języki eskimosko-aleuckie: kategoria rozmiaru omawianego obiektu,

• język kwakiuti (rodzina wakaszańska): kategoria gramatyczna wyrażająca informację cz nadawca widzi opisywaną przez siebie istotę,

• jęz. polinezyjskie: gramatycznie wyrażana inf., czy dana czynność wykonywana jest 1. raz,

• język chiński: brak kategorii rodzaju, czasu, liczby.

Dana kategoria gramatyczna może mieć różne subkategorie:

• kategoria liczby

• język polski, niemiecki, angielski, włoski – liczba pojedyncza i mnoga,

• język słoweński,eskimoskie – liczba pojedyncza, podwójna i mnoga,

• język worowa (język australijski) – liczba neutralna, podwójna, potrójna.

• kategoria rodzaju

• język polski, rosyjski, niemiecki – rodzaj męski, żeński, nijaki,

• język hiszpański, włoski, francuski – męski, żeński

• język szwedzki, duński – rodzaj realny (męski i żeński) i nijaki,

• język angielski – bardzo ograniczona kategoria rodzaju,

• język węgierski, swahili – brak tej kategorii.

• kategoria czasu

• język polski, angielski, francuski, rosyjski – 3 czasy gramatyczne,

• język japoński – 2 czasy: względny uprzedni i nieuprzedni,

• język yoruba (język afrykański) – przyszły i nieprzyszły

• kategoria aspektu

• język fiński, języki słowiańskie – perfektywność-imperfektywność,

• język angielski, japoński, koreański – progresywność-rezultatywność
  (czy jest rezultat danej czynności).

Języki ze zgramatykalizowanymi klasami nominalnymi (języki klasyfikujące):

języki bantu, kaukaskie, indiańskie, np. język suahili ma ok. 8 klas, np. klasa ludzi, zwierząt, abstraktów, rzeczy, narzędzi, roślin. Wyspecjalizowany prefiks informuje o przynależności do danej klasy znaczeniowej. Siouksowie gramatykalizują informację, czy obiekt jest ożywiony czy nie. Istnieje też Kwakiultlanski zwyczaj gramatykalizowania widzialności i niewidzialności obiektu.

W eskimoskich np. gramatyczna kategoria wielkosci(rozmiaru)omawianego obiektu

1. Klasyfikacja fonologiczna.

 poszukuje cech prymarnych języków, czegoś co charakteryzuje wszystkie języki; ustalenie listy uniwersaliów językowych.

• We wszystkich językach wyróżniamy samogłoski i spółgłoski,

• podział spółgłosek na ustne i nosowe,

• 3 stopnie zwarcia spółgłosek ustnych: wybuchowość, szczelinowość, półotwartość,

• minimalny system fonologiczny: trójkątny system samogłosek: i, u, a, ale istnieją też systemy liniowe gdzie są 2samogłoski; półsamogłoski: ł,j; spółgłoski nosowe: m,n; płynna: l; drżąca: r; afrykanty: cz; zwarte: p,t,k.

• Prymarny jest system oparty na trzech samogłoskach: i u

a

Ze względu na ilość fonemów wyróżniamy systemy:

1. ubogofonemowe – ok. 12-20 fonemów, np. rodzime języki Australii, Polinezji, niektóre australijskie i papuaskie

2. bogatofonemowe – 45-75 fonemów, np. języki kaukaskie - mają 60 i więcej fonemów, są ubogie pod względem wokalicznym, czyli mają dużo spółgłosek, a bardzo mało samogłosek, indiańskie tez 45fonemów

3. umiarkowane – 20-45 fonemów, np. język polski, zwane czasem umiarkowano-bogatymi; też angielski, gruziński

Liczba fonemów ma przełożenie na strukturę morfemu. Gdy jest mało fonemów, to morfemy będą długie. Mocno rozbudowane systemy fonemowe są recesywne, bo nie są ekonomiczne. Języki ubogie fonologicznie tez bywają recesywne, ale mniej niż bogate.

Podział na języki ze względu na proporcję spółgłosek i samogłosek:

1. samogłoskowe – niektórzy ,żę jeśli 30%samogłosek, ale to absurd, bo wtedy japoński byłby spółgłoskowym, więc ogólnie przewaga samogłosek w stosunku do spółgłosek, np. język francuski (45%), Europa Zachodnia, języki aleucko-eskimoskie,

2. spółgłoskowe – więcej spółgłosek, np. język polski (70%), języki słowiańskie, języki kaukaskie.

języki khoisańskie – systemy spółgłoskowe oparte na fonemach wdechowych,

tzw. mlaskach, np. języki afrykańskie.

Języki Europy Zachodniej – wokaliczne, słowiańskie – konsonantyczne.

●Ze względu na fonologiczne wykorzystanie cech prozodycznych klasyfikuje się języki :

-prozodyczne, w których cechy prozodyczne- ruchomy akcent, toniczny służą do rozróżniania wyrazów- grecki, rosyjski, japoński

-nieprozodyczne- w tym umiarkowanie nieprozodyczne, w których cechy prozodyczne pełnią funkcje delimitacyjną, tylko oddzielają od siebie wyrazy

●Ze względu na naturę akcentu:

-z akcentem dynamicznym(siła)- stały na początkowej sylabie- czeski, fiński, węgierski, też ang, franc,

-z akcentem tonicznym(ton)-japoński,

Też języki, w których pomieszanie akcentów np. szwedzki, litewski

2. Klasyfikacja morfologiczna.

 ze względu na stopień zawartości członów syntaktycznych (wg A..W. von Schlegla).

Najstarsza i najbardziej znana klasyfikacja:

1. języki fleksyjne (syntetyczne, końcówkowe) – pojedynczy morfem może wyrażać kilka funkcji gramatycznych, np. idziesz – esz oznacza 2.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego; domowi – oznacza C l.poj. r.m.

Ważna cecha to nierozerwalność tematu(niesie tylko inf. semantyczną) i końcówki fleksyjnej, która kumuluje informację gramatyczną. Np. język włoski, polski, niemiecki, perski. Afiks jest wykładnikiem kategorialnym. Konifiks- zespól afiksów f-nujących jako całość- w niem. gemacht Ge wymaga t

2. języki aglutynacyjne – aglutynacja polega na dołączaniu do rdzenia afiksów, których każdy pełni tylko jedną funkcję gramatyczną. Słowa dzielą się na morfemy i to wyraźnie je odgranicza. Każda funkcja gramatyczna wyrażona jest za pomocą innego morfemu.

Aglutynacja jest charakterystyczna dla języków ałtajskich, np. mongolskim, też tureckie, japoński, koreański, uralskie, powoli staje się nim tez nowochinski.

W języku polskim formy czasu przeszłego (ruchomość końcówek), trybu przypuszczającego.

Np. w języku mongolskim: baksi – nauczyciel

baksi-yi – nauczyciela

baksi-dur – nauczycielowi

Występuje też w języku japońskim, koreańskim,

np. łaba (jeść) – sase (spowodować) – rare (moc) – ru (cz. teraźniejszy)

= może kogoś nakarmić, skłonić do jedzenia.

Każdy morfem niesie informację o innej kategorii gramatycznej.

3. języki alternacyjne – wymiana samogłosek w obrębie wyrazu spowodowana nową informacją gramatyczną. Infiksacja (fleksja wewnętrzna) występuje głownie w językach semickich, szczególnie arabskim- kumulacja wszelkich f-cji semantycznych i gramatycznych w całym wyrazie, który w skutek tego stanowi niepodzielną całość.

Wykładnikiem semantycznym są tu spółgłoski, a funkcję składniową pełnią samogłoski wymieniające się między nimi np. qatala-zabił, qatila-był zabity hebrajskim, syryjskim,

np. w arabskim: 1. ti –ktib – ona pisze

2. katab-it – ona napisała

3. kaatib – piszący

4. ma-ktuub – napisany

Wymiana samogłosek (alternacja) wprowadza informację gramatyczną. Rdzeń „ktib” – pisać, –i- czas teraźniejszy, -aa – czas przeszły, -aai-im – imiesłów czynny, -uu-im imiesłów bierny.

Spółgłoska jest nośnikiem informacji leksykalnej, wbudowane w nie samogłoski niosą informację gramatyczną.

Zjawisko to nie jest obce językowi polskiemu – występują w deklinacji i koniugacji. Obok alternacji występuje też afiksacja (o charakterze fleksyjnym i aglutynacyjnym).

4. języki izolujące – wyrazy nie dzielą się na morfemy. Informacja gramatyczna wyrażana za pomocą odrębnych, niepodzielnych partykuł, niosących informację leksykalną. Taki jest chiński i wietnamski, tajski

np. ta bu hui yong dao waj fan (język mandaryński) =

on nie móc używać nóż jesć ryż, czyli on nie potrafi jeść ryżu nożem.

Szyk jest istotny dla interpretowania całego zdania, pozycja i wyrazy posiłkowe (tu morfemy) są jedynymi wykładnikami kategorii.

5. języki polisyntetyczne (inkorporacyjne, syntetyczne) – wiele znaczeń jest zgramatykalizowanych, tzn. są one wyrażane wyłącznie lub przede wszystkim za pomocą morfemów, które sa łączone w skomplikowane wyrazy –zdania (do wyrazu włącza się kilka lub kilkanaście niesamodzielnych morfemów, także czasownikowych), np. rodzina eskimosko-aleucka, język irokeski, ajmuski.

Np. w języku eskimoskim: iglu - dom

iglu+mut - do domu

iglu+viga+mut - do śniegowego domu

iglu+viga+tsia+mut - do ładnego śniegowego domu.

Powstaje cś w rodzaju wyrazów-zdań. Język na wyspie Hokkaido.

Afiksy wnoszą pewną określoną informację, są wykładnikiem informacji,

np. anerajkiści (oni Cię zabiją) = a (afiks osobowy – 1. i 3. osoba podmiotu), e (afiks osobowy – 2.os), raj (umrzeć), ki (zrobić), ści (l. mnoga).

Milewicz mówi o podziale:

1) Typ izolujący- proste uszeregowanie wyrazów nie ulegających zmianom

2) Typ inflektywny- zaopatrzenie wyrazów w afiksy niosące informacje gram.

-podtyp aglutynacyjny

-podtyp fleksyjny

-podtyp alternujacy

3) Typ polisyntetyczny- wielość znaczeń jest gramatykalizowana, są one wyrażane wykładnikami kategorialnymi, a te wykładniki są łączone w skomplikowane wyrazy-zdania

Jego zdaniem podstawowa różnica między tymi rodzajami polega na ilości informacji zgramatykalizowanej – w polisyntetycznych maksimum inf.

Zjawisko inkorporacji- polega na inkorporowaniu, wmontowaniu jednych elementów językowych w inne, najczęściej ma to miejsce w orzeczeniu, które staje się kompleksem predykatywnym kopijującym strukturę całego zdania Występować ona może w każdym języku, ale w niektórych jest podstawą systemu morfologicznego i wtedy powinny one być oddzielnym typem- bantu, kaukaskie, paleoazjatyckie. Te formy są pewnego rodzaju polisyntetyczne(języki analityczne, syntetyczne, polisyntetyczne), ale np. występuje w swahili, a on jest aglutynacyjny, nie polisyntetycznym.

→ ze względu na szeregowanie elementów będących wykładnikami kategorialnymi w stosunku do elementów będących nośnikami informacji:

-prepozycyjne (elem. Kategorialne poprzedzają leksykalne)- swahili

-postpozycyjne(charakter sufiksalny)- japoński, turecki, polski

3. Klasyfikacja semantyczna.

 Uwzględnia podobieństwa i różnice systemów leksykalnych. Jest istotna w badaniach etnolingwistycznych, etnlologicznych i etnograficznych.

 Wykorzystuje dane z kategorii morfologicznej, tzn. uwzględnia klasyfikowanie rzeczywistości pozajęzykowej, które utrwalone jest na poziomie systemu morfologicznego np. eskimoski-dużo nazw śniegu, arabski- dużo nazw i rodzajów wielbłądów, w języku hausa(Sudan)jest 311 odpowiedników naszego wielki(w zależności czy ogólnie, czy do ludzi, zwierząt, przedmiotów, klockówitd.)

-zwraca się tez uwagę na to, czy istnieje słownictwo specjalistyczne danej dziedziny

 Najbardziej przydatna jest klasyfikacja uwzględniająca:

• pospolite wyrazy nazywające (np. nazwy kolorów, stopni pokrewieństwa),

• wyrazy wskazujące (zaimki wskazujące lub osobowe),

• wyrazy szeregujące (liczebniki).

TYPOLOGIA ZAIMKOWA-przede wszystkim porównanie zaimków 3osoby

-typ recesywny-np. łacina- 3zaimki- wskazujące na to co przy nadawcy, przy odbiorcy i to co daleko od nich obu

- typ ekspansywny np. romańskie i słowiańskie- tylko 2zaimki- wskazujące na to co bliżej i na to, co dalej od nadawcy(prostszy do zapamiętania więc ekspansywny)

Różnice też w zaimkach 1osoby liczby mnogiej:

- w językach Indian amerykańskich i dialektach papuaskich występują 2zaimki odpowiadające naszemu „my”- oznaczający „ja i ty lub „wy” i drugi- „ja i ten lub ci”

- w typie ekspansywnym tylko jeden „my”, który obejmuje zakresem tamte dwa

TYPOLOGIA LICZEBNIKOWA- podstawą typologii jest system liczenia i struktura liczebników złozonych, ale tez np. etap cywilizacyjny

• struktura semantyczna systemu liczebnikowego zależy od liczby liczebników prostych, ostatni z nich tworzy podstawę systemu,

• najbardziej rozpowszechniony jest system dziesiętny, który jest także progresywny,

• istnieją tez systemy dwójkowe (to, co parami; język khoisan, aranda), trójkowe (trzy zgięcia palca), czwórkowe (place bez kciuka), piątkowe, szóstkowe, siódemkowe i dwudziestkowe,

• wszystkie powstały z liczenia na palcach rąk i nóg lub parzystych części ciała,

• sa języki, w których liczy się i wymienia części ciała, np. australijski język papuaski - manipu, np. monu (mały palec lewej ręki) – 1, ankora (nadgarstek lewej ręki) – 6, na (nadgarstek prawej ręki) – 8, ama (lewy policzek) – 11,

• są tez języki, w których występuje kombinacja systemów (języki celtyckie, baskijskie), w dzisiejszym francuskim i duńskim pozostały reminiscencje z kombinacji systemu dwudziestkowego z dziesiętnym, np. soixante-dix – sześciedziąt dzieśięć = 70, quante-vintgs – cztery dwudziestki = 80,

• liczebnikowy system dwójkowy w jezyku aranda (papuaska grupa języków australijskich), np. ninta –1, tara –2, liczby wyższe derywowane od form 1. ,2, np. taramininta –3,taramatara –4, dla oznaczenia wszystkich liczebników zaczęto używać zapożyczeń angielskich, np. fiftin – 15,

• system czwórkowy- w niektórych językach indiańskich i papuaskich

• system piątkowy- w sudańskich

• są także systemy, w których nie wykształcił się system liczebnikowy, np. język piraha (jezyk czibczańskich Indian Piraha, z dorzecza Amazonki) – hói –1,niewiele hoi –2, baagi/aibai – dużo. Są jedynie takie liczebniki.

• W języku japońskim i koreańaskim więcej niż jeden system, wyższe liczebniki są proweniencji chińskiej.

Język papuaski- manipu :

Monu-mały palec lewej ręki-1, reere- palec serdeczny-2, potem srodkowy, wskazujący, kciuk, nadgarstek, po łokieć, łokieć, ramię[…]do głowy i prawa strona w dół

Przykładem typologii semantycznej jest typologia kontensywna (oparta na różnicach w sposobach wyrażania podmiotowo-przedmiotowych relacji rzeczywistości pozajęzykowej):

1)typ nominatywny-z opozycją podmiot-dopełnienie, najbardziej rozpowszechniony- języki indoeuropejskie, semito-chamickie, uralskie, ałtajskie

2)typ ergatywny- z opozycja ergatywnośc- faktytywność- kaukaskie, baskijskie, tybeto-birmańskie

3)typ aktywny- z opozycją aktywność- nieaktywność

4)typ klasyfikujący z klasami nominalnymi(bantu, zulu, kongo)

5)typ neutralny(wszystkie inne)

Wiele języków to typy mieszane np. eskimoski- ergatywny, nominatywny, aktywny

4. Klasyfikacja syntaktyczna.

 najważniejszy, podstawowy jest szyk zdania.

Typ szyku	Przykład	Wybrane języki
SVO	Krowa je trawę.	Angielski, polski, fiński,chiński,swahili.
SOV	Krowa trawę je.	Hindi, urdu, turecki, japoński, koreański.
VSO	Je krowa trawę.	Klasyczny arabski, hebrajski walijski, hawajski szkocki, irlandzki, .
VOS	Je trawę krowa.	Malgaski (austalijski jezyk Magadaskaru), tzotzu (rodzina majeańska, Ameryka Środkowa).
OSV	Trawę krowa je.	Karbadyjski (płn. Kaukaz).
OVS	Trawę je krowa.	Hixkaryna (rodzina karaibska, Brazylia).

Chodzi to o neutralny szyk zdania, nie związany z kontekstem, gdzie:

S – subiekt, wykonawca czynności, V – verbum, czasownik, O – obiekt, przedmiot.

• Preferuje się w większości języków występowanie agensa (subiektu), na pierwszym miejscu; w większości języków subiekt – wykonawca czynności.

• Verbum i obiekt chcą natomiast występować blisko siebie, w bezpośrednim sąsiedztwie. Preferowane są dwa typy: SVO, SOV. One spełniają wymagane warunki:

Najpierw działający najpierw ożywione

| /

owca ====================== je trawę, trawę je

|

czasownik i obiekt blisko

Preferencje co do szyku (ten zmyślny schemacik).

W próbce 402 języków wybranych jako reprezentatywne dla rodzin językowych ponad 85% przedstawiało jeden z dwu szyków: SVO, SOV. Więcej języków preferuje szyk SVO.

Wiele języków o charakterze syntetycznym ma rygorystycznie ustalony szyk członów syntaktycznych- japonski

- według pozycji członu określającego Ds. względem członu określanego Dt:

1)Ds.- Dt- angielski, chiński, japonski great man

2)Dt-Ds.- wietnamski, tajski, suahili mtu mkubwa- suahili

1. Nominatywne – agens wyznaczony Nominativem, są wyspecjalizowane Acc., np. języki indoeuropejskie, bantu, ugrofińskie.

2. Ergatywne – (od gr. Ergan - działanie), istnieje specjalny przypadek na określenie czynności, agensa w zdaniu przechodnim, przy agensie formalny wykładnik ergatywności (morfem); obiekt czynności musi wystąpić w formie biernika w zdaniu przechodnim np. Ni etami naiz - np., ja przyjść posiłek. Występuje w językach baskijskich, kaukaskich, austonezyjskich, australijskich oraz w wybranych rodzinnych językach obu Ameryk.

-typologia struktur grup nominalnych i zdań, oparta na formie wykładników syntaktycznych

1)pozycyjne –stosunki syntaktyczne wyrażone są przez stały szyk- ang- ekspansywny

2)przypadkowe- f-cja wyrazów jest określana przez ich formę-końcówki, prefiksy, alternacje-pol

3)koncentryczne (inkorporujace)- f-cja członów nie jest wyrażana przez nie same a przez zaimki inkorporowane- języki Indian Ameryki Północnej

- typologia zdań złożonych współrzędnie:

1) zdania proste łączone są spójnikami(języki europejskie)

2)bezspójnikowa sekwencja zdań prostych(głównie jęz. izolujące, ale też afrykańskie, indyjskie)

3)zdania proste łączone droga afiksacji- japonski. Wyrazy tworzące orzeczenia nie mogą być połączone spójnikiem, a wyraz poprzedzający w takim połączeniu występuje z odpowiednim sufiksem(-te). Z kolei orzeczenie w japońskim musi być na koncu zdania to sufiksacja jest jedyna techniką łączenia zdań prostych w złożone

- typologia zdań złożonych podrzędnie:

1)proste połączone zaimkami względnymi-języki europejskie

2)atrybucja zdań podrzędnych-zdanie dominujące w formie niezmienionej wstawiane jest w pozycji Ds.(bez zaimków)

3)konstrukcja teleskopowa- każde następne zdanie wykorzystuje element syntaktyczny zdania poprzedniego- chiński, tajski, dopełnienie poprzedniego staje się podmiotem następnego zdania.

▬▬▬▬

Milewski przy typologii syntaktycznej pisze o językach izolujących, aglutynacyjnych, fleksyjnych, alternacyjnych

▬▬▬▬

TYPOLOGIA SYSTEMÓW GRAFICZNYCH:

Niektóre języki nigdy nie były używane inaczej niż w piśmie(klasyczny chiński), w wielu językach więź między pismem a mowa jest tak ścisła, że to pismo kierowało rozwojem mowy (język japoński).Dlatego językoznawstwo powinno badać tez pismo! Bardzo obszerne zagadnienie, wiec Milewicz tylko zarysowuje całą sytuację. Ważny podział na:

-pisma fonetyczne dzielą się na sylabiczne(japoński) i alfabetyczne

-pisma niefonetyczne- piktograficzne(obrazkowe) dzieli się na piktograficzne(najwierniejsze rysunki- Naxi na terenach Chin się nim posługują) i ideograficzne(nie zawsze można wyczytać z niego znaczenie- chińskie, koreańskie)

Ale nie ma reprezentanta „czystego”, bo nawet w fonetycznych $8&%#, dlatego wiele systemów mieszanych.

Ważny jest tez kierunek pisma:

-poziomo lewo- prawo

-pozioma prawo-lewo- arabski, hebrajski

-pionowo z kolumnami z lewa na prawo-pismo mongolskiego, mandżurskiego

-na odwrót-starsze teksty chińskie, japońskie

(5) WPŁYW NAUK PRZYRODNICZYCH NA JĘZYKOZNAWSTWO W XIX w.

Przed rokiem 1800 językowi poświęcano mniej uwagi. Dopiero XIXwiek, zwłaszcza językoznawstwu niemieckiemu przyniósł metodę historyczno-porównawczą, Boppa, Raska i Grimma.

• Systematyka Karola Linneusza z II połowy XIX w. – systematyka biologiczna: zwierząt, roślin, minerałów, języków (koncentracja na leksyce), narodów, obyczajów. Systematyzacja, dążenie do uporządkowania rzeczywistości na podstawie podobieństw i różnic było domeną XIX wieku

• Georges Cuvier (biolog) posunął się dalej-oddzielił pkt. widzenia ewolucyjny od typologicznego, skierował porównywanie na przeszłość, w ten sposób doszło do powstania metody historyczno-porównawczej w biologii. Cele: sięgać do prehistorii danej dziedziny i rozszerzyć zakres badań, ustalić pokrewieństwo w danej dziedzinie, ukazać ewolucję danego układu. Dlatego pojawiają się tu takie terminy jak: system-organizm

• Karol Darwin – ewolucjonizm, darwinizm w językoznawstwie, II połowa XIXw. A.Schleicher pod wpływem teorii Darwina podjął próbę przeniesienia aparatu pojęciowego nauk przyrodniczych na zjawiska językowe, terminy: narodziny, potomek, rozwija się, starzeje. Morfemy rdzenne porównywał do komórek.

• Powstanie anatomii porównawczej. George Curvier – próbował rekonstruować szkielety zwierząt, a w językoznawstwie rekonstruować formy prajęzyka na podstawie form dostępnych.

F.von Schlegel: postulował stworzenie gramatyki porównawczej, na wzór anatomii porównawczej w biologii; stosował zapożyczone z terminologii przyrodniczej terminy: organizm, tkanka, korzeń, płodny, jałowy, kiełki.

F.Bopp: jego podejście badawcze charakteryzowało traktowanie języka jako organizmu biologicznego, co było gwarancją ścisłości badań: język jest organizmem, który rodzi się, rozwija i obumiera zgodnie z powszechnymi prawami ewolucji, termin organizm utożsamiał z systemem morfologicznym, romantycznie idealizował przeszłość.

A. Schleicher – teoretyk językoznawstwa i botanik, uważał językoznawstwo za naukę przyrodniczą, a za jego przedmiot uważał fizjologię artykulacyjną dźwięków mowy kojarzonych z treściami psychicznymi. W płaszczyźnie rozwojowej traktował język jak żywy organizm, który rodzi się, zamiera i ustępuje miejsca innemu. Okres rozwoju to okres prehistoryczny, zamierania – historyczny. Twierdził, że pierwotnie były złożone z jednego tylko dźwięku, jak najprostsze jednokomórkowce. Nadawał interpretacje przyrodniczą typologicznej klasyfikacji Schlegela-Humboldta (języki izolujące – świat kryształów, języki aglutynacyjne – świat roślin, języki fleksyjne – świat zwierząt).

Z teorii Schleichera, przezwyciężonej przez młodogramatyków, zostały w dydaktyce pojęcia: drzewo genealogiczna, rodzina językowa, wyrazów oraz czasem w pracach popularyzatorskich określenia: życie języka, wyrazów.

6. POCZĄTKI NAUKOWEGO JEZYKOZNAWSTWA W XIX w.

Dwie cechy w językoznawstwie XIX w: wpływy nauk przyrodniczych oraz historycyzm (idealizowanie historii, przeszłości. Sądzono, że naukowe jest tylko to, co dotyczy historii, a badania synchroniczne są pozbawione naukowości),

Językoznawstwo XIXwieku to odwrót od racjonalizmu i empiryzmu na rzecz haseł metafizycznych-uczucie, wyobraźnia. Dlatego sięgano do wierzeń, obyczajów i początków myślenia, co było zgodne z hasłem powrotu do natury Rousseau.

Trzy nurty epoki:

-romantyzm

-ewolucjonizm

-pozytywizm August Comte, S. Mill,

Odkrycie metody historyczno-porównawczej wpłynęło na:

-powstanie językoznawstwa diachronicznego

-powstanie językoznawstwa naukowego

Czynniki sprawcze rozwoju (językoznawstwo historyczne oraz europeistyka):

1. badania nad sanskrytem

1. w 1786r. Wiliam Jones – angielski sędzia w Kalkucie i orientalista, stwierdził, ze sanskryt, łacina i greka sa tak bardzo do siebie podobne, że musza pochodzić od jednego, tego samego języka-źródła. T stwierdzenie uznano za punkt wyjścia badań językoznawstwa historycznego.

2. W 1805r. Henry Thomas Colebrock wydał pierwsza europejską gramatykę sanskrytu, opartą na dziele Paniniego Osimioksiąg.

Panini Ośmioksiąg – pochodząca z IV w.p.n.e (wydana w 1810r.) pierwsza gramatyka języka praindoeuropejskiego napisana nie przez Europejczyka. Była to synteza myśli indyjskiej szkoły gramatycznej. To pierwsza normatywnie opisana gramatyka na podstawie badań.

Zwarła m.in. takie problemy gramatyczne, jak: klasyfikacja głosek, rozróżnienie głoski od litery, opis zmian na styku morfemów – upodobnienia, rozróżnienie fleksji i słowotwórstwa, wyróżnienie rdzenia i afiksu, systematyzacja opisu kompozycji i derywacji, zasadę kombinacji fonologicznej, podział na części mowy, inwentarz morfemów, akcent wyrazowy i składniowy.

Ciekawe było, że nie zawierał wartościowania ani spekulacji filozoficznych – stanowisko czystko opisowe. Powstał na podstawie badań empirycznych.

Dzieło zawierało 3 976 reguł mnemotechnicznych z oryginalnym systemem sformalizowanych notacji. Było bodźcem do powstanie indoeuropeistyki oraz metody historyczno-porównawczej.

2. Silny wpływ nauk przyrodniczych (patrz pkt. 5).

Adam Heizn wskazuje ważne etapy w pierwszym trzydziestoleciu (lata 1800-1830- ewolucjonizm i romantyzm):

- cele jeszcze z XVIII wieku: chęć stworzenia uniwersalnej gramatyki, dotarcie do początków mowy, czyli myślenia-psychiki ludzkiej

1. Powstanie historycznej porównawczej gramatyki indoeuropejskiej – Friedrich von Schlegel, Rasmus Rask.

Friedrich von Schlegel

• teoretyk romantyzmu, pisarz, językoznawca,

• autor terminu gramatyka porównawcza,

• uważał, ze w trakcie ustalania pokrewieństwa języków, należy porównywać struktury gramatyczna, a nie poszczególne wyrazy, tak jak to czynią biolodzy porównując całe organizmy biologiczne

• postulował stworzenie gramatyki porównawczej, na wzór anatomii porównawczej w biologii,

• jako pierwszy stosował zapożyczone z terminologii przyrodniczej terminy: organizm, tkanka, korzeń, płodny, jałowy, kiełki- metod dla językoznawstwa szukał w przyrodoznawstwie

• Od niego pochodzi termin fleksja

• porównywanie faktów na wzór historyczny (stabilność i skuteczność)-naukaowy=historyczny

• zajmował się ustaleniem prajęzyka oraz pokrewieństwa języków (greka, łacina i języki germańskie wywodzą się z sanskrytu, który jednak nie jest najstarszym językiem świata),

• był przeciw romantycznej tezie o równoczesnych początkach i ewolucji języka i psychiki(że język wytworzył się z czysto zwierzęcych manifestacji głosowych)

• romantycznie idealizował przeszłość (przeszłość jest doskonała, ewolucja to degradacja),

• romantyczne było tez w jego przypadku mieszanie klasyfikacji genealogicznej i typologicznej np. skoro sanskryt fleksyjny to inne fleksyjne genialne a reszta niefleksyjna. Jego typologia to właśnie podział języków na fleksyjne i niefleksyjne

• wartościował badane fakty językowe.

Rasmus Kristian Rask(1787-1832)

• prekursor językoznawstwa historyczno-porównawczego, w 1814r. wykazał, że na podstawie systematycznych zestawień wyrazów o podobnym znaczeniu można ustalić regularne odpowiedniości między ich elementami fonetycznymi. Jego odkrycie i niezależne od niego odkrycie tych samych regularności przez Boppa w 1816r. stanowi początek językoznawstwa historyczno-porównwczego,

• Duńczyk, nordysta, autor gramatyki staroislandzkiej (1811r.), Badania nad powstaniem języka staronordyckiego, czyli islandzkiego (1818r.),

• W naukowy sposób przedstawił pokrewieństwo staronordyckiego z językami skandynawskimi, germańskimi, greką, łaciną, językami słowiańskimi, litewskim oraz ormiańskim,

• Charakter naukowy jego metody:

• Pierwszeństwo gramatyki, struktury przed leksyką, czyli dotychczasowe badania o charakterze filozoficznym i filologicznym sprowadził na tory gramatyczne. Mieszanie się języków w procesie ewolucji dotyczy przede wszystkim poszczególnych wyrazów, jako elementów izolowanych, a nie formacji gramatycznych. Leksykę też można porównywać ale tylko tę konkretną, powszechną i istotną.

• Systematyczną analizę fonetyki oparł na regularnych odpowiedniościach poszczególnych głosek w porównywanych językach,

• Sformułował pierwsze prawa głosowe (nazwane później od Grimma): prawo przesuwki konsonantycznej w językach germańskich,

• Jego celem było stworzenie systematyki języków świata na wzór biologów, a nie stworzenie metody historyczno-porównawczej, może dlatego pierwszeństwo daje się Boppowi, dla którego ta metoda była celem, nie środkiem

• Brak spekulacji filozoficznych, rozważania oparł na założeniach empirycznych oraz metodzie indukcyjnej,

• Zostawił po sobie 150 rękopisów gramatyk różnych języków świata,

• Interesowała go systematyka języków świata, na wzór Linneusza, tyle ze mieszał klasyfikację genologiczną z typologiczną, dlatego np. języki celtyckie były poza indoeuropejskimi; z tego powodu zajmuje miejsce przejściowe pomiędzy lingwistyką synchroniczną i typologizującą.

2. Powstanie metodologii badań diachronicznych,

Franz Bopp – ojciec językoznawstwa porównawczego, właściwy twórca metody hist-porów.

-Wystąpienie jego z 1816r. jest uważane za początek językoznawstwa naukowego, wydał w tym samym roku rozprawę o koniugacji indoeuropejskiej, na podstawie greki, łaciny, perskiego, sanskrytu i języków germańskich,

-Wprowadził pojęcie rodziny językowej (później dodefiniowany przez Schleichera),

-Przyjął a prori tezę o pokrewieństwie języków,

-W latach 1833-52 wydał 6 tomów „Gramatyki porównawczej” (sanskryt, greka, łacina, litewski, prasłowiański, gocki, niemiecki, celtycki, ormiański),

-Jego celem było przedstawienie syntetyczne stosunków pokrewieństwa języków indoeuropejskich, zbadanie praw rządzących ewolucją języków- prawa fizyczne i mechaniczne(wpływ ewolucjonizmu), ustaleniem początków głównych kategorii morfologicznych (głównie fleksyjnych),

-gwarancją ścisłości miało być stosowanie metody biologicznej, stosował nowoczesną terminologię,

-Jego podejście badawcze charakteryzowało traktowanie języka jako organizmu biologicznego, co było gwarancją ścisłości badań: język jest organizmem, który rodzi się, rozwija i obumiera zgodnie z powszechnymi prawami ewolucji, termin organizm utożsamiał z systemem morfologicznym, romantycznie idealizował przeszłość. Paralelizm dwóch systemów językowego i biologicznego i hasło organizm jako org. I jako system, ale wąsko, bo jako system morfologiczny.

Pragnął dotrzeć do prajęzyka, ustalić warunki w jakich organizmy językowe rozwijają się i giną, szukał więc praw i dowodów, a lego konkretnym celem było dotarcie do wyrazów najbardziej pierwotnych.

-Głosił teorię aglutynacyjną rozwoju języka, tzn. wszystkie końcówki fleksyjne i sufiksy wyprowadzał z dawniej samodzielnych wyrazów,

-Osiągnięcia: stworzenie metody historyczno-porównawczej na bazie komparatystyki, przeprowadzenie rzetelnej analizy materiału językowego, bardzo dobra analiza morfologiczna – wprowadzenie zasady porównywania morfemów, a nie całych wyrazów, ustalenie wspólnego pochodzenia języków indoeuropejskich.

- w przeciwieństwie do Grimma zarysowuje już kontury przejścia między językozn. Historyczno-syntetycznym ,a analityczną nauką o prawach językowych typowa dla młodogramatyków.

-ale pozostały u niego elementy romantycznej idealizacji przeszłości- sanskryt fleksyjny, wiec inne fleksyjne doskonałe, a ewolucja polega na stopniowym rozstroju pierwotnego systemu.

Kolejnym wielkim był Hipolit Cegielski, 1852r. „O słowie polskiem”.

3. Pierwsza gramatyka historyczna jednego języka (język niemiecki),

Jacob Grimm – autor Deutsch grammatik, t. 1-4.

-Zainicjował gramatykę historyczną i metodę porównawczą, ale w odniesieniu do epoki historycznej pod kątem jednego języka- języka germańskiego (językoznawstwo historyczne szczegółowe) – węższe badania; przeprowadził podziały między komparastyką i historią języka a filozofia języka i logiką(podejście filozoficzne Herder)

-Wydał zasady starego prawa niemieckiego, a także zbiór baśni, podań, przysłów, działalność ta była celem do opisania prawdziwej duszy niemieckiej.

-W 1819r. opublikował pierwszy tom Deutsch grammatik, w drugim wydaniu szczegółowo opracował fonetykę,

-badał języki germańskie porównując epoki synchroniczne od najdawniejszych czasów. Wyróżnił trzy epoki: staro-,średni- i nowoniemiecką. Od niego pochodzą niemieckie terminy- alternacja, przegłos

-jego założenia można określić zdaniem Potta:” poprzez literę do ducha”- widział powiązania między językiem a innymi rodzajami wyrazu ludzkiego intelektu. W języku dostrzegał klucz do wiedzy o starożytności i historii powszechnej. Badając języki germańskie chciał przez język zbadać istotę niemieckości.

- Grimm uchodzi za typowego przedstawiciela syntetyczno-uniwersalnych zaczątków nowszego językoznawstwa, stworzył model gramatyki hist-porówn. W ramach jednej rodziny językowej i opracował gramatykę histor-porówn. języków germańskich

-Prawo Grimma – pierwsze prawo głosowe (fonetyczne) sformułowane w jego dziele z 1819-37r.; prawo przesuwki konsonantycznej w języku pragermańskim i staro-wysoko-niemieckim. Nazwał je tak dopiero w 2. Poł. XIX w. niemiecki sanskrytolog Muller, pierwszeństwo należy jednak oddać Raskowi, który już w 1818r. dokonał pierwszych ustaleń.

W pragermańskim:

1. indoeuropejskie spółgłoski zwarte bezdźwięczne p,t,k  przydechowe ph(f), th, kh(h), np. łac. piscis  ang. fish, łac. pes  ang. foot.

2. Dźwieczne b,d,g  p,t,k

W staro-wysoko-niemieckim (V w.): germńskie p,t,k w śródgłosie po samogłosce
 ff, zz, hh, np. gockie itan  staroniem. ezza  nowoniem. essen.

Grimm w swych morfologiczno-genealogicznych badaniach nastawiony był przede wszystkim na formę wyrazu, Humbold uzupełnia te badania zwracając uwagę na treść.

4. Powstanie antropologicznej teorii języka.

Wilhelm von Humbold (1767-1835r.)

-przedstawiciel nurtu językoznawstwa synchronicznego,

-poliglota: znał języki klasyczne, sanskryt, chiński, japoński, birmański, kawi (jawa), tatarski, baskijski, języki semickie, pierwotne języki amerykańskie, teoretyk kultury

-współzałożyciel Uniwersytetu w Berlinie, ojciec językoznawstwa ogólnego,

-zwolennik psychologizmu (wykorzystywanie aparatu pojęciowego psychologii do podstaw teoretycznych opisu języka),

-jego ideą było stworzenie antropologii porównawczej, a celem pośrednim jak w przypadku Boppa poznanie organizmów(budowy) poszczególnych języków i dotarcie drogą porównawczą do- w przypadku Boppa prajęzyka, w przypadku Humbolda psychiki ludzkiej.

-odrębność i jedność poszczególnych języków zasadza się na odrębności i jedności ducha narodu (dany język narodowy),

-językoznawstwo w służbie antropologii – postuluje badanie wszelkich dostępnych w czasie i na przestrzeni języków świata, wszelka kultura a w niej język wywodzi się z narodu. Istota języka polega na tym, że pozwala on substancję świata materialnego „wlewać w formę myśli”, której wyrazem jest właśnie język.

-język + duch narodu (psychika), odbicie świata = język narodowy, ważniejsza u niego niż historia języka jest filozofia . „każdy język zawiera swoisty światopogląd ”

-język trzeba rozpatrywać w powiązaniu z kulturą i psychiką danego narodu,

-można badać psychikę poszczególnych narodów poprzez ich języki. Punktem wyjścia jest tu analiza budowy poszczególnych języków,

- praca nad językiem była dla niego pracą nad treściami języka. Jezyk jego zdaniem nie jest produktem, dziełem, a procesem, działaniem; to doprowadziło go do pojecia „wewnętrznej formy językowej”

-różnorodność języków jest więc przejawem i konsekwencja różnych śwaitopogladów.

-mówi też o wzajemnym stosunku między językiem a jednostką- język jest naturalna potrzebą człowieka, służy nie tylko do porozumiewania się, ale tez do konfrontacji indywidualnych widzeń świata z innymi poglądami

- język jest przede wszystkim działaniem, dopiero na drugim miejscu tworem

-poznanie jak największej ilości języków jako form duchowych mówiących nimi narodów prowadzi do poznania języka w ogóle jako formy ducha ludzkiego,

-„jak liczby pozwalają liczyć, tak wyrazy pozwalają myśleć”. Język subiektywizuje poznanie,

-forma pojęciowa tkwi u podstawy budowy gramatycznej języka i jest utożsamiana ze sposobem widzenia świata. Jest to tzw. wewnętrzna forma języka (innere sprachform).

Na Humboldcie kończy się klasyczno-romantyczna koncepcja językoznawstwa- język jako konglomerat dźwięków i treści w jego odniesieniu do człowieka, kultury, światopoglądu.

-pojawia się niebezpieczeństwo, że popadnie w aprioryzm-skłonność przypisania jezykowi wartości pozajęzykowych. Opiera swe wnioski jednak na materiale językowym(choć skapym) i to różni go od neoromantyków

Językoznawstwo	Opisowe	Historyczne
Szczegółowe	Od starożytności	Od Grimma, 1819r.
Porównawcze	Od Humboldta, 1820r.	Od Boppa, 1816r.

7. SZKOŁA MŁODOGRAMATYKÓW.

- nazwa pochodzi od żartobliwego stwierdzenia Zarnckiego

Pierwsza szkoła językoznawcza w dziejach lingwistyki – w Lipsku pod koniec lat siedemdziesiątych XIX w. Nadali sens metodzie historyczno-porównwaczej, doprowadzili ją do perfekcji. Za ich prekursora uchodzi Karl Lachmann(przyjaciel i naukowy przeciwnik Boppa), który w przeciwieństwie do syntetyczno-twórczych zdolności Boppa, wykazywał się zdolnościami analityczno-krytycznymi, dzięki czemu stał się mistrzem edytorstwa i krytyki tekstu. Wydali bardzo dużo dzieł zwłaszcza 1876-1890. Było to możliwe, ponieważ językoznawstwo zaniechało zajmowania się problemami ogólno filozoficznymi(jak pokolenie Humbolda), a zamiast tego skupił się na konkretach. Mówiono o przejściu językoznawstwa z etapu filozoficznego do historycznego. Język nie jest już rozpatrywany jako jeden z elementów życia intelektualnego. Zamiast determinacji kulturowo-historycznej pojawia się aprioryczne uzależnienie przyrodnicze. Treść schodzi na drugi plan, na pierwszy wysuwają się głoski. Rozwój fonetyki prowadził do tezy o bezwyjątkowości praw fonetycznych(patrz niżej).

Przedstawiciele: August Leskien, Karl Bruggman, Bertold Delbruck, Hermann Osthoff, Hermann Paul (główny teoretyk, autor klasycznego dzieła Prinzipien der ... Sprachgenschichte z 1880r. oraz stwierdzenia „co nie jest historyczne, nie jest naukowe”, to on sformułował większość tez).prezentował postawę pozytywistyczną i empiryczną, stanowisko ewolucyjne i przyczynowe

Założenia i metody badań:

1. metodzie historyczno-porównawczej należy nadać status naukowy (co zrobili), kwestia najważniejszą stały się prawa fonetyczne

2. w języku dominują prawidłowości:

• bezwyjątkowość praw głosowych – w procesie rozwoju języka głoski rozwijają się identycznie we wszystkich formach wyrazowych, w których zachodzą takie same warunki fonetyczne; prawa głosowe są ograniczone czasowo i przestrzennie; na początku było ono stwierdzeniem metaforycznym, potem podniesiono je do rangio prawa przyrody. Dzięki prawom normatywnym językoznawstwo miało stać się nauką ścisłą i konkurować z naukami przyrodniczymi. Tego prawa najbardziej bronił Leskien: mówi on, że jeśli dopuszcza się jakieś niepowiązane ze sobą odchylenia, to nie można mówić o nauce. Dlatego prawo bpg stało się założeniem naukowo-przyrodniczym, wyprzedzającym obserwację języka. Ale nie wszyscy tak ostro do tego podchodzili. Niektórzy młodogramatycy zerwali nawet z tezą bpg(Paul- mówi, że tylko o obrębie jednej grupy można zastosować tę regularność, Delbrück- w ogóle odrzuca pojęcie prawa natury). Znaczenie tego prawa ma charakter postulatu metodologicznego

• w danym czasie i miejscu działa jakieś prawo fonetyczne, a potem przestaje funkcjonować,

• wyjątki są wynikiem działania analogii lub zapożyczeń z języka obcego, bądź krzyżowania z innym prawem głosowym,

• zasada b p g (bezwyjątkowość praw głosowych – wymaga kompletności badanego materiału i objaśniania wyjątków) jest podstawą metody historyczno-porównawczej

• kolejną cechą szkoły jest historyzm, ale w pojęciu młodogramatyków nie mam on nic wspólnego z realną historią. Ich zdaniem rozwój języka ma własną, immanentną historyczność. Powoduje ona zwrot ku metodzie rekonstrukcji i historycznym gramatykom poszczególnych języków. Ale także jest powodem schematycznego ujęcia rozwoju jezyka w postaci drzewa genealogicznego.

• Cechuje ich nastawienie fizjologiczno-pozytywistyczne, dopiero później Poul wprowadza psychologizm i trochę polemizuje z innymi młodogramatykami

• niezbędne ścisłe opisywanie warunków kontekstowych dla danej zmiany fonetycznej,

3. asystemowe, atomizujące traktowanie zjawisk językowych (drobiazgowość zamiast całości struktury) – interesowali się rozwojem jednej konkretnej formy; język to zsumowanie aktów mowy, a atomizm polegał na tym, że rozczłonkowywali oni formy językow, wyłączali je z kontekstów f-nalnych i systemowych, tak, że ich gramatyka stała się historią pojedynczych głosek i form, zaniedbując komunikatywną i treściową część języka.

4. brak wartościowania faktów językowych, języki ewoluują jednakowo zgodnie z prawami fizjologicznymi i psychologicznymi, nie można więc mówić o rozkwicie(w prehistorii) i upadku(w historii)

5. doszukiwanie się przyczyn zmian językowych w psychicznych właściwościach nosicieli języka (psychofizjologia),

6. zapoczątkowali badania dialektologiczne (dialekty są przejawem działania praw rozwoju języka).

7. Postawa minimalistyczna-przedmiotem badania mogą być tylko konkretne fakty materiałowe, poza które nie wolno wychodzić: żadnych uogólnień

8. Celem badań nie jest rekonstrukcja mitycznego prajęzyka, nie mówiąc już o początkach mowy, ale języki same dla siebie

9. Wewnętrzna sprzeczność wynikająca z uważania konkretnego mówienia(parole) za teoretyczny pkt. Wyjścia, a jednocześnie w praktyce utożsamianie tego parole z ponadjednostkowym langue., traktowanym jako średnia realizacji jednostkowych

Korzyści dla językoznawstwa:

1. konieczność kompletności badanego materiału,

2. wyjaśnianie zmian językowych tylko przy pomocy danych językowych,

3. ograniczenie subiektywizmu w badaniach, wartościowania

4. stworzenie bardzo solidnej podstawy dla późniejszych koncepcji lingwistycznych.

W Niemczech ich koncepcja utrzymywała się do pierwszych dziesięcioleci XXwieku, tymczasem weszły już inne kierunki. Podczas gdy oni toczyli spór z poprzednikami, powstały nowe prądy, które nawiązując do nich chciały przełamać pozytywizm. Przeciwnicy zarzucają im, że przez to, że badali tylko zewnętrzna część języka powstała izolacja języka od jego użytkowników, a badania były „nieludzkie” i „bezduszne”, bo odseparowane od treści i użytkowników. De Saussure zwrócił uwagę na to, że historia języka i językoznawstwo nie są tożsame, bo język to nie suma szczegółów, lecz system społeczny. Wynikiem konsekwentnego stosowania ich metod był skrajny atomizm i drobiazgowość. Braki w koncepcji zostały dość wcześnie zauważone, badania dialektologiczne nie potwierdzały zasady bpg, dużo wyjątków, a usprawiedliwianie tego analogią nie przekonało, ponieważ koncentrowało się na pojedynczych aktach mowy i nie uwzględniało społecznego charakteru zmian językowych. Do pierwszych krytyków należeli m.in. JnBdC, M. Kruszewski. Przezwyciężenie pozytywizmu młodogramatyków przez psychologię wiąże się przede wszystkim z Wundtem. Psychologia zajęła się zaniedbywana dotąd wewnętrzną stroną języka. Od Wundta zaczyna się znów synteza, nie atomizm, tendencje do transcendencji języka, a także zwracanie uwagi na stronę znaczeniowa. Potem np. Vossler- subiektywizm, indywidualizm i jednostronność. Interesuje go wewnętrzna forma języka a przede wszystkim postrzega język jako ilustrację kultury. Przezwyciężenie i kontynuacja doktryny młodogramatycznej znalazła swe odbicie w badaniach dialektologicznych(atlasy językowe pogłębione geograficznie i historycznie-dialektologia historyczna).

8. TEORIA BEZWYJĄTKOWOŚCI PRAW GŁOSOWYCH. (patrz ptk. 7)

Jedna z podstawowych tez młodogramatyków. Głosi ona, że procesie rozwoju języka poszczególne głoski rozwijają się identycznie we wszystkich formach wyrazowych, w których zachodzą takie same warunki fonetyczne, tzn. jeżeli znajdują się one w identycznych lub podobnych otoczeniach. Chociaż wprowadzenie bpg było wynikiem wpływu nauk przyrodniczych, to rozumiano ją inaczej niż prawa przyrodnicze, które mają charakter powszechny, są ograniczone czasowo i przestrzennie, tzn. działają w określonym czasie i na określone terytorium, a więc maja charakter historyczny. Wg młodogramatyków wyjątki były pozorne, były skutkiem analogii lub zapożyczeń. Zasada bpg jest podstawą metody historyczno-porównawczej. Milewski zwraca uwagę na tzw. wyjątki pozorne, czyli formy, które powstały po wygaśnięciu prawa. Po wygaśnięciu prawa pojawiają się tez zapożyczenia, nieobjęte tym prawem(hańba, obywatel- nie ma tu odpowiedniości czeskiego h,t z polskiem g, ć przed e, występuje tu zrównanie h i t, bo formy polskie brzmiały by gańba, obywaciel)

9. TEORIA FALOWA.

Zmianom ulega każdy podsystem języka (fonol, morfol, słownikowy, składniowy, stylistyczny). Zazwyczaj punktem wyjścia zmian językowych jest płaszczyzna fonologiczna, ze względu na ekonomię wysiłku, która powoduje uproszczenia systemach fonologicznych. Systemy fonologiczne przekształca też wpływ języków obcych. Proces fonologiczny może ulec:

-opóźnieniu, by nie zlały się fonemy

-zmianie kierunku, by zapełnić wolne miejsce w systemie fonologicznym

-przesunięciu artykulacji starych fonemów

Zmiany zależne(w określonych pozycjach, oddziaływanie innych fonemów):

-asymilacja(regresywna, progresywna)

-dysymilacja

-przestawka

Zmiany semantyczne to zmiany starych wartości znaczeń, ale też zmiany wynikające ze zmian kultury(majoratywizacja, pejoratywizacja, zawężenie, przeniesienie itd.)

Teoria, hipoteza fali – 1872r. twórcą był J. Schmidt, uczeń A. Schleichera.

Teoria falowa – wyjaśnia sposób szerzenia się zmian językowych w obrębie danego języka lub rodziny językowej.

Każda zmiana językowa rozchodzi się w formie współśrodkowych fal (przenosi się z jednego użytkownika na drugiego drogą naśladownictwa).Rozchodzi się we wszystkich kierunkachpo obszarze zajętym przez daną społeczność. Jeśli dana forma nie dotrze do wszystkich krańców (peryferii) danego obszaru językowego, to na pograniczach, peryferiach mogą się utrzymać starsze formy (archaizmy peryferyjne). Ta teoria stała się pkt. Wyjścia dialektologii, która bada rozmieszczenie cech w terenie-granice tych cech =izoglosy (izofony-mazurzenie, izomorfy-chodźmy, chodźwa, izoleksy-kokot, kurak-kogut)

Model J. Schmidta

Ewolucję w czasie ukazuje teoria

drzewa genealogicznego, a ewolucję w

przestrzeni i na powierzchni kraju

teoria falowa- teorie te uzupełniają się,

nie wykluczają (zdanie Leskiena).

10)METODY BADAŃ JEZYKOZNAWSTWA HISTORYCZNEGO.

Chcąc badać języki trzeba korzystać z wielu metod- historyczno-porównawczej, geograficznej, czy rekonstrukcji wewnętrznej.

11)METODA HISTORYCZNO-PORÓWNAWCZA.

Jest to metoda najstarsza(powstała z językoznawstwem diachronicznym na przełomie XVIII/XIX i niemal przez cały XIX wiek była jedyną metodą). Milewski pisze, że jest to rozszerzenie metody rekonstrukcji wewnętrznej. Rekonstrukcja wewn. Ustala, który z elem. Oboczności tego samego języka jest starszy, a metoda hist-porównawcza szuka elementu najstarszego we wszystkich językach sobie pokrewnych.

Pierwsza szkoła w historii językoznawstwa to szkoła młodogramatyków.

W XIX w. dominowała metoda historyczno porównawcza, wyodrębniona z filologii, miała być ścisłą i konkretną metodą, inspirowana była naukami przyrodniczymi.

Na podstawie wiedzy teoretycznej rekonstruowanie prajęzyka.

Przykłady tej metody:

Rozwój sonantu ŗ – uległ wokalizacji

Osiem – fr.huit, wł.otto, port.oito  * okto

Mleko – fr. lait , wł.latte, hiszp.lechte, port.leite  * lakte

Fakt – fr.fait, wł.fatto, hiszp.fecho, port.feito  *faktu

* forma zrekonstruowana (XIX w. - Schleicher)

• Metoda pozwalająca na odtwarzanie przedpiśmiennych stanów języka,

• Naukowa ścisłość badań i systematyczne porównanie poszczególnych elementów

• Nastawienie diachroniczne, teoretyczne, materiałowe, lingwistyka synchroniczna na drugim miejscu ale tylko o charakterze teoretycznym

• Porównywanie dużej liczby języków: należy stwierdzić tak wiele podobieństw w budowie morfemów i w sposobie tworzenia jednostek wyższego rzędu, że można wnioskować o wspólnym prajęzyku,

• Rozwój poszczególnych języków nie jest równomierny. W każdym zachowują się struktury z poprzednich etapów rozwoju

• W obrębie badanej rodziny ustala się w poszczególnych językach powtarzające się elementy, które następnie są przypisywane prajęzykowi,

• Wykorzystywane są najstarsze źródła językowe, dane dialektologicznie i onomastycznie,

• Wyniki badań przedstawia się w postaci rekonstrukcji form prajęzyka

• Twórcy tej metody R.Rask i B. Bopp zajmowali się głównie systematyzującymi badaniami porównawczymi morfemów w językach indoeuropejskich,

• Tę metodę do pełnej ścisłości naukowej doprowadzili młodogramatycy,

• Pierwsze drzewo genealogiczne (patrz: kolejny cudowny schemacik poniżej) rodziny językowej opracował w 1862r. August Schleicher (botanik i językoznawca), dążył do systematycznej rekonstrukcji prajęzyka.

__germańskie _italskie,__celtyckie

/ / litewski i-c /

słowiańskogermańskie /__bałtosłowiańskie _grecki,_ _ _albański

/ \ slowiańskie /

/ g-i-c / irański

Praindoeuropejski______/___grecko-italo-celtycki___________ /_____ /

\ indyjski

• Model powstał pod wpływem koncepcji K. Darwina o powstawaniu nowych gatunków; wraz z oddalaniem się gatunków następuje genetyczne różnicowanie,

• Zatracanie cech wspólnych następuje po rozdzieleniu się jego użytkowników,

• Model zakładał, że:

• podobieństwa pomiędzy językami zasadzają się na ich wspólnym pochodzeniu, języki wykazujące duże podobieństwo rozeszły się stosunkowo niedawno,

• do momentu podziału dany język stanowił monolit,

• przyczyna różnicowania języków było rozdzielanie ich użytkowników.

• Słabe punkty tego modelu to stwierdzenie, ze język przed rozdzieleniem był monolitem (identyczny na całym terenie) i, że gdy się podzielały poszczególne języki, to całkowicie przestały na siebie oddziaływać, ponieważ to nieprawda.

Inne dokonania A. Schleichera (1821-1868r.):

-pierwszy precyzyjnie zdefiniował pojęcie rodzina językowa (grupy języków, które powstały z jednego języka zwanego prajęzykiem) i pokrewieństwo językowe (stosunek między dwoma lub więcej językami wywodzącymi się z tego samego źródła),

-wprowadził znak * dla form zrekonstruowanych (butów przedhistorycznych, ale realnych),

-nadawał interpretacje przyrodniczą typologicznej klasyfikacji Schlegela-Humboldta (języki izolujące chiński – świat kryształów, języki aglutynacyjne węgierski – świat roślin, języki fleksyjne sanskryt – świat zwierząt),

-usilnie dążył do rekonstrukcji języka praindoeuropejskiego, w 1868r. napisał bajkę „Owca i konie” w języku praindoeuropejskim,

▬▬▬

METODA REKONSTRUKCJI WEWNĘTRZNEJ

-nie podobieństwa między językami a zjawiska zaobserwowane tylko w jednym języku:

-analiza słowotwórcza znaku-np. nepots- ne- zaprzeczenie, pots-głowa rodziny, złożenie

-eliminowanie oboczności-wszelka obecność poprzedzał stan, w którym oboczności nie było i trzeba go zrekonstruować.

METODA GEOGRAFICZNA

-zasada archaizmów peryferycznych i wyspowych-stan językowy o zwartym terytorialnie zasięgu powstał(w wyniku kolejnych zapożyczeń międzygwarowych) później niż odmienny od niego stan występujący na obszarze dalekich od siebie

-zasada zgodności zasięgów- ilekroć zasięg jakiegoś zjawiska pokrywa się ze znanym z historii zjawiskiem społecznym to miedzy tymi dwoma zasięgami występuje związek chronologiczny i przyczynowy.

Obie te metody dają wyniki dużo mniej poprawne niż metoda porównawcza.

(10) KAZAŃSKA SZKOŁA POLSKIEJ LINGWISTYKI.

Strukturalizm m.in. w: filozofii, logice, twórczości malarskiej, językoznawstwie.

Kazańska szkoła lingwistyczna – JNBdC, M. Kruszewski, V.A. Bogorodickij , S.K. Bulicz

Jan Ignacy Niecisław Baudouin de Courtenay (1845-1929r.)

• uczeń młodogramatyków, jego koncepcje dążyły w stronę XX w., baza dla F. de Saussure’a, prekursor strukturalizmu; absolwent Szkoły Głównej, studia także w Pradze, Jenie, Lipsku (m.in. u A. Schleichera), Berlinie; wykładał w Petersburgu, Kazaniu, Dorpacie, Krakowie, Warszawie,

• twórca podstaw gramatyki historycznej języka polskiego,

• główne zasługi dotyczą płaszczyzny teoretycznej - fonologicznej w języku;

• był jednym z pierwszych i głównych teoretyków prawa analogii w ramach badań praw głosowych.

Analogia – zjawisko polegające na powstawaniu niewłaściwego (z punktu widzenia językowego) skojarzenia psychicznego. Powstaje zatem błędna (w ujęciu historycznym) formacja morfologiczna, a tym samym warunki do powstawania wyrównań niezgodnych zobowiązującymi prawami fonetycznymi,

• jego rozprawa doktorska Próba teoretyki gwar rezjańskich (wydana w języku rosyjskim w 1875r.) stanowiła zebrany z słowniki materiał dialektologiczny, który służył egzemplifikacji jego teorii o potrzebie wyodrębnienia w ramach fonetyki odrębnej nauki – fonologii,

• zwrócił uwagę na konieczność badań synchronicznych,

• interesował się związkami dźwięków ze znaczeniem. Zauważył, że różnice w dźwiękach wiążą się z różnicami w znaczeniu (dzisiejsze rozumienie fonemów),

• podzielił fonetykę na dwie dyscypliny: antropofonikę (fizjofonetykę) – naukę o fizycznych cechach dźwięków mowy, fonetykę właściwą (psychofonetykę) – dźwięki mowy a mechanizm funkcjonowania języka, to dzisiejsza fonologia.

• Teoretycznie opisał substancje foniczną głoski (byt fizyczny) oraz jej formę językową, której funkcją jest odróżnianie wyrazów,

• Koncepcja inwariantu synchronicznego JNBdC: fonem ma różne realizacje formalne, uzależnione od otoczenia w tekście lub od artykulacji mówiącego,

• JNBdC najmniejszą jednostkę na płaszczyźnie morfologicznej nazwał morfemem. Jej elementy foniczne podlegają tak samo alternacji jak pojedyncze fonemy (warianty morfologiczne),

• JNBdC – przywiązując wagę do szczegółów, podkreślał jednocześnie konieczność uogólnień i kształtowania językoznawstwa ogólnego,

• Jako jeden z pierwszych w Polsce podejmował badania nad językiem dzieci,

• Traktował językoznawstwo jako nauke o czlowieku,

• Zaznaczał jedność i równorzędność w języku czynnika społecznego i indywidualnego.

• Jego uczeń – Mikołaj Kruszewski użył terminu fonem w znaczeniu najmniejszej jednostki fonetycznej (jednostki fonetycznie niepodzielnej), w odróżnieniu od dźwięku – jednostki antropofonicznej, nadał mu znaczenie synchroniczne i funkcjonalne,

• JNBdC i M. Kruszewski wspólnie odkryli zjawisko przesuwania się granic między morfemami i nazwali je procesem absorpcji morfologicznej.

• Był twórcą wraz z Mikołajem Kruszewskim (jego uczeń) tzw. kazańskiej szkoły polskiej lingwistyki,

• M. Kruszewski – polski indoeuropeista, profesor Uniwersytetu w Kazaniu. Współtworca pierwszej teorii fonologicznej. Traktował fonem jako jednostkę składową morfemu. Wraz z JNBdC okrył zjawisko absorpcji morfologicznej. W strukturze ustalił dwa rodzaje związków jednostek językowych: związek na zasadzie podobieństwa (tworzący gniazda) i związek na zasadzie styczności w tekście (tworzący szeregi). Koncepcję tę zapożyczył i rozwinął FdS w koncepcji osi asocjacyjnej (dziś zwanej osią paradygmatyczną) i osi linearnej (dziś syntagmatyczną).

Najwybitniejsze osiągnięcia:

• Ważne stwierdzenia dla nowego rozumienia istoty i budowy języka,

• budowane utrwalenie w opisie języka antynomii: substancja – forma, forma –funkcja, język – mówienie.

10. LINGWISTYKA STRUKTURALNA

• Zespół doktryn językoznawczych dominujących w lingwistyce światowej. Charakteryzowała go wielość szkół i kierunków oraz związany z tym chaos terminologiczny.

• Różne teorie i szkoły lingwistyczne panujące w I połowie XX w. i ujmujące język jako system (strukturę), t.j. interpretujące wszelkie elementy językowe w powiązaniu z innymi. Nazwa od Romana Jakobsona. Nauka FdS doszła w pełni do głosu dopiero po II wś, gdy padły bariery młodogramatyków, którzy byli dumą niemieckiej nauki,

• Za prekursorów uważa się JNBdC i M. Kruszewskiego, którzy na język patrzyli jako na abstrakcyjną strukturę formalnofunkcyjną, nie zaś substancjalną, początek synchronii jako szczególnego wypadku ruchu, nie zaś bezruchu. Właściwym twórcą jednak FdS.

• Na polu filozoficznym została ona przygotowana przez Husserla, jego filozoficzną analizę pojęcia znaku (związaną z subiektywno-idealistycznymi elementami „poglądu na istotę”) i wyłączenie psychologizmu, na polu socjologicznym zaś przez Durkheima, przede wszystkim przez określenie istoty zjawisk społecznych jako rzeczywistości pozajęzykowej i ponadindywidualnej,

• Początkowo chodziło o przezwyciężenie szkoły młodogramatycznej, FdS przezwyciężył także tych, co myśleli, że przezwyciężyli młodogramatyków,

• Szkoły i kierunki:

1. szkoła genewska,

2. praska szkoła strukturalna,

3. szkoła kopenhaska (glossematyka),

4. strukturalizm amerykański (deskryptywizm i dystrybucjonizm),

5. gramatyka generatywna.

• Cechy wspólne różnych kierunków lingwistyki strukturalnej:

• pojmowanie języka jako systemu relacji, jako struktury immanentnej (niezależnej),

• przedmiotem badań jest sieć relacji językowych,

• konsekwentne różnicowanie formy i substancji,

• podstawowy przedmiot badań to fonologia i gramatyka,

• istota języka tkwi w jego formie (nie w substancji),

• badania synchroniczne nad językiem,

• aksjomaty strukturalizmu:

• język jest systemem i tak należy go badać,

• język jest zjawiskiem społecznym i tak należy go badać,

• należy koniecznie oddzielić synchronię do diachronii, np. szkoła praska nie negowała zupełnie diachronii,

• punktem wyjścia jest stan współczesnego języka,

• porównanie strukturalizmu do młodogramatyków:

Strukturalizm	Młodogramatycyzm
Język to zamknięty układ elementów.	Otwarty zbiór elementów – można go powiększać lub pomniejszać.
Układ elementów zhierarchizowany, wzajemnie się warunkujący.	Zbiór luźnych elementów.
Układ pełniący określone funkcje.	Zbiór elementów bez ściśle określonych funkcji.
Przedmiotem badań jest struktura języka, która jest całkowicie niezależna od dziedzin pozajęzykowych (język sam w sobie i sam dla siebie).	Badania indywidualne wykonań językowych, badanie języka jako substancji fonicznej (badanie działalności językowej wszystkich jednostek).
Język ma charakter abstrakcyjny i społeczny (wstępne założenie).	Podejście badawcze materiałowe i indywidualistyczne.
Badania synchroniczne.	Badania diachroniczne.
Dociekanie formy języka.	Badanie substancji języka (konkretne zastosowanie w tekście).
Pytanie o funkcje poszczególnych elementów języka. Nowe pojęcie systemu przez zastosowanie antynomii substancja-forma, forma-funkcja.	Badanie pochodzenia i ewolucji zjawiska językowego. Zastosowanie metody historyczno-porównawczej.
Język to abstrakcyjna struktura formalno-funkcyjna.	Język to czyste zsumowanie aktów mowy.

• Twórcą podstaw teorii strukturalizmu był Szwajcar Ferdynad de Saussure (1857-1913) – wychowanek młodogramatyków,

• Rozprawa o systemie samogłoskowym w języku praindoeuropejskim (1879r.). praca ta wniosła istotny postęp do badań nad wokalizmem indoeuropejskim, stanowiła systemową interpretację badanych elementów wokalicznych (jako wzajemnie warunkujące się elementy danej struktury i postaci realizacyjne inwariantnych jednostek),

• W latach 1906-1911 FdS wykładał w Genewie językoznawstwo ogólne. Swoją teorię głosił w 1906r. W 1916r. pośmiertne opublikowanie wykładów Kurs językoznawstwa ogólnego, które zostały wydane przez uczniów i współpracowników (Charles Bally i Albert Sechehaye). Jest to rekonstrukcja teorii mistrza na podstawie notatek . kurs kończy zdanie „Jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa jest język rozpatrywany sam w sobie i dla samego siebie”.

Główne założenia teorii Ferdynadna de Saussure’a:

• Język jest systemem znaków tak powiązanych, ze w wartość jednego zależy od obecności pozostałych. Wewnętrzną strukturę języka można pojąć bez wnikania w zjawiska zewnętrzne (historyczna, społeczne). Idea językoznawstwa wewnętrznego,

• Wyróżnia pojęcia language i parole (język i mówienie). Language (system językowy) – abstrakcyjny, trwały, społeczny, niezależny od jednostek. Parole (realizacja języka, aktywizacja) – zjawisko jednostkowe, konkretne, nietrwałe. Oddzielenie elementów społecznych od indywidualistycznych (language – ogólna ludzka zdolność mówienia), oba te pojęcia składają się dopiero na langage, czyli ogólną ludzką zdolność mówienia. Uzyskał w ten sposób oddzielenie elementów społecznych od indywidualnych, istoty rzeczy od przypadkowości.

Istnienie langue jest istotne dla parole (gdyby system nie istniał mówiący nie mogliby używać języka) i odwrotnie (badać langue można jedynie na bazie aktualnego procesu mówienia). Pomiędzy nimi zachodzi dialektyczny stosunek zależności możliwości a rzeczywistości.

• Odróżnienie synchronii (kontynuacja tendencji klasycznych ze starożytności) od diachronii (dominujący w niemieckim językoznawstwie). Synchronia – etap względnej równowagi systemu – aspekt statyczny nauki (nie należy jej jednak identyfikować ze statyka, ponieważ zawiera zmiany i ruchy), nadrzędna wobec diachronii, dla społeczności mówiącej jest rzeczywistością bezpośrednią. Diachronia – wszystko, co związane z rozwojem. Odpowiednio będą oznaczać stan języka i fazę jego rozwoju.

W rzeczywistości są ściśle ze sobą powiązane, synchronia jest odcinkiem ciągu czasowo-diachronicznego, zaś diachronia sumą synchronii. FdS natomiast uważał, ze istnieją na zasadzie wyłączności, antynomicznego przeciwieństwa, ich opozycyjność jest absolutna (sprostowane dopiero przez Wartburga w 1931r.)

Trwała wartość koncepcji FdS: prawdziwie historyczne badanie staje się możliwe dopiero na podstawie synchronicznego opisu systemu, ponieważ tylko w nim uwidaczniają się relacje i struktury językowe.

• Koncepcja znaku językowego (bilateralność znaku językowego)(patrz pkt. 14),

• Pojecie struktury (język rozumiany jako immanentny system relacji), język a inne systemy znaków (patrz pkt. 15),

• Znaczenie i wpływ poglądów FdS:

• język jako niezależny, immanentny system,

• zdefiniował wartość synchronii,

• stworzył nowe pojęcie relacji,

• language i parole,

• przezwyciężył atomizm młodogramatyków na rzecz systemowości,

• badanie istoty języka bez uwzględnienia zjawisk pozajęzykowych.

11. KONCEPCJA I CECHY ZNAKU JĘZYKOWEGO.

Bilateralność znaku językowego. Znak językowy ma strukturę dwudzielną. Jest połączeniem pojęcia i wyobrażenia akustycznego – formy dźwiękowej (a nie rzeczy i nazwy). Składa się z signifie (znaczone) i signifiant (znaczące). Elementy te są nierozdzielne.

Cechy znaku językowego:

• arbitralność – więź łącząca dwie strony znaku jest dowolna (umowa społeczna), wykrzyknienia onomatopei sa tu wyjątkiem, np. kukułka,

• konwencjonalność – znak istnieje na zasadzie umowy, zbiorowego nawyku, jest nieumotywowany,

• linearność signifiant – elementy są rozłożone w czasie, znaki językowe,

• signifiant jest dowolny w stosunku do pojęcia, lecz jest narzucony społeczności językowej (nie zależy od swobodnego wyboru mówiącego),

• znak językowy jest niezmienny

• dowolność znaku,

• społeczny charakter języka – dotyczy wszystkich, jest to czynnik zachowawczy,

• dziedziczenie z epoki poprzedniej (język jest umieszczony w czasie), prawo tradycji, solidarność z przeszłością,

• znak językowy jest zmienny (jest kontynuowany, więc może się zmieniać)

• zmiany fonetyczne signifiant, przesunięcie znaczenia signifie powodują przesunięcie związku między nimi (są konsekwencją dowolności znaku),

• język nie jest niczym ograniczony w wyborze swych środków.

Najbardziej kłopotliwy w tej teorii był nie dość konsekwentnie utrzymany podział między znaczonym a obiektem pozajęzykowym. Mamy wiec do czynienia z trójwarstwowością, a nie z dwuwartościowością. Gramatyce treści to pojęcie znaczonego wydało się niejasne, więc rozwinęła model dwu w trzystopniowy:

Początkowo: znak

________________|________________

obraz akustyczny pojęcie

Później: || ||

znaczący znaczony

__________|_____

oznaczenie, znaczenie wartość

wycinek rzeczywistości

12. JĘZYK JAKO SYSTEM ZNAKÓW. Podsystemy języka, inne systemy znaków,

Ponieważ znak nie odnosi się bezpośrednio do określonego przedmiotu obiektywnej rzeczywistości, jest on przede wszystkim wartością w językowym systemie relacji. Fakt ten ukazuje kolejne podstawowe pojęcie – strukturę.

Pojęcie struktury. Język zawiera różnice pojęciowe i dźwiękowe. Jest to system oparty na opozycjach swych jednostek. Żadna jednostka systemu nie występuje w izolacji. Wartość jednego składnika wynika wyłącznie z równoczesnej obecności drugiego.

Język w pojęciu FdS jest splotem czystych relacji, formą a nie substancją.

System językowy – uporządkowany wewnętzrnie zbiór relacji, posiada strukturę, wzajemna zależność pomiezy elementami ale tez płaszczyznami, tylko rozpatrywany od wewnątrz, ropztarywany od zewnatrz stanowi całość, jest otwarty.

Język a inne systemy znaków:

Znaki

/ \

symptomy sygnały

/ \

apele asemantyczne sygnały semantyczne

/ \

umotywowane arbitralne

(obrazy) / \

jednoklasowe dwuklasowe

symptomy – nieświadome, naturalne, jednostronne, np. płacz noworodka,

sygnały – świadome, dwustronne,

apele asemantyczne – wywołują u odbiorcy pewne stany psychiczne, hejnał wojskowy, malarstwo abstrakcyjne,

arbitralne jednoklasowe – jedna klasa elementów o tej samej funkcji, nie tworzą hierarchii, nowej informacji, ale sumę informacji, wartości, np. znaki drogowe,

arbitralne dwuklasowe – znaki językowe, klasa wyrazów i klasa zdań, patrz pkt.16.

System językowy wg B. Rocławskiego:

System językowy

/ \

forma treść

| / \

system fonologiczny (Z) kategorialna jednostkowa – system leksykalny (O)

|

system gramatyczny

/ \

system morfologiczny system składniowy (Z)

/ \

system fleksyjny (Z) system słowotwórczy (Z-O)

13. DWUKLASOWOŚĆ SYSTEMU JĘZYKOWEGO wg K. Buhlera,

PODWÓJNA ARTYKULACJA JEZYKA wg A. Martineta.

K. Buhler wyróżnia dwie klasy: klasę wyrazów (słowników) i klasę zdań, która jest tworzona za pomocą reguł gramatycznych. Ekonomia języka.

Za pomocą ograniczonej liczby elementów klasy wyrazów możemy budować nieograniczoną ilość zdań.

Hierarchia elementów – elementy niższego rzędu tworzą elementy wyższego rzędu (nie ma tego przy sygnałach arbitralnych jednoklasowych, np., znakach drogowych).

1. Martinet inaczej sformułował tę cechę. Wyróżnił tzw. podwójną artykulację języka:

Pierwsza artykulacja (pierwszy poziom artykulacji) to cecha charakterystyczna wypowiedzeń, w których są elementy znaczące, posiadające znaczenia – tzw. monemy;

Druga artykulacja (drugi poziom artykulacji) to rozkładanie elementów pierwszego poziomu – monemów na fonemy.

Za pomocą ograniczonej liczby fonemów tworzymy elementy znaczące – monemy (morfemy, wyrazy, grupy wyrazów, zdania).

Podwójna artkulacja decyduje o ekonomiczności systemu językowego.

14. PRASKA ORAZ KOPENHASKA SZKOŁA STRUKTURALISTYCZNA.

Praska szkoła strukturalna. Powstała w 1926r. Zapoczątkowała rozwój lingwistyki.

W 1926r. powstało Praskie Koło Lingwistyczne (przyczyną pierwszego spotkania był przyjazd Henrika Beckera z wykładem „Europejskich duch językowy”, po nim dyskusja i regularne wykłady). W 1928r. pierwsze wystąpienie na I Międzynarodowym Kongresie Lingwistów w Hadze. Od 1929r. ukazywał się ich organ publikacyjny. W 1957r. B. Trnka złożył oświadczenie programowe tej szkoły.

Przedstawiciele: Viliern Mathesus, Bohuslav Havranek, Bohumil Tmka, Jan Mukařowski, Roman Jakobson, N.S. Trubiecki, Sergej Karčevski.

Program: - każdy element języka musi być badany w kontekście systemu,

• język jest systemem funkcjonalnym (B. Trnka „Język jest systemem środków wyrażenia ze względu na cel”),

• systemu języka nie można badać bez powiązania z funkcjami języka (głównie z funkcją komunikatywną). Język jest narzędziem do przekazywania informacji. Nie można opisywać poszczególnych części instrumentu z pominięciem ich funkcji,

• funkcja jest rozumiana jako wartość informacyjna, zadanie pełnione przez środki językowe,

• punktem wyjścia jest materiał językowy (w przeciwieństwie do strukturalizmu kopenhaskiego i deskryptywizmu amerykańskiego),

• wychodzenie od tekstów, interesowanie się językiem, nie tylko schematem,

• język nie jest rozumiany jako czysta forma, ale jako forma i substancja,

• zainteresowanie substancjami – tekstami, także poetyckimi,

• do opisu językowego należy forma (fonologia) i treść (semantyka),

• nie negowali potrzeby badań diachronicznych (diachronii tłumaczy synchronię i odwrotnie),

• dążono do immantentmego badania języka poetyckiego, niezależnego od historii idei, myśli czy od różnych punktów widzenia,

Cechy wspólne z innymi szkołami strukturalnymi:

• negacja atomizmu młodogramatyków,

• ujęcie języka jako systemu.

Cechy różne:

• ścisłe powiązanie z tradycją,

• akcentowanie funkcji (wartość informacyjna) i funkcjonalności („lingwistyka funkcjonalna” – ze względu na ten aspekt wątpliwą kwestią była przynależność tego nurtu do strukturalizmu).

Definicja strukturalizmu zaproponowana przez szkolę praską:

„Strukturalizm jest, naszym zdaniem, kierunkiem ujmującym realność językową jako realizację systemu znaków obowiązujących dla określonego kolektywu i podlegającym specyficznym prawom. Przez znak szkoła praska rozumie korelat językowy rzeczywistości pozajęzykowej, bez której nie posiada on sensu ani prawa egzystencji” B. Trnka.

FONOLOGIA TRUBIECKIEGO

• wykorzystał prace szkoły kazńskiej (definicję fonemu – abstrakcyjne jednostki językowej będącej ekwiwalentem dźwięku) oraz naukę FdS o systemowości języka i opozycji language-parole,

• na I Międzynarodowym Kongresie Lingwistów w Hadze w 1928r. ogłosił tezy teorii fonologicznej. 1929r. upowszechnianie jej w wydawnictwach szkoły praskiej. Fonologia stała się częścią językoznawstwa,

• rozróżnia przede wszystkim twór językowy i kat mowy,

• konsekwentnie oddzielił fonetykę od fonologii,

• fonetyka bada dźwięki mowy, posługując się metodami przyrodoznawczymi,

• fonologia bada dźwięki jako fonemy i jest dyscypliną lingwistyczną,

• fonetyka zwraca uwagę na wszelkie różnice dźwiękowe uchwytne fizykalno-akustycznie, fonologia zaś jedynie na relewantne różnice językowe,

• fonemy nie pokrywają się z dźwiękami i literami,

• w każdym języku liczba fonemów jest ograniczona,

• artykulacje głosek można opisywać niezależnie od pojedynczego języka,

• znaczenie praktyczne (dydaktyczne): fonetyka opisuje normę poprawnej wymowy (słowniki ortofoniczne), fonologia – opisuje wzajemne stosunki dźwięków w systemie i ich rolę w komunikacji,

• szkoła praska uprawiała fonologię dystynktywną. Fonem to najmniejsza jednostka różnicująca znaczenie (rozumienie mentalistyczne, wyłącznie płaszczyzny treściowej).

Po śmierci Trubieciego (1938r.) zaprzestano na jakiś czas badań nad fonologią, wznowiono z początkiem lat 50 w różnych ośrodkach. Efektem tego sa różne postacie fonologii. Szkoła praska uważa za przedmiot fonologii zarówno cechy dystynktywne fonemów, jak i kombinatorykę fonemów w toku mowy, podczas gdy strukturaliści kopenhascy i amerykańscy ograniczają się do tych ostatnich. Uprawiają więc nie fonologię dystynktywną, lecz dystrybucyjną. Inne pojecie fonemów: praska – najmniejsze jednostki różnicujące znaczenie – płaszczyzna treściowa jako kryterium, amerykańce – realności fizykalne, jedynie klasy dźwięków, wykluczające się kontekstowo i uzyskiwane jedynie za pomocą analizy dystrybucyjnej z wyłączeniem płaszczyzny znaczeniowej.

TEORIA OPOZYCJI BINARNYCH

• przeniesienie przez Jakobsona idei opozycji z fonologii na morfologię, względnie składnię opiera się na myśli Trubieckiego,

• Jakobson wykracza poza granice fonologii Trubieckiego, rozwijając system cech dystynktywnych, które powinny być uznane za uniwersalne i mieć zastosowanie we wszystkich istniejących, a także możliwych systemach fonologicznych, opartych na właściwościach binarnych,

• formy gramatyczne jako czyste wartości przeciwstawne, zdeterminowane budową całego systemu. Ogólne znaczenie przeciwieństwa gramatycznego stało się głównym problemem gramatyki strukturalnej wg Jakobsona,

• obydwa człony opozycji nie są równowartościowe, rozróżnia się człon nacechowany (posiada cechę systematycznie inwariantną i nią współokreśla drugi człon, nie posiadający tejże cechy) i nienacechowany,

FUNKCJONALNA PERSPEKTYWA ZDANIA

• język nie jest niezależny od swej materialnej realizacji,

• jest środkiem poznania i odtwarzania rzeczywistości pozajęzykowej (stąd pojęcie funkcji i funkcjonalności),

• funkcjonalna perspektywa zdania jest przykładem metody funkcjonalnej w opisie językowym (V. Mathiesus):

• punktem wyjścia są 3 komponenty sytuacji komunikacyjnej (mówiący, słuchający, obiekt),

• celem komunikacyjne funkcji zdań jest przekazywanie nowych informacji,

• zdanie nie jest dzielone na podstawie struktury formalnej,

• zdanie jest dzielone na struktury zawierające stare lub nowe informacje,

• tematem (thema) jest to, co jest już znane (i stanowi dla mówiącego punkt wyjścia), rematem (rhema) jest to, co zawiera nową informację,

• szyk wyrazów uwzględnia pozycję rematu i tematu w zdaniu,

• w mowie nienacechowanej temat przed rematem (pozycja obiektywna), w mowie emocjonalnej remat przed tematem (pozycja subiektywna).

Szkołę tę charakteryzowała funkcjonalność, nawet nazywano ją szkołą funkcjonalną, nie strukturalną.

Zasługi:

• dostrzegając związki pomiędzy systemem fonologicznym a morfologicznym wyodrębniono morfonologię,

• próba Jakobsona strukturalnego opisu kategorii gramatycznych,

• w zakresie składni Mathiesus rozwinął teorię aktualnego rozczłonkowania zdania, stanowiącą później podstawę lingwistyki tekstu,

• Havranek, Jakobson, Mukarovsky stworzyli podstawy funkcjonalnej stylistyki, ujmującej język jako system stylów funkcjonalnych,

• Wskazanie kulturotwórczej roli języka ogólnego,

• Wielofunkcyjność znaku językowego (zapoczątkował Buhler, rozwinął Jakobson).

Kopenhaskie Koło Lingwistyczne. Powstało w 1933r.

• L. Hjelmslev zastosował „fonologiczną” metodę opisu do pozostałych poziomów języka,

• Wyróżnił dwie płaszczyzny języka: plan wyrażania i plan treści,

/ \ / \

substancja forma forma substancja

| | | |

fonetyka fonologia gramatyka semantyka

• Przedmiotem lingwistyki właściwej jest (glossemantyki) jest forma wyrażania i forma treści: fonologia i gramatyka,

• Glossemantyka (gr.glossa – słowo) – strukturalne ujęcie języka, rozumiane jako wzór wzajemnych relacji; to badanie formy i całkowite zaniedbanie substancji,

• L. Hjelmslev definiował language pod wpływem teorii FdS: specyficzna forma składająca się z formy treści i formy wyrażenia,

• Między formą wyrażenia a treści istnieje związek poprzez prawo komutacji (komutacja – korelacja w jednym planie, posiadająca związek z korelacją w drugim planie. Występuje , gdy zmianie w formie wyrażenia odpowiada zmiana w formie treści i odwrotnie),

• Nie wolno jednak uważać formy treści i wyrażenia za izomorficzne,

• Najmniejszymi jednostkami uzyskiwanymi przy analizie planu wyrażenia są „figury wyobrażeniowe, czyli praskie fonemy, tu jednak nazwane „kenemami” (= puste jednostki). W planie treści istnieje względnie mała i ograniczona liczba często powtarzających się figur treściowych, określanych jako „pleremy” (= jednostki pełne). Cechy fonologiczne (kenemy) i semantyczne (pleremy) objęte są wspólnym terminem „glossemy”.

• Fonetyka i semantyka są tylko dyscyplinami pomocniczymi dwóch nauk o strukturze języka,

• Forma jest określeniem aspektu lingwistycznego, substancja – aspektu pozajęzykowego,

• Stosunek między formą a substancją nazywany jest desygnacją, samą substancję desygnatem,

• Główną rolę w glossemantyce odgrywa pojęcie funkcji (jako relacji). Hjlemslev uważa, że nie jest ono dostatecznie jednoznaczne nawet na płaszczyźnie strukturalnej i wydziela funkcję (zależność między dwoma elementami końcowymi) i funktyw (jeden lub obydwa elementy końcowe, z których jeden uważany jest za funkcję drugiego – jednostka pełniąca funkcję w stosunku do innej jednostki).

Cechy teorii L. Hjelmslera:

• Dotychczasowa lingwistyka badała język w aspektach pozajęzykowych,

• Fonologia bada język jako środek (analizuje teksty),

• Właściwym elementem strukturalizmu jest badanie języka,

• Jest kontynuacją postulatu FdS strukturalnego ujęcia języka, tzn. naukowego opisu języka w kategoriach relacji,

• Prawdziwymi jednostkami języka nie są dźwięki czy znaczenia, lecz relacje, które te dźwięki i znaczenia reprezentują,

• Relacje te tworzą wewnętrzny system języka,

• język jest strukturą co jest weryfikowalne za pomocą badań empirycznych,

• language jest obiektem badań lingwistyki strukturalnej i jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa.

Pomimo pozornej zbieżności z FdS nie można identyfikować glossemnatyki z jego poglądami, ponieważ oprócz jego idei jej drugim źródłem jest logiczna teoria języka. Strukturalny punkt widzenia obejmował koncepcję języka.

Definicja strukturalizmu wg Hjelmsleva: „Lingwistyka strukturalna to zbiór badań opartych na hipotezie, według której naukowo uzasadniony jest opis języka jako bytu niezależnego w sposób istotny od wewnętrznych powiązań, lub, jednym słowem, jako struktury”.

Wynika z tego: to, że język jest struktura trzeba zweryfikować empirycznie, definicja języka jedynie jako langue („byt niezależny od powiązań wewnętrznych”).

Koncepcja bezowocna dla bezpośredniego badania zjawisk językowych .

15. STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI.

 koniec l. 30 i l.40 XX w. był szczytem rozwoju tego kierunku badawczego

Amerykańska szkoły deskryptywna – 1. Okres strukturalizmu w USA.

• szkołę współtworzyli neobloomfieldowcy: B. Bloch, Z.S. Harris, Ch.F. Hocket, Ch.C. Fries, G.L. Trager,

• deskryptywizm to ścisły opis zjawiska na podstawie cech zewnętrznych (forma, a nie znaczenie),

• Bloomfield łączy pojęcie funkcji ze strukturalnymi pozycjami w zdaniu. Funkcja nie ejst 3 aspektem pomiędzy formą , a treścią, stoi raczej na płaszczyźnie formalnej. Funkcja – ma przywilej występowania w każdej pozycji.

• Prekursorzy strukturalizmu amerykańskiego to Bloomfield i Sapir. Poczatkowo od tego pierwszego – pozytywisty i desktyptywisty.

• Twórcą językoznawstwa behawiorystycznego jest Leonard Bloomfield (1887-1949r.),

• Łączył założenie FdS, koncepcje amerykańskiej szkoły antropologicznej i teorię behawioralną. Stworzył metodologię amerykańskiej szkoły strukturalnej, jest jej twórcą,

• Znaczący amerykańscy lingwiści (niebloomfieldowscy) byli jego uczniami: B. Bloch, Z.S. Harris, Ch.F. Hocket, Ch.C. Fries, G.L. Trager,

• Na ukształtowanie się deskryptywizmu amerykańskiego wpłynęły dwa czynniki: poszukiwanie metody opisu języków amerykańskich Indian oraz wpływ psychologii behawiorystycznej,

• Behawioryzm głosi, że przedmiotem naukowych badań psychologicznych może być tylko obserwacja zachowania człowieka, a nie niedostępne dla badacza zjawiska psychiczne (np. świadomość). Behawioryści postulowali badanie zachowania człowieka przez wykrywanie związków między bodźcami i reakcjami (bodźiec-reakcja),

• Językoznawstwo behawiorystyczne interesowało zjawisko mowy jako układ mechaniczny. Język jest częścią zachowania się człowieka i należy go opisywać w kategorii bodźców (ang. stimules) i reakcji (ang. response),

• Język jako specyficzna forma ludzkiego zachowania. Proces językowy odbywa się bez świadomości,

• Nowojorska szkoła lingwistyczna kontynuowała europejską szkołę badawczą

• Pozajęzykowe interpretacje znaczenia: znaczenie to sytuacja, w której występuje mówiący oraz reakcja słuchającego;

Znaczenie jest niedostępne dla lingwisty, brak odpowiednich metod badawczych, „Lingwista musi wychodzić od formy, a nie od znaczenia”,

• Cechą charakterystyczną tej szkoły było wzięcie w duży nawias zagadnień semantycznych.

Dytrybucjonizm – 2. Okres.

• korpus tekstowy był podstawą badań, czyli zbiór zdań, który stanowi podstawę do analizy lingwistycznej. Ustalenie reprezentatywnych tekstów było wstępem do analizy językowej. Był to też sposób na uniknięcie subiektywizmu w badaniach. Ponadto nie można było odwołać się do intuicji użytkownika (odrzucona metoda introspekcji), ponieważ brak było języka-pośrednika,

• zastosowano metodę dystrybucyjną, która mechanicznie prowadziła do opisu gramatycznego języka. Dystrybucja – zbiór otoczeń (kontekstów), w jakich dany element występuje w tekście,

• za pomocą dystrybucji bez odwoływania się do znaczenia, definiowano jednostki językowe. Stosowanie dystrybucji było wyrazem dążenia do obiektywizmu w badaniach językowych.

• Za podstawę analizy uznano poziom fonologiczny, następnie morfologiczny i syntaktyczny. Poziomy te badano niezależnie od siebie,

• Właściwy opis podsystemu: segmentacja (ustalenie pełnego inwentarza elementarnych jednostek), klasyfikacja (ze względu na identyczny kontekst występowania), ustalenie dystrybucji poszczególnych klas (praw łączenia się, współwystępowania).

Wyróżniamy dystrybucję identyczna (element występuje w takich samych kontekstach), kontrastywną (oparta na parach minimalnych, coś ma inne znaczenie), fakultatywną (swobodna, dowolną), komplentarną (dwa morfy jednego morfemu),

• Substytucja – operacja zastąpienia w wyrażeniu językowym jakiejś jego części przez inny element o tej samej wartości gramatycznej. Służy ustaleniu klas fonemów, morfemów czy grup wyrazowych, np. dom-u, dom-em/ las-u, las-em = identyczność morfemów fleksyjnych,

• Rozróżnienie elementów językowych na podstawie znaczenia jest skróconą drogą lingwisty i laika do rozróżnienia dystrybucyjnego (Harris),

• Podsumowując analiza dystrybucyjna:

• jest jednym z najistotniejszych odkryć lingwistyki strukturalnej,

• jest ogólna i można ją stosować na każdej płaszczyźnie językowej,

• obiektywna i wymierna,

• jej minusem jest wykluczanie znaczenia,

• trudności w uzyskaniu opisu każdej jednostki językowej – diabelnie duuuuużo roboty.

PODSUMOWANIE TRZECH DUZYCH SZKÓŁ KLASYCZNEGO STRUKTURALIZMU

1. Krytyka lingwistyki strukturalnej:

• Wykluczenie znaczenia z lingwistyki amerykańskiego strukturalizmu, dotyczy tylko pierwszego okresu, a nie generatywizmu. Odrzucenie znaczenia jest wykorzystaniem zasady przechodzenia od zjawisk bardziej do mniej znanych. Wszystko z tego, że sądzili, że znaczenia nie ujmiesz strukturalnie.

• Antyhistoryzm – zarzucany głównie Amerykańcow, lecz nie tylko. Absolutyzacja synchronii wynika u Duńczyków z zapatrzenia w FdS, a w USA z praktycznego celu ich pracy, czyli zbadania języka Indian – z powodu konkretnego materiału ograniczyć się do opisu, bez możliwości wyjaśnień historycznych .

2. Różnorodność szkół. Znaczne różnice w przedstawionych szkołach.

• Różnice nie tylko terminologiczne.

• Amerykanie opierają się na behawioryzmie, Kopenhaga na neopozytywizmie.

• Praga bada kryteria semantyczne, a Kopenhaga i większość USA wyklucza je.

• Glossemantycy i USA –wewnętrzny sposób badania języka, Praga – również elementy pozajęzykowe i nawiązuje do tradycji.

• Substancja językowa włączana do badań praskich i USA, kopenhaskich nie.

• Szkoła praska posługuje się zarówno substancja fonologiczną jak i semantyczną, glossemantycy obie eliminują, USA korzysta z dźwięków, lecz wciąż wyklucza znaczenie.

• Praga bada langue i parole, USA parole, Kopenhaga langue

3. Zasługi.

• Ukazanie drogi do dokładnego opisu zjawisk językowych, jeżeli odrzuca pojęcia semantyczne, to tylko dlatego, że stosunki semantyczne nie są uchwytne w sposób dostatecznie ścisły i formalny.

• Wydzieliła w języku różne płaszczyzny, które można opisać niezależnie od siebie.

• Najistotniejsze różnice między gramatyką tradycyjną a strukturalną:

Gramatyka tradycyjna	Gramatyka strukturalna
Pomieszanie różnych płaszczyzn.	Ścisłe rozgraniczenie tych płaszczyzn, podkreśla systemowy charakter języka i rozumie język przede wszystkim jako system relacji wewnętrznych.
Wychodzi często od semantycznych kryteriów pozajęzykowych.	Opiera się w dużym stopniu na immanentnych kryteriach relacji.
Sposób pracy często intuicyjny. Twierdzeń nie można sprawdzić.	Rezultaty dokładne, wymierne i sformalizowane, które w każdej chwili można zweryfikować.
Zbieranie danych, masy pojedynczych faktów i dowodów.	Nastawiona na jednolitą całość wyjaśniającą, tworzy modele i teorie.

4. Główne metody.

• Lingwistyka strukturalna nie jest możliwa bez informatora (autochton),

• Centralną pozycję w ramach tej metody zajmuje dystrybucja, klasyfikowanie elementów na podstawie ich otoczenia, pozycji występowania, rozdzielenia i kontekstu. Rozróżniamy następujące rodzaje dystrybucji: dowolna (różne elementy mogą zajmować tę samą pozycję bez wywołania reakcji informatora), kontrastywna (informator reaguje, różne elementy należą do różnych jednostek języka), komplementarna (jeden element występuje w otoczeniu, w którym drugi nie występuje, obydwa sa wariantami tej samej jednostki językowej).

• Za pomocą metody „składników bezpośrednich” każde wyrażenie dzielone jest każdorazowo na dwa maksymalne segmenty, te znów na dwa segmenty itd. aż ukażą się składniki ostanie – często morfemy lub fonemy. Cześć całości to składniki, całość to konstytut lub konstrukcja. Każdy segment jest konstrukcją (z wyjątkiem formatywu). Segmentacja ujawnia hierarchie struktury językowej.

• Metoda transformacji (przemiana jednostek syntaktycznych) jest w stanie wyjaśniać wieloznaczność zdań. Naukę o transformacji stworzyli Harris i Chomsky – różnice koncepcyjne (patrz. generatywizm).

• Metoda substytucji (w zakresie określonej struktury gramatycznej jednostka zastąpiona lub wymieniona na inną),

• Metoda opozycji binarnych, pomagająca na założeniu, że wszystkie kategorie gramatyczną są ustawione w pary przeciwieństw. Jeden z członów jest nacechowany, drugi nienacechowany.

Amerykańska lingwistyka antropologiczna.

Powstała jako dyscyplina opisująca wyniki badań nad językami Indian północnoamerykańskich.

Etnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna) – dziedzina badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne stosunki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistością, tzn. między formalną strukturą języka, a resztą społeczeństwa, które tym językiem mówi. Chodzi o zależność pomiędzy danym typem kultury, a określonymi typami językowymi, którymi mówią nosiciele tej kultury.

Przedstawiciele: F. Boas, L. Bloomfield, E. Sapir, B.L. Whorf,

• Franz Boas(1858-1942r.) – lingwista i antropolog pochodzenia niemieckiego, deskryptywista, a wcześniej pod wpływami młodogramatyków. Zapoczątkował badania lingwistyczne w nurcie antropologicznym. W dziele Handbook of American Indian Languages przedstawił swoją koncepcję badawczą;

• Język jest jednym z najistotniejszych przejawów danej kultury,

• Wykazał konieczność badań lingwistyczno-antropologicznych,

• Należy uwzględniać relację język-kultura,

• Należy wykorzystać wiedzę psychologiczną i socjologiczną ze względu na inny światopogląd i strukturę badanych społeczności (znajduje to swe odbicie budowie gramatycznej języków indiańskich),

• Metodologia europejskiej lingwistyki jest nieprzydatna (skażona indoeuropocentryzmem),

• Opis musi być synchroniczny i strukturalistyczny,

• Punktem wyjścia jest tekst mówiony.

• Leonard Bloomfield – w dziele Laguage przedstawia szczegółowy opis kilku języków Indian. Wskazuje jednocześnie na powiązania języka z kulturą plemienia,

• Edward Sapir (1884-1939r.) – uczeń Boasa, antropolog, językoznawca, wyznawca teorii, że język jest związany z kulturą społeczeństwa, a poznanie determinowane jest przez język.

W swych badaniach wychodził od tekstu. Zwolennik dystrybucjonizmu. Gramatyka to system struktur tekstowych, będących odbiciem sposobu myślenia i widzenia świata przez daną społeczność,

• Podstawowe założenia lingwistyki antropologicznej (etnolingwistyki):

• Język jest narzędziem umożliwiającym dotarcie do kultury danego plemienia,

• Język jest odrębnym i obiektywnym wytworem kultury, jest bardzo obiektywnym aspektem kultury,

• Język wyraża ustalone wartości kulturowe i jest przewodnikiem po rzeczywistości społeczne (E. Sapir),

• Beniamin Lee Whorf prowadził szczegółowe badania nad językiem Indian Kopi. Stwierdził, iż język warunkuje odmienne postrzeganie i rozumienie świata:

• Język zawiera określony obraz świata (różne języki to różne obrazy rzeczywistości),

• Język uzależnia nasze poznanie, kategoryzowanie i rozumienie rzeczywistości,

• Hipoteza Sapira-Whorfa: język jest czynnikiem kształtującym wyobrażenia ludzi o świecie. Język określonej zbiorowości jest jej narzędziem myślenia, organizuje nasz sposób postrzegania świata. Kultura jest uwarunkowana typem języka, w obrębie którego powstała, rozwinęła się i funkcjonowała. Teorię tę rozwinął Whorf na bazie koncepcji Sapira.

Nie ma języków bardziej lub mniej doskonałych. Kategorie językowe bezpośrednio odzwierciedlają nasze myślenie o świecie, które tym samym u różnych społeczności jest różne. Język służy bowiem, nie tylko do wyrażania pojęć ale także do ich kształtowania w obrębie danej społeczności. U podstaw różnorodności językowej leży zatem różny sposób widzenia rzeczywistości, przejawiający się we wszystkich częściach systemu językowego, które są związane ze znaczeniem , tzn. w słownictwie, w składni i w morfologii.

Ilustracją poglądów Whorfa były prace o postrzeganiu czasu u Indian Hopi.

Poglądy Sapira były mniej skrajne. Podkreślał konieczność ostrożnej interpretacji swoich twierdzeń: nie można widzieć w każdej kategorii gramatycznej bezpośredniego przejawu jakiegoś aspektu kultury. Teoria ta jest odpowiednikiem europejskiego neohumboldyzmu.

• Z tego wynika zasada relatywizmu językowego: języki mogą różnić się w sposób nieprzewidywalny. Np. języki kategoryzują świat: np. opis rodzajów otaczających zwierząt.

Przeciwstawia się różnym koncepcjom gramatyki uniwersalnej. Pogląd taki reprezentowali przede wszystkim strukturaliści z USA, u których był programowy i wiązał się z ich metoda badawczą. Klasycznym przykładem jest hipoteza S-W.

16. GRAMATYKA TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNA.

(trzeci okres amerykańskiego strukturalizmu)

Twórca gramatyki transformacyjno-generatywnej jest Noam Chomsky. Stworzył on nowa teorię lingwistyczną w opozycji do skrajnego amerykańskiego dystrybucjonizmu. Wpisuje się w szeroko rozumiany nurt strukturalizmu. Jego teoria powstała w połowie l. 50 XX w.

Wprowadzenie transformacji przez Harrisa – most pomiędzy dystybucjonizmem a generatywizmem, od analizy dystrybucyjnej do transformacji. Wychodzi on od kookurencji (dystrybucji), transformacje zaś są związkami pomiędzy dwoma strukturami posiadającymi ten sam zestaw indywidualnych kookurencji (kontekstów). Jedna konstrukcję można uznać za transformację innej, gdy obydwie posiadają ten sam zestaw elementów.

Harris zestawia całą listę poszczególnych transformacji, m.in. bierna, wprowadzająca, szyku wyrazów, nominalizująca, przymiotnikowa, posesywna, pronominalizująca, eliminująca, elementarną.

• Język jako nieskończony zbiór zdań (u desktyptywizstów analizowanie korpusów tekstowych),

• Punktem wyjścia jest tu pojęcie otoczenia (kontekstu) elementy językowego w konkretnej wypowiedzi, a następnie w zbiorze wypowiedzi,

• Niedostatkiem tej koncepcji było jednak ograniczenie opisu języka do segmentacji tekstów w korpusie oraz klasyfikacji wyodrębnionych jednostek. Korpus to przecież tylko część, wycinek materiału. Języka - nieskończony zbiór zdań, ale człowieka trzeba do tworzenia go. Język - skończony zbiór elementów. Zrozumieć to, to istota gg,

• Wprowadzenie do językoznawstwa metody modelowania – obserwujemy jednie rezultaty funkcjonowania i na tej podstawie opisywać.

• Ścisłość, precyzyjność i sformalizowanie przy opisie je języka,

• Eksplicytność (najprostsza forma z możliwych) i projektywność (by uniknąć dowolnej interpretacji gramatyki) to cechy definicyjne gramatyki generatywnej,

• Precyzyjnie opisać nieskończony zbiór zdań to tyle, co wyznaczyć, wygenerować reguły gramatyczne – pozwalają kodować i dekodować zdanie,

• Gramatyka generatywna to zbiór reguł, dzięki którym można określić, które elementy języka są poprawne gramatycznie i należą do danego języka oraz jaka jest ich struktura,

• Sposobem sprawdzenia adekwatności gramatycznej zdań generatywnych jest przedstawienie ich informatorowi (autochton)m

• Istota analizy językowej w nurcie lingwistyki generatywnej:

• Oddzielenie zdań gramatycznych od niegramatycznych,

• Przedstawienie struktury wszystkich zdań gramatycznych i zdolność do ich tworzenia.

• W generatywiźmie dąży się do zbudowania modelu języka, za pomocą którego, można by tworzyć nowe ciągi wyrazów o formie identycznej jak zdania tekstowe. Gramatyka generatywna dysponuje zbiorem symboli na oznaczenie morfemów gramatycznych i leksykalnych oraz skończonym zbiorem reguł, które opisują możliwości ich kombinacji,

• Chomski przedstawia 3 różne modele lingwistyczne gramatyki generatywnej: prosty model komunikacyjno-teoretyczny, model struktur frazowych – opierający się na analizie IC (składników bezpośrednich), model transformacyjny.

• Transformacja – reguła przekształcająca jedna strukturę językową w inną. Geneza transformacji tkwi w gramatyce tradycyjnej oraz w logice matematycznej. Transformacja polega na wyprowadzaniu jednych zdań (twierdzeń) z innych.

• Transformacja rozszerzyła możliwości analizy językowej tam, gdzie metoda składników bezpośrednich okazała się niewystarczająca.

• Składniki bezpośrednie to człony struktur składniowych pozostające ze sobą w ściślejszym związku. Taką grupę wyrazową można zastąpić jednym wyrazem (lub brakiem wyrazu). Stosujemy więc substytucje, w wyniku której otrzymujemy zdanie o analogicznym schemacie składniowym, np. Mój najstarszy syn dostał bardzo wysokie oceny z pisemnej matury = Tomasz dostał piątki.

• Istnieją jednak pewne ograniczenia łączliwości, np. Opera nudzi Piotra lub Piotr jest znudzony operą =* opera jest znudzona Piotrem.

• Wprowadzenie do opisu języka pojęcia transformacji rozszerzyło zakres stosowalności kryteriów dystrybucyjnych.

• Można m.in. wyróżnić w generatywiźmie transformacje: liczby (analiza i zmiana strukturalna), posiłkowa (analiza i zmiana strukturalna), granic wyrazu (analiza i zmiana strukturalna).

• Chomsky rozróżnia transformacje obligatoryjne i fakultatywne.

• Transformacja to wzajemny stosunek pomiędzy dwoma konstrukcjami gramatycznymi, ujęty w formie zbioru informacji, którym należy poddać daną konstrukcję, aby przekształcić ją na inną, np. zdanie w stronie czynnej na stronę bierną, zdanie oznajmujące na pytające itd. Ważna jest hierarchia jednostek syntaktycznych.

• Gramatyka ma zdaniem Chomskiego (w pierwszym okresie rozwoju jego modelu) potrójna budowę: w swoich trzech płaszczyznach reprezentacji obejmuje ona reguły struktur frazowych, reguły transformacji i reguły morfofonemiczne (zamieniające sekwencje morfemów na sekwencje fonemów). Transformacje mogą przy tym – także inaczej niż u Hariisa – zmieniać ciągi, dodawać lub opuszczać morfemy.

Transformacje wreszcie derywują wypowiedzi ze zdań jądrowych. Przy pomocy płaszczyzny transformacji gramatyka zostaje wyraźnie uproszczona, ponieważ struktury frazowe rozwijamy teraz tylko ze zdań jądrowych.

• Wartość wyjaśniająca GG polega na tym, że musi ona być w stanie wyjaśnić homonimie konstrukcyjne.

• Stosunek składni i semantyki. Uniezależnienie gramatyki od semantyki.

• Generatywizm wyróżnia się cybernetycznym ujęciem języka. Język rozumiany jako mechanizm , w którym na wejściu mamy ograniczony zbiór elementów, a przy wyjściu nieskończony zbiór zdań. Językoznawstwo generatywne dąży do zbudowania takiego modelu, który funkcjonuje w sposób podobny do języka, to dociekanie istoty języka.

• Gramatyka języka naturalne go ma cechy rekurencyjne (istota to produktywność, to możliwość ponownego zastosowania reguł syntaktycznych, to możliwość powtarzania reguł składniowych, rekurens - powracający),

• Reguła rekurencyjna – reguła gg, którą można stosować nieskończenie wiele razy w procesie generowania zdania. Osiąga się to wprowadzając do gg element rekurencyjny

• Rekurencja (rekursja) – metoda umożliwiająca efektywne definiowanie zbiorów nieskończonych. Definicja rekurencyjna stosowana w logice formalnej i w innych działach matematyki, składa się z dwóch części. W pierwszej zaliczone zostają do definiowanego zbioru pewne obiekty, druga to reguła orzekająca że obiekty należące do tego zbioru i podmiot powstający z nich przez wykonanie pewnej operacji także należy do definiowanego zbioru.

W językoznawstwie GGT używa się tego pojęcia w takim znaczeniu.

• Gramatyka generatywna możne tylko wtedy pisać nieskończony zbiór zdań, gdy jej reguły uwzględniają mechanizm rekurencyjny,

• Języki naturalne są produktywne, charakteryzują się nieskończoną liczbą zdań, które teoretycznie można nieskończenie wydłużać. Produktywność sprowadza się do ponownego stosowania tych samych reguł. Długość zdania jest jedynie ograniczona pamięcią użytkownika języka i stylistyką, pod względem strukturalnym nie ma ograniczeń.

S

/ \

NP VP

/ \

V S’

/ \

Conj S

/ \

NP VP

• Gramatyka opisująca język w taki sposób stanowi model języka ogólnego, standardowego,

• GG jest traktowana jako model kompetencji idealnego użytkownika (nosiciela) języka,

• Kompetencja językowa – znajomość języka charakteryzujące jego użytkowników. Jest to znajomość nieuświadomiona (implicytna). Umożliwia ona rozumienie i wypowiadanie coraz to nowych zdań, w tym ogromną ilość takich, których nigdy przedtem nie słyszeli, odróżniać zdania gramatyczne poprawne od niepoprawnych, parafrazować wyrażenia przez formułowanie wyrażeń synonimicznych, rozpoznawać wieloznaczność zdań. Posiadanie takiej kompetencji tłumaczy się faktem zinternalizowania przez użytkowników języka reguł jego gramatyki, nie zaś przyswojeniu, czy opanowaniu, ponieważ abstrahuje się od problemu rozgraniczenia tego, co zdobyte przez naukę, a tego co odziedziczone.

Gramatykę generatywną traktuje się jak model idealnego nosiciela języka. Jest to idealizacja niezbędna dla uniknięcia opisu kompetencji poszczególnych użytkowników. Ma ona odpowiadać systemowi języka ogólnego, standardowego.

Kompetencję językową odróżnia się od perfromacji (wykonania), t.j. rzeczywistego posługiwania się językiem. W teorii gg zwraca się uwagę na to, że performacja nie jest zdeterminowana tylko kompetencją, lecz zależy także od wielu innych czynników, takich jak pamięć, stan zdrowotny i stan psychiczny w momencie mówienia. Czynniki tego rodzaju maja tłumaczyć fakt, że użytkownicy języka mają różne potknięcia językowe, w czasie mówienia, ale znają swój język dobrze.

Rozróżnienie pomierzy kompetencją a performacją odpowiada do pewnego stopnia langue-parole FdS. Podkreśla to sam Chomsky, zwracając uwagę, że jego ujęcie różni się tym, iż kompetencja i performacja sa traktowane dynamicznie, langue i parole – statycznie. Zachodzi jednak większa różnica, a mianowicie wg FdS langue to fakty społeczny, a u Chomskiego kompetencja to byt psychologiczny.

• Performacja (wykonanie języka) – rzeczywiste posługiwanie się językiem, nie zależy jedynie od kompetencji ale także od stanu psychicznego i fizycznego mówiącego w momencie mówienia,

• Każdy użytkownik języka ma intuicje językową, która umożliwia mu ocenę zdań (gramatycznych i niegramatycznych, sensownych i nonsensownych itd.)

Różnice:

• W statyczny sposób pojmował system, language - FdS,

• Kompetencja językowa bardzo dynamiczna, może się doskonalić, ale można także ją utracić. Chomsky język rozumiał w kategoriach psychologicznych, uwzględniając intuicję językową, czego nie ma u FdS.

• Akceptowalność wypowiedzenia. Wypowiedzenie jest akceptowalne jeśli jest zgodne z intuicją językową użytkownika języka. Akceptowalność jest względna (zależy od sytuacji i użytkownika). Zdania nieakceptowalne niekoniecznie muszą być niegramatyczne.

• Akceptowalność jest względna i zależy także od kontekstu, może być różnie oceniana przez różnych użytkowników języka.

Akceptowalność jest związana z performacją i pragmatyką.

Gramatyczność jest związana z kompetencją.

• Czynniki składające się na akceptowalność wypowiedzenia: gramatyczność, poprawność stylistyczna, poprawność syntaktyczna,

• Posiadani kompetencji Chomsky wyjaśnia internacjonalizowanie, reguł gramatyki przez użytkowników,

• Natywizm – filozoficzna koncepcja, która sposób funkcjonowania organizmów tłumaczy cechami dziedzicznymi, a nie zdobytym doświadczeniem. (Skinner – „werbalne zachowanie – język jest swoistym rodzajem zachowania na reakcję, na bodźce”. Miał spór z Chomskim.) (Twierdzenie Kartezjusza – ogólne cechy struktury gramatycznej są wspólne wszystkim językom).

Argumentem przemawiającym za natywistyczną koncepcją języka jest wg Chomskiego fakt, że wszystkie normalne dzieci zaskakująco szybko przyswaja sobie język, który przecież jest zawiły. Proces uczenia dzieci to proces modelowania, tzn. urządzenia, które na wyjściu buduje gramatykę generatywną danego języka, jeśli na wejściu otrzyma tzw. pierwotne dane (próbki mowy otocznia).

Przykładem bardzie umiarkowanej formy jest koncepcja D.I. Slobina: dziecko nie rodzi się wyposażone w zbiór kategorii lingwistycznych, ale raczej w pewnego rodzaju mechanizm przetwarzania, który wykorzystuje do danych językowych.

Natywizmowi przeciwstawiają się koncepcje empiryczne, zakładające nabycie wiedzy o języku przez naukę, np. językoznawstwo behawiorystyczne.

• N. Chomsky rozwinął natywistyczną koncepcję nabywania języka, którą przeciwstawił teorii behawiorystycznej,

• Istota języka wg N. Chomskiego (w odpowiedzi na teorię R. Skinnera) to: kreacyjność, przekształcenia zależne od struktury, zorganizowanie języka na poziomie głębokim i powierzchownym. Np. struktura głęboka w uproszczeniu:

S

/ \

NP (podmiot) VP

 / \

Dwie brązowe krowy V NP(dopełnienie)

 

zjeść trawa

Dowody Chomskiego:

• dzieci bardzo szybko zaczynają mówić, więc rodzimy się z gramatyką uniwersalną, uniwersaliami językowymi, tzn. ze zdolnością językową,

• stawianie hipotez i gramatyka.

• Chomsky wrodzone zdolności nabywania języka utożsamił z gramatyką uniwersalną (ogólny zarys o języku),

• Gramatyka uniwersalna – teoria struktury języka zakładająca, że wszystkie języki zbudowane są w podobny sposób.

Uniwersalia językowe (cechy wspólne wszystkim językom świata. Wynikają przede wszystkim ze stosunku, jaki zachodzi miedzy językiem, a myśleniem ludzkim, niektóre także ze stosunku między językiem a światem zewnętrznym (kulturą)):

W sposób nienaukowy interesowano się już nimi w okresie racjonalizmu, ponowne badania nastąpiły dopiero wraz z rozwojem gg.

Jedną z pierwszych klasyfikacji dał J.Greenberg w 1966r., który rozróżnił uniwersalia implikacyjne (cechy, które wynikają z innych cech i które określa się w kategoriach implikacji: jeżeli w danym języku występuje cecha 1, to występuje w nim też cecha 2) i nieimplikacyjne (to tzw. niekwestionowane). W sowich rozważaniach wykorzystywał pojecie nacechowaność (tzn. jeśli w języku występują kategorie nacechowane, to musza być też nienacechowane, np. jeśli sa samogłoski nosowe – nacechowane, to są tez ustne - nienacechowane).

Ważne prace nad uniwersaliami zajmują prace R. Jakobsona, a zwłaszcza jego teoria o cechach dystynktywnych (istnieje uniwersalny uporządkowany system psychologiczny dźwięków, który leży u podstaw całego nieuporządkowanego bogactwa różnych rodzajów dźwięków obserwowanych przez fonetyków). Pojecie cechy dystynktywnej inne niż u Bloomfielda (RJ w funkcji rozróżnienia, LB wiązał z konkretnym językiem).

Teoria Jakobsona wywarła wpływ na poglądy Chomskiego

1. w GGT nastąpił nawrót do koncepcji uniwersaliów. Doprowadził on do sprecyzowania i usystematyzowania pojęć w tym zakresie. W ramach generatywizmu zauważa się dwa stanowiska:

1. wszystkie cechy występujące w języku są uniwersalne, ale nie występują we wszystkich językach; języki mają do wyboru masę cech, z której każdy wybiera pewną ilość,

2. wg Chomskiego: pewna liczba cech w językach jest uniwersalna, reszta to cechy charakterystyczne dla danego języka.

2. Uniwersalia językowe wg Chomskiego są dwóch rodzajów:

• Materialne (substancjalne) – typy kategorii językowych (zdanie, fraza nominalna, werbalne, rzeczownik, czasownik) i typy funkcji (podmiot, orzeczenie, dopełnienie),

• Formalne (reguły transformacyjne).

3. Niekwestionowane uniwersalne językowe – cechy wspólne wszystkim językom świata wynikają z relacji język a myślenie. Są przede wszystkim:

• konwencjonalny charakter języka,

• dwuklasowość,

• podwójna artykulacja języka,

• nazwy własne,

• występowanie elementów deiktycznych (leksemy do wskazywania – ten, ta, to),

• w zakresie systemu dźwiękowego obecność samogłosek i spółgłosek,

• rekurencja.

I okres GG:

Podsumowanie pierwszego okresu (odbicie w „Syntactic structures” Chomskiego): gg przedstawia zestaw sformalizowanych reguł, które każdemu fonemowi przypisują opis strukturalny na różnych płaszczyznach, jest wiec przeciwieństwem gramatyk taksonomiczno-dystrybucyjnych , katalogujących tylko fakty. Jest zatem hipotezą dotycząca zasad tworzenia zdań w danym języku. Warunki gg: użycie minimum symboli, musi generować automatycznie wszystkie gramatyczne i nie tylko takie zdania, musi formalizować nasze intuicyjne rozumienie zjawisk językowych. Okrycie płaszczyzny transformacji. GG i GT to niezupełnie to samo: model transformacyjny to tylko jedna z możliwości gg. Rozróżnienie transformacji u Chomskiego i Harrisa (np. a – obligatoryjne i fakultatywne (Chomsky), b – zachowanie struktury i kontekstu oraz redukowanie lub dodawanie, c – pojedyncze, generalizujące, d – bierne i nominalizujące,). Wykluczenie pojęcia „meaning” z opisu gramatycznego.

II okres GG: wyraźne oddalenie od asemantycznej teorii struktury syntaktycznej. W komponencie syntaktycznym wyróżnia się teraz strukturę głęboką (jako podstawę informacji semantycznej) oraz strukturę powierzchniową (jako podstawę interpretacji fonologicznej). Zarzuca gramatyce strukturalno-taksonomicznej, że przyrównuje obie te struktury. Chomsky bada wartość informacyjną gramatyki tradycyjnej, którą uważa za stosunkowo wysoką, ponieważ zawiera ona: informację kategorialną, funkcjonalną, semantyczną. Funkcji, dotychczas wyłączonej z gg, nie wolno mylić z kategoriami gramatycznymi; są one zasadniczo relacjami struktury głębokiej. Ważne jest: ze funkcje te dają się interpretować semantycznie i nie posiadają strukturalnego charakteru struktury powierzchniowej oraz że funkcje te są zawsze relacjami. Zadaniem transformacji jest teraz przekształcenie abstrakcyjnej struktury głębokiej, reprezentującej treść zdania, w konkretną strukturę powierzchniową, reprezentująca jego formę. Większa wartość wyjaśniająca niż w modelu taksonomicznym. Rozróżnia różne stopnie gramatyczności. Budowa gramatyki generatywnej wg Chomskiego:

III okres gg: Stwierdzenie Fodora i Katza, że semantyka to lingwistyka minus gramatyka. Ten okres jest zbiorem rozbieżnym rozwiązań, nie pozostającym pod wpływem Chomskiego. Rozpoczyna się proces różnicujący w ramach gg.

17. JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE.

 to prąd metodologiczny, który powstał w USA w latach 80 XX w., przeciwstawił się tradycji strukturalistycznej. Ukształtował się z inspiracji psychologii, antropologii, etnolingwistyki i po części lingwistyki

Podstawowym zakresem badań są sposoby konceptualnej (pojęciowej) organizacji wiedzy o świecie w wypowiedziach u znaczeniach jednostek językowych.

W ukształtowanie tego nurtu istotna rolę odegrały:

1. ugruntowanie przez semantykę generatywną, że w procesie komunikacji siłę generatywną ma komponent semantyczny, względem którego komponent syntaktyczny i fonologiczny pełnią funkcję interpretacyjną,

2. przedstawienie teorii prototypów Eleonor Rosch.

W kognitywizmie przyjmuje się, ze na proces konceptualizacji składają się idealne modele kognitywne, wyodrębniona na podstawie określonych modeli kulturowych , światopoglądowych, poznawczych, a także cechy stereotypowe wynikające z przesądów i uprzedzeń.

Idealne modele kognitywne bywają uściślane w cechach stereotypowych.

Główne treści języka to metafora i metonimia.

Odrzucenie podziału znaczeń na językowe i encyklopedyczne. Na struktury kognitywne nakładają się informacje zmysłowe i motoryczne.

Gramatyka symbolizuje i strukturalizuje treści semantyczne.

Celem modelowanie świata utrwalonego w języku,, jako cel praktyczny widzi modelowanie językowej sztucznej inteligencji, mogące nie tylko odróżniać zachowania językowe przewidywalne od nieprzewidywalnych, wśród nieprzewidywalnych wyróżniać motywowane – środowiskowa charakterystyka całego systemu myślenia..

• Językoznawstwo kognitywne odrzuca aksjomaty klasycznej teorii poznania (ontologii obiektywnej). Odrzuca obiektywne kategoryzowanie świata,

• Pierwsi twórcy nowego opisu języka: D. Bolinger, Ch. Fillmore, W. Labov, R. Langacker,

• Autorzy pierwszej książki w duchu kognitywistycznym – George Lakoff i Mark Jonhson – Metafory w naszym życiu

• Najważniejsi przedstawiciele kognitywizmu na gruncie polskim: Anna Wierzbicka, Elżbieta Tabakowska, Jerzy Bartmiński, Agnieszka Libura,

• Praca L. Wittgensteina (Dociekania filozoficzne 1935r.) i badania E. Rosch przyczyniły się do zakwestionowania klasycznej teorii kategoryzacji,

• L. W. wykazał, że niektóre pojęcia są tak bardzo niejednorodne, ze nie istnieją warunki konieczne i wystarczające do ich zidentyfikowania, np. pojęcie gra. Istnieje jedynie „podobieństwo rodzinne”,

• Badania psychologiczne E. Rosch dowiodły, ze nie wszystkie elementy danej kategorii sa w równym stopniu prototypowe. Prototyp stanowi centrum kategorii.

• Wniosek dla językoznawców: klasyczne kategorie nie wystarczają do opisu wszystkich zjawisk językowych.

• Pojęcie – „czyjeś wyobrażenie o czymś, co istnieje w świecie” E. Tabakowska. Kategoria pojęciowa – ujmuje zbiór elementów jako całość,

• Świat nie jest obiektywną rzeczywistością, ale zostaje ukształtowany przez nasze kategoryzowanie (przez nasze doświadczenie). Jako wspólnota językowa zgadzamy się co do naszych doświadczeń. Kategoryzowanie może być indywidualne, ale w języku – to wspólne doświadczenie danej wspólnoty językowej.

• Te kategorie pojęciowe, które trafiają do języka są kategoriami językowymi. Człowiek odgrywa rolę „konceptualizatora”

Konceptualizator



świat będący przedmiotem doświadczenia



pojęcia / kategorie

 

pojęcia w języku myśli

(znaki językowe)

• Wyróżniamy kategorie leksykalne i gramatyczne. Kategorie pojeciowe, które pojawiają się w postaci wyrazów (E. Tabakowska):

Przykład	Konceptualizacja znaczenia	Motywacja
Horseshoe (ang.)	But dla konia.	całe zwierzę, a coś co je ochrania, antropocentryzm.
Podkowa (pol.)	Coś co zostało wykute i umocowane od spodu.	odwołanie do charakteru nazywanego przedmiotu i jego umiejscowienia, sposób wykonania.
Fer a cheval (fr.)	Żelazo dla konia.	całe zwierzę , a cos co je ochrania, nazwa materiału.
Hufeisen (niem.)	Żelazo do kopyta.	odniesienie do konkretnej części ciała, nazwa materiału.

• W badaniach kognitywistycznych semantyka i metafora są na pierwszym miejscu, najważniejsze jest znaczenie. Arbitralność w języku jest stopniowalna, jest kwestia stopnia,

• Kognitywiści podkreślali symboliczny charakter języka i stopniowalność arbitralności, np. biały kot, białe wino, biały sport, biała gorączka,

• Opis języka oparty na wyróżnianiu poszczególnych podsystemów jest fałszywy, granica miedzy nimi jest płynna, składnia a leksyka, morfologia a leksyka, składnia a semantyka,

• na każdym poziomie języka obserwuje się zjawiska mniej lub bardziej prototypowe (lepiej lub gorzej umotywowane naszym doświadczeniem),

• w obrębie kategorii występują elementy peryferyjne. Pogranicza kategorii sa rozmyte, mogą stanowić obszar peryferyjny innych kategorii.

Rola metafory w analizach kognitywnych:

• Lakoff i Johnson udowodnili, że kategorie naszego myślenia są w większości metaforyczne,

• Przedstawili koncepcję metafory jako narzędzia naszego poznania,

• Stwierdzili, na podstawie badań językowych, ze większa część naszego codziennego systemu pojęciowego jest metaforyczna,

• Forma językowa jest mniej lub bardziej umotywowana naszym doświadczeniem zmysłowym. Metafory głęboko tkwią w naszym doświadczeniu, tworząc koherentne systemy wokół pewnych pojęć,

• Wyodrębnili metafory strukturalne, które odzwierciedlają sposób, w jaki pojmujemy całe klasy zjawisk,

• Metafora strukturalna – jedno pojęcie nadaje strukturę metaforyczną innemu pojęciu,

Przykład metaforycznego pojęcia – czas to pieniądz, ujawnia się w naszych codziennych wypowiedziach, które tworzą koherentny system metaforyczny:

• tracisz mój czas,

• to zaoszczędzi Ci wiele czasu,

• musisz oszczędzać czas,

• zainwestowałem w nią dużo czasu,

• nie mam czasu do stracenia.

• Metafora argumentowanie to wojna: kształtuje nasze działanie i rozumienie tego, co robimy, gdy się spieramy: pojecie sporu, czynności spierania oraz nasze wypowiedzi o nich kształtują się przez metaforę, np.: twoje twierdzenia nie dają się obronić; jego uwagi trafiają mnie prosto do celu; wygrać z kimś spór itd.

• Lakoff i Johnson dostrzegli, że cały system pojęć nadaje strukturę innemu systemowi, np. metafory orientacyjne.

Za Krzeszowskim: podstawowe schematy orientacyjne:

Góra (+) – dół (-), np. urosłeś w moich oczach; wpadł w depresję,

Przód (+) – tył (-), np. odwrócić się plecami,

Prawo (+) – lewo (-), np. prawa ręka; wstać lewą nogą,

Blisko (+) – daleko(-), np. bliski przyjaciel; naciągnąć kogoś,

Część (+) – całość (-),

Centrum (+) – peryferia (-), np. sedno sprawy.

• Porównanie gramatyki generatywnej do językoznawstwa kognitywnego:

Gramatyka generatywna	Językoznawstwo kognitywne
Opiera się na klasycznej teorii poznania, na obiektywizmie (istnieje prawda obiektywna i obiektywne cechy). Klasyczne kategoryzowanie.	Realizm doświadczeniowy – doświadczenie wpływa na ludzką myśl i widzenie świata. Naturalne kategoryzowanie.
Język jest systemem opisywanym za pomocą ścisłych reguł, który można zmatematyzować. Język jest zbiorem zdań.	Język jest narzędziem poznania, ma charakter symboliczny.
W języku najistotniejsza jest struktura (budowa strukturalna).	Najważniejsze w języku jest znaczenie, to centralna sprawa w języku. U podstawa analizy semantyczne leży znaczenie.
Znaczenie to zbiór cech wytaczających i koniecznych.	To prototypowy sposób ujęcia przedmiotu w poznaniu.
Zajmowanie się jedynie prototypami.	Obejmuje całość zjawisk językowych.
Znak językowy ma charakter arbitralny (jest dowolny, przypadkowy).	Arbitralność i konwencjonalność jest stopniowalna.
Oddzielenie synchronii od diachronii.	Odrzucenie tego rozróżnienia.
Oddzielenie wiedzy językowej od wiedzy o świecie (semantyki od pragmatyki).	Zniesienie granic między semantyka a pragmatyką.
Pojęcia to konstrukcje rozkładające się an elementy prostsze .	Pojęcia to gestalty, na które ma wpływ wyobraźnia i doświadczenie cielesne.
Znaczenie – zbiór cech koniecznych i wystarczających.	Definiowanie znaczenia przez opis cech charakterystycznych (definicja otwarta, układ fasetowy).

Kognitywna definicja kota wg A. Wierzbickiej

– fasety (elementy struktury pojęciowej, skrzynki na informacje):

KOTY

RODZAJ ZWIERZĘCIA

Wyobrażając sobie zwierzęta tego rodzaju ludzie powiedzieliby te rzeczy o nich (m.in):

• one żyją z ludźmi lub blisko ludzi,

• mniejsze niż ludzie,

• można je chwycić dwiema rękami, są małe,

• lubią chodzić same,

• lubią towarzystwo ludzi.

fasety: środowisko, wielkość, wygląd, zachowanie, stosunek do ludzi itd.

18. FUNKCJE JĘZYKA I WYPOWIEDZI.

1816r. – wystąpienie Boppa, data symboliczna, polski lingwista (JNBdC) rozróżnił fonetykę od fonologii,

1916r. – praca FdS, powstanie wielu koncepcji i szkół strukturalnych. W latach siedemdziesiątych jeszcze silny nurt strukturalny (ZSRR).

Językoznawstwo charakteryzuje się dość rozwiniętą metodologią w porównaniu do innych dziedzin humanizmu.

Strukturaliści interesowali się przede wszystkim funkcją komunikatywną.

W 1934r. powstał pierwszy model komunikacji Karla Buhlera:

Opisuje on funkcjonowanie znaku językowego w komunikacji. Milewski sądzi, iż jest to schemat funkcji mowy, Wierzbicka, że schemat funkcji tekstu. Różnie wiec go nazywano.

Schemat ten przedstawia 3 funkcje (opisane na schemacie numerkami):

1. symboliczną – odsyłanie do zjawisk obiektywnych, będących treścią znaków jęz.,

2. ekspresywną – w tekście ujawniają się cechy psychiczne i fizjologiczne nadawcy,

3. impresywną – oddziaływania na wolę i zachowanie się słuchacza (odbiorcy).

Ten schemat został rozwinięty przez Romana Jakobsona (1960r.) – przedstawia sytuację komunikacyjną, bierze pod uwagę sześć podstawowych aspektów języka (rozbudowa o kontakt i kod):

Kontekst

Komunikat

Nadawca - - - - - - - - - - - - - - - - Odbiorca

Kontakt

Kod

Zgodnie z ujęciem Jakobsona, każdy z tych czynników determinuje (wyznacza) inną funkcję języka, chodzi o funkcje tekstu:

Poznawcza

Poetycka

Ekspresywna - - - - - - - - - - - - - - - - Impresywna

Fatyczna

Metajęzykowa

Wg Renaty Grzegorczykowej są tu niejasności, np. stwierdzenie, że funkcje języka, a w sumie to funkcje tekstów. Funkcje spełnia komunikat względem jakiegoś elementu wg niej. Nie można mówić o równorzędności, np. kodu i kontaktu. To typ funkcji poznawczej języka. Podobnie jest z fatyczną – podtrzymywanie kontaktu, ale komunikacja może być oddalona w przestrzeni itd.

Teoria L. Zawadowskiego (1966r.), doprecyzowana przez H. Kurkową:

Funkcje języka i tekstu

/ \

I funkcje systemu językowego: II funkcje tekstów

generowanie tekstów / \

1) niekonwencjonalne: 2) konwencjonalne

- ekspresywna (na mocy kodu)

- impresywna / \

komunikatywna prezentatywna

informacje o świecie, informacje o nadawcy,

przekazywanie wiedzy z niej wiemy

świecie o nadawcy

Teoria aktów mowy przebudowała schemat Zawadowskiego:

• podział na prawdziwe i fałszywe,

• pośrednie i bezpośrednie

Tę teorię zapoczątkowali brytyjscy filozofowie języka: John Austin, Paul Grice, John Searle.

I Pierwsza wersja teorii aktów mowy to tzw. teoria performatywów. Istnieją wypowiedzi niepodlegające kryterium prawdziwości (np. przyrzeczenia ślubne, ogłoszenia wyroku). Działanie językowe kreuje nowa rzeczywistość – to tzw. akty performatywne (wykonawcze).

Konstatacje podlegają natomiast kryterium prawdziwości (np. Pada śnieg, Rodzice wyjechali).

Formalne językowe wykładniki wypowiedzi o charakterze performatywnym:

• czasowniki performatywne,

• wskazówki odsyłające do treści samego aktu mowy (niniejszy, tymi słowy itd.)

Konstatacje mogą pełnić rolę performatywów (np. Jutro porozmawiamy – obietnica, groźba).

Przeformułowanie teorii:

II W każdym akcie mowy można wyróżnić trzy składniki (aspekty):

• illokucja – treść zamierzona przez mówiącego, jego intencja, PRAGMATYKA

• lokucja – tworzenie treści wynikających z języka, wypowiedź, SEMANTYKA,

• perlokucja – efekt, uboczne cele i rezultaty aktu komunikacji, PRAGMATYKA.

Wydzielenie trzech składników aktu mowy pozwala odróżnić informacje za pomocą kody językowego od tzw. informacji pragmatycznych (przekazywanych niekonwencjonalnie, odczytywanych przez odbiorcę na podstawie wiedzy o świecie, elementów sytuacyjnych).

Wypowiedzi z informacjami wnoszonymi jedynie kontekstowo są nazywane pośrednimi (ukrytymi) aktami mowy.

John Searle wprowadził rozróżnienie aktów mowy na pośrednie i bezpośrednie.

W bezpośrednim akcie mowy intencja mówiącego może być odczytywana niezależnie od mówiącego, w pośrednim akcie mowy intencja jest odczytywana kontekstowo.

Klasyfikacja aktów mowy: Uwzględnia m.in. rodzaj intencji mówiącego, stan mentalny mówiącego, kierunek działania (słowa-rzeczywistość):

1. asercje – wypowiadanie stwierdzeń, przekazywanie opisów stanów rzeczy i zdobywania informacji na podstawie pytań,

2. dyrektywy – są środkiem do wydawania poleceń, wywierania nacisku na odbiorcę (rozkazy, prośby, pozwolenia),

3. komisywy – wypowiedzi nakładające na mówiącego pewne zobowiązania wobec osoby słuchającej, obietnice, propozycje,

4. ekspresywy – wyróżniania stanów psychicznych, emocjonalnych, gratulacje, kondolencje, pochwały,

5. deklaracje – zadeklarowanie bądź ukonstytuowania jakiegoś faktu społecznego.

Powstały także zasady kooperacji i maksymy konwersacyjne.

Funkcje języka i wypowiedzi

/ \

Funkcje systemu Funkcje wypowiedzi

/ \ / \

poznawcza generatywna poszczególnych ogólna działań

(symboliczna, wypowiedzi językowych społeczności

reprezentatywna) / \ / \

zamierzone niezamierzone socjalizująca kulturotwórcza

/ \

informacyjne pozainformacyjne

/ \ / | | \

opisowa oceniająco- / | | \

/ \ postulatywna / | | \

konstatacje hipotezy / ekspresywna | kreatywna

sprawcza nakłaniająca

/ | | \

na mocy na mocy w celu w celu wpłynięcia

wiary konwencji wywołania na stan mentalny

/ \ społecznej działań / \

ludowe akty / \ perswazja manipulacja

rytuały sakramentalne pytania dyrektywy

perswazja – działanie na świadomość,

manipulacja – działanie bez świadomości odbiorcy

(22) Analogia i anomalia.

Analogia – termin używany pierwotnie przez gramatyków greckich, a później i łacińskich na oznaczenie regularnego charakteru języka. W językoznawstwie współczesnych jest to stosunek proporcjonalne, jaki zachodzi między formami języka danego typu. Pojęcie to pełni ważną funkcję w badaniach historyczno-porównawczych. Jej wpływem tłumaczy się np. zmiany językowe. Punktem wyjścia analogii mogą być formy innych wyrazów lub formy tego samego wyrazu. Zmiany analogiczne mogą objąć całą społeczność lub jej część (gwary, dialekty). Działanie analogii wyraźne u dzieci i cudzoziemców, np. bratek – mały brat.

Anomalia – istnienie wyjątków może odnosić się zarówno do aspektu synchronicznego jak i diachronicznego. W diachronii wyjątki od praw, w synchronii od reguł. Początkowo sądzono, ze to cos normalnego, dopiero dzisiejsze językoznawstwo sądzi, ze wynikają one z konwencjonalnego charakteru język, tzn. faktu, że w przeciwieństwie do praw przyrody (ważnych zawsze i wszędzie), prawa języka są określone tylko w danym miejscu i czasie.

Analogiści i anomaliści. Grupy uczestników jednego z pierwszych znanych sporów teoretycznych o metodologię opisy gramatycznego. Wybuchł wśród filozofów greckich w II w.p.n.e. Uważa się, że wywoływał go rozprawa kierownika Biblioteki aleksandryjskiej – Arystofanesa z Bizancjum O analogii, głosząca że język ma charakter regularny i należy szukać paradygmatów form. Przeciwstawił mu się Krates z Mallos zwracając uwagę na anomalie, tj. wyjątki od reguł i konieczność ich uwzględniania. Koncepcję Arystofanesa kontynuowano w aleksandryjskiej szkole filologicznej, koncepcję Kratesa zaś podjęła pergamońska szkoła filologiczna. Orientacje w sporze dała gramatyka z I w. rzymskiego badacza – Warrona

Spór: poznania obiektywne czy subiektywne rzeczywistości, w jaki sposób się ją poznaje.

Dyskusje filozofów stoickich: analizowali funkcje języka w stosunku do logiki: analogia – relacja między myśleniem w języku a myśleniem logicznym. Jaka jest ta relacja? Wniosek: język ma charakter anomalijny, ponieważ nie ma odpowiedniości między kategoriami analogicznymi a logicznymi.

Filologowie i gramatycy drążyli ten problem, lecz nie relacje a wewnętrzną strukturę języka. Czy język może być narzędziem poznania rzeczywistości. Filologowie pytali się czy język jest zbiorem nieuporządkowanych elementów, czy jest to uporządkowana struktura, system. Pytali o naturę wewnętrzną języka: na ile język jest kategorialny, a na ile elementy stanowiące ten język są autonomiczne.

Dwa ośrodki filologiczne w dobie hellenistycznej:

1. w Aleksandrii: pojęcie reguły i wyjątku, w dobie hellenistycznej poszukiwano analogii, regularności języka – analogia istnieje w języku i jest tu najważniejsza,

2. ośrodek pergamońśki: wyznawali zasadę anomalii, twierdzili, że analogia nie wyjaśnia podstawowych praw języka.

Analogiści poszukiwali w języku uniwersaliów, a anomaliśi indywidualiów, wyjątków.

Anomaliści – leksyka,

badanie regularności.

Analogiści – gramatyka,

doszukiwanie się nieregularności.

• Starożytność: wyważenie proporcji w języku między regularnością a nieregularnością.

• Mlodogramatycy: pierwsza szkoła językoznawcza, porównywanie i uzyskiwanie wniosków analogicznych. Wyznawcą analogii był Henryk Paul –apostoł historycyzmu, wypracował doktrynę analogii.

• Strukturaliści: FdS„analogia pozwala nam dotknąć gry mechanizmu językowego” miał na myśli mowę.

• Kognitywiści: stają naprzeciw tym stanowiskom: w języku jest nieregularność, nieprzewidywalność, jednostkowość, ponieważ bardzo mocno interesowali się znaczeniem.

Dziś: pojęcie analogii w języku rozumie się jako relacje pomiędzy pojęciem (nasze pojecie o rzeczywistości) a znakiem językowym. Każde pojęcie ma swój ekwiwalent językowy.

Niektóre z pojęć są ułożone gramatycznie (regularnie), inne leksykalne (jednostkowo).

Dane zjawisko w ujęciu synchronicznym będzie anomalią, a w diachronicznym analogią, np. forma biernikowa zaimka „tę”; szewc-*szwec; zapożyczenia ; czasowniki; dublety słownikowe; leksykalna nieuprawniona generalizacja (analogia jako automatyzacja);

Granica pomiędzy analogią i anomalią jest uznawana przez fleksje i derywację, chociaż derywacja jest nieregularna i nieprzewidywalna.

Język wybitnie analogiczny - esperanto, bo sztuczny.

Analogia i anomalią są w języku nierozerwalne. Ano mali rozszerza się i zaczyna charakteryzować normę językową.