Norma prawna to wynikająca z przepisów prawa reguła postępowania, która wydaję lub usankcjonowuje państwo. Nad jej przestrzeganiem czuwa przymus państwowy. Stanowi ona rezultat interpretacji przepisów prawa. Jest analitycznym elementem prawa, który odpowiada na pytania pochodzenia niemalże moralnego np. kto, w jakich warunkach, jak powinien postąpić, jakie są negatywne następstwa zachowania niezgodnego z wzorem należytego zachowania. Normy prawne są zatem regulacją życia społecznego spisane w formie przepisów prawnych zawartych w aktach normatywnych tj. w Konstytucji, ustawach, rozporządzeniach.
Wyróżniamy dwie główne koncepcje budowy normy prawnej: koncepcja trójelementowa i koncepcja norm sprzężonych. Struktura norm sprzężonych obejmuję normę sankcjonowaną- pierwotną w skład, której wchodzi hipoteza i dyspozycja. Norma sankcjonująca zawiera również hipotezę i dyspozycję. Dyspozycja oznacza obowiązek sądu do orzeczenia sankcji, gdy zostaje naruszona norma. Norma sankcjonująca ma zastosowanie wtedy, gdy zostaje naruszona norma sankcjonowana.
Według koncepcji trójelementowej norma prawna składa się z trzech części: hipotezy, dyspozycji, sankcji. Hipoteza zawierająca opis sytuacji, w której norma znajdzie zastosowanie lub opis cech adresata normy prawnej. Adresatem normy jest także osoba wskazana w hipotezie normy. Wyróżnia się w hipotezie elementy podmiotowe i przedmiotowe. Elementy podmiotowe wskazują adresata normy jego cechy, cel działania podmiotu prawa. Elementy przedmiotowe odzwierciedlają stany, zjawiska lub zdarzenia zewnętrzne w stosunku do adresata np. czas i miejsce działania praw przyrody, zachowania ludzkie. Hipoteza stanowi najbardziej rozbudowany element normy prawnej. Dyspozycja ma na celu określenie obowiązku lub uprawnienia adresata normy prawnej. Opisuję pożądane zachowanie się adresata normy. Jest sformowana w postaci dozwolenia, zakazu lub nakazu. Trzecim elementem jest sankcja, która określa w jaki sposób powinny zareagować organy państwowe w razie niezastosowania się adresata do dyspozycji normy, stanowi człon normy prawnej lub objęta jest treścią odrębnej normy funkcjonalnie związanej z normą podstawową. Problematyka sankcji cywilnoprawnej nie została, jak dotąd szerzej opracowana. Wyróżniamy następujące rodzaje sankcji prawnych: karna, egzekucyjna, nieważności czynności prawnej. Sankcja karna( depresyjna ) polega na ograniczeniu swobód osobistych. Najbardziej radykalny rodzaj tej sankcji to kara śmierci. Sankcja egzekucji dąży do wyegzekwowania określonego zachowania, wymuszenia określonych zachowań, najczęściej wbrew woli np. publiczne przeprosiny. Odnosi się też do przywrócenia stanu poprzedniego, naprawienia szkody. Sankcja ta występuje w normach prawa cywilnego i administracyjnego. Sankcja nieważności wskazuje, że czynności dokonane i niezgodne z dyspozycją są nieważne. Nie niosą ze sobą skutku prawnego. Jest to sankcja typowa w normach prawa cywilnego i rodzinnego.
Normy prawne ze względu na zakres swobód można podzielić na normy bezwzględnie obowiązujące, normy względnie obowiązujące, normy semiimperatywne. Wszystkie normy prawa cywilnego z założenia są prawem powszechnie obowiązującym, jednakże w konstrukcji poszczególnych norm cywilnoprawnych, w zależności od tego , jak pracodawca określa okoliczności ich zastosowania, dostrzec należy elementy, które różnicują ich moc wiążącą.
Normy prawne bezwzględnie wiążące ( ius cogens), zwane też imperatywnymi charakteryzują się tymże wiążą w sposób bezwzględny, oznacza to, że ich zastosowanie nie może być wyłączone ani ograniczone wolą stron stosunku cywilnoprawnego. Ten rodzaj normy dominuje na obszarze prawa rzeczowego . Obowiązują bezwzględnie każdego adresata niezależnie od jakichkolwiek uwarunkowań. Przykład takiej normy art. 13 paragraf 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego : „ Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim”.
Normy prawne względnie obowiązujące( cius dispositivum), zwane dyspozytywnymi, są normami prawnymi obowiązującymi na takich samych zasadach jak inne normy prawne także normy bezwzględnie obowiązujące. Z różnicą do tych ostatnich znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie uregulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej normie. Normy tego rodzaju dominują na gruncie prawa zobowiązań. Nie ograniczają swobody kontraktowej, jedynie utrzymują priorytet regulacji dokonanych przez same strony i uzupełniają treść stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym. Zgodnie z art. 866 K.c. ( o spółce cywilnej ) „W braku odmiennej umowy lub uchwały wspólników każdy wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw”.
Normy semiimperatywne są kategorią pośrednią i zwane są też jednokierunkowo działającymi normami dyspozytywnymi. Wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony i z tego powodu ich zastosowanie może być uchylone lub ograniczone przez same strony. Jeżeli postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej semiimperatywnym standardem ochrony takiej normy.
Innym kryterium podziału norm prawnych jest sposób w jaki określamy zachowanie ludzkie. Wyróżniamy normy nakazujące, zakazujące, zezwalające. Normy nakazujące wyznaczają co adresat powinien uczynić, aby jego postępowanie był zgodne z treścią normy prawnej. Przykładem jest art.23 Kodeksu handlowego: „ Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności”. Norma zakazująca zabrania adresatowi określonego zachowania pod groźbą zawartą w sankcji . Przykład stanowi art. 108 Kodeksu wykroczeń : „ Kto szczuje psem człowieka, podlega karze grzywny do 1000 złotych albo karze nagany”. Norma zezwalająca( przyzwalająca ) uprawnia adresata do określonego zachowania i osiągania korzyści . Sankcję stanowi utrata korzyści płynących ze wskazanego prawa. Ta norma zawarta jest m. in. w art.18 Kodeksu pracy.
Charakterystykę normy prawnej odzwierciedlają następujące zwroty: generalność , abstrakcyjność , indywidualność , konkretność. Generalność oznacza, iż norma nie jest skierowana do jednego , ściśle określonego adresata, ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej np. podatnik, każdy człowiek. Nie indywidualizuję osoby. Abstrakcyjność oznacza , że zakazane lub nakazane zachowanie jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku. Indywidualność jest przeciwieństwem dla generalności . Odnosi się do jednego , konkretnego podmiotu. Natomiast konkretność opiera się na tym, że przyporządkowuję normę do ściśle określonej sytuacji.
Ponad to wyróżniamy jeszcze dwie formy norm prawnych: normę kompetencyjną oraz normę merytoryczną. Ten podział jest użyteczny przy rozpatrywaniu problematyki systemu prawa z punktu widzenia obowiązywania systemowego. Przyjęta koncepcja formalna obowiązywania systemowego sprawia, że aby stwierdzić obowiązywanie jakieś normy w systemie niezbędna jest analiza sposobu działania autorytetu prawodawczego w zestawieniu z normami, które określają jego kompetencje oraz procedurę prawotwórstwa. Na tej podstawie odróżniamy normy określające kompetencje prawodawcze oraz procedury w jakich kompetencje te powinny być realizowane, od pozostałych norm należących do systemu prawa. Taki właśnie sposób dokonuje odróżnienia dwóch rodzajów norm prawa A. Ross, uznając, że „ Normy prawne mogą być podzielone zgodnie z ich treścią na dwie grupy , normy postępowania i normy kompetencyjne albo proceduralne. Pierwsza grupa zawiera te normy, które przypisują określony sposób działania. Druga grupa zawiera te, które kreują kompetencje, są one dyrektywami, w rezultacie których normy powołane do życia zgodnie z deklarowaną procedurą będą uznane za normy postępowania”. Norma kompetencyjna ustanawia możność. Wśród norm kompetencyjnych wyróżnia Ross normy autonomii prywatnej oraz normy autorytetu publicznego. Normy autorytetu prywatnego dają każdej dorosłej osobie, obywatelowi, możliwość do zaciągania zobowiązań oraz dysponowania prawami dotyczącymi jego własnych spraw. Normy kompetencyjne autorytetu publicznego określają kompetencję dla wyróżnionych podmiotów. Wyróżnienie polega na desygnacji zgodnie z określonymi regułami prawa np. reguła określająca sposób nominacji na stanowisko ministra. Różnica między kompetencją autonomii prywatnej, a autorytetu publicznego polega na tym, że podmioty kompetencji autonomii prywatnej są niewyróżnione, każdy obywatel ją posiada, kompetencja jest autonomiczna, co oznacza, że obowiązki są nakładane na samego siebie, jest dyskrecjonalna, czyli wykorzystywana zgodnie własną wolą, kompetencja może być przenoszona na inne osoby. Natomiast kompetencje autorytetu publicznego scharakteryzujemy jako wyróżnioną, heteronomiczną , w interesie publicznym i niemożliwą do przeniesienia, możliwe jest jedynie jej delegowanie.
Zasadą jest to, że normy prawa cywilnego obowiązują na całym terytorium i tylko na terytorium tego państwa, w którym zostały ustanowione( zasada suwerenności). Zastrzec należy, że dane przepisy jeśli są ustanowione w ratyfikowanej umowie międzynarodowej, mogą być obowiązujące na terytorium kilku lub więcej państw. Polskie prawo cywilne obowiązuje zatem na terytorium całej Rzeczypospolitej Polskiej. Wszystkie organy polskiego państwa są zobowiązane stosować polskie prawo cywilne. Czasem moc obowiązująca przepisu prawnego nie obejmuję terytorium całego państwa; zasięg przestrzenny tego przepisu jest węższy i ma on charakter prawa partykularnego. Moc obowiązująca polskiego prawa cywilnego rozciąga się na obywateli RP oraz na polskie osoby prawne. Normy polskiego prawa cywilnego dotyczą również stosunków cywilnoprawnych łączących obywateli polskich lub polskie osoby prawne w sytuacjach, gdy zdarzenie prawne lub jego skutki nie sięgają poza terytorium RP. Przepisy polskiego prawa cywilnego dotyczą także cudzoziemców.
Uważam, iż istnienie norm jest niezbędne w każdym państwie. Normy prawa cywilnego powinny pokrywać się w pełnym stopniu z normami moralnymi. Normy prawne regulują niemalże wszystkie stosunki zachodzące między ludźmi i robią w sposób bardzo zrozumiały. Każdy powinien mieć dostęp do źródeł, w których opisane są normy, ponieważ każdą osobę dotyczy jakaś norma, a żeby w pełni wywiązywać się z norm i je przestrzegać należy zdawać sobie sprawę z ich treści, charakteru i konsekwencji prawnych wynikających z nieprzestrzegania norm.
Bibliografia
Dr. Doliwa Adam; Prawo cywilne-część ogólna; Wydawnictwo C.H. Beck; Warszawa 2004rok.
Płeszka Krzysztof; Hierarchia w systemie prawa; Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagielońskiego CMXXI; Zeszyt 33