Prawem nazywamy uporządkowany zbiór (system) generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania, ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest zorganizowanym przymusem państwa. Zbiór ten określa się niekiedy jako prawo pozytywne (prawo przedmiotowe ) w odróżnieniu od norm nie będących dziełem państwa. W tym zakresie definicji prawa pozytywnego, biorąc pod uwagę sposób jego tworzenia, można wyróżnić prawo stanowione, czyli normy zawarte w aktach prawodawczych organów państwa, jak również prawo oparte na praktyce, czyli normy zwyczajowe uznane przez państwo za obowiązujące (prawo zwyczajowe) lub reguły zawarte w aktach stosowania prawa czyli precedens.
Terminu prawo używa się także w znaczeniu uprawnienia, czyli przysługującej podmiotowi prawa możliwości zachowania sie wywołującego skutki prawne, przy czym zachowanie sie takie nie jest obowiązkiem podmiotu. Tak rozumiane prawo, w odróżnieniu od prawa przedmiotowego, nazywane jest prawem podmiotowym.
Biorąc pod uwagę definicję prawa w znaczeniu przedmiotowym , w której na pierwszy plan wysuwa sie rozkaz suwerennej władzy skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu w przypadku zachowań niezgodnych z nakazaną regułą postępowania-wyłania sie kwestia teoretycznego podejścia do zagadnienia czym jest prawo. Powyższa koncepcja zwana realizmem prawniczym ,którą na gruncie europejskim reprezentował J.Austin (Lectures on Jurisprudence 1832 r.) zwana jest teorią imperatywu, na którą składają sie następujące elementy konstytutywne, a to: rozkaz, suwerenność władzy, obowiązek wykonania oraz sankcja przymusu. Austin uważał , iż prawo i moralność to dwa różne i niezależne od siebie porządki normatywne. Prowadzi to wprost do wniosku , że normy prawne niesłuszne i niesprawiedliwe z punktu widzenia moralności nie przestają być normami prawnymi jeśli zostały prawidłowo ustanowione i nie uchylone. Immanentnym składnikiem teorii Austina był przymus państwowy dlatego teoretyk ten nie uznawał za prawo norm prawa międzynarodowego publicznego gdyż w XIX (czasy prac Austina),nie istniał system skutecznego egzekwowania powyższych norm. Teoria pozytywistyczna w czystej postaci została poddana krytyce i modyfikacji przez współczesnych przedstawicieli tego kierunku a głownie przez H.L.A. Harta w pracy The Concept of Law. Autor ten, poza szczegółowym odniesieniem sie do koncepcji Austina, stanął na stanowisku ,iż w obecnych czasach zdefiniowanie pojęcia prawa nie jest możliwe, gdyż prawo jest zjawiskiem tak złożonym i obejmuje swym zakresem normy tak rożne ,iż nie sposób znaleźć dla nich wspólnego mianownika a tym samym niemożliwym jest jego definiowanie.
Wspominając o koncepcji pozytywistycznej nie sposób pominąć innych kierunków myśli teoretycznej w tym zakresie.Na pierwszy plan wysuwają sie tu zwolennicy teorii praw naturalnych znani juz w starożytności a także autorzy katolickiej koncepcji prawa natury jak św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu. Współcześnie niepozywistyczną ale i nieprawnonaturalną koncepcję prawa prezentuje jeden z najwybitniejszych filozofów prawa R. Dworkin (Taking Rights Seriously).Teorie niepozywistyczne stoją na stanowisku ,iż określenie prawa nie wyczerpuje się w pojęciu wydawanych przez organy państwowe aktów normatywnych ale zawiera także elementarne zasady sprawiedliwości i racjonalności ,które musza być brane pod uwagę niezależnie od ich ujęcia czy też nie w tekstach prawnych. Do zasad tych zalicza sie głownie regułę równości wobec prawa, zakaz dyskryminacji za względu na rasę, przekonania polityczne czy religijne , a także prawo do rzetelnego i uczciwego procesu , zakaz stosowani tortur i wiele innych. Warto zauważyć że w duchu krytyki pojęcia teorii pozytywistycznej prawa wypowiadał sie G. Radbruch, który kwestionując legalność norm prawa nazistowskiego uważał, iż nigdy nie mogły nabrać one mocy obowiązującej i zasługują na miano „ustawowego bezprawia”. Próbując pokrótce wyjaśnić różnice pomiędzy pozytywistami i niepozytywistami warto wspomnieć o podstawowym rozróżnieniu LEX i IUS. Ci pierwsi za prawo uznają tylko LEX czyli normy zawarte w tekstach prawnych. Z kolei niepozytywiści prócz LEX uznają również IUS ,czyli elementarne zasady sprawiedliwości czy moralności, które nie znajdują bezpośredniego wyrazu w ustalonych przez organy prawotwórcze przepisach prawa.
Wracając do głównego wątku rozważań należy wspomnieć, iż normy oprócz ocen i zdań to podstawowe kategorie składniowe języka. Dla właściwego zrozumienia pojęcia normy koniecznym jest krótkie scharakteryzowanie powyższych. Jeśli chodzi o zdanie w sensie logicznym mamy na myśli wypowiedź oznajmującą której można przypisać wartość fałszu lub prawdy. Zdania w sensie logicznym różnią sie od zdań w sensie gramatycznym ponieważ te ostatnie to także zdania pytające lub rozkazujące którym nie można przypisać wartości prawdy lub fałszu. Wobec powyższego normy należą do szerszej grupy wypowiedzi dyrektywnych , obejmujących zalecenia ,rady , wskazówki. Normy nie maja charakteru deskryptywnego czyli opisowego ponieważ nie odpowiadają na pytanie jak jest lecz jak powinno być -jak powinno się zachować. Podstawową funkcją norm jest zatem sformułowanie określonej dyrektywy postępowania. Zgodnie z tym panuje przekonanie, iż normom nie można przypisywać wartości logicznej czyli nie można powiedzieć czy są prawdziwe czy falszywe-jest to stanowisko nonkognitywistyczne i uważane jest przez większość naukowców zajmujących sie teoria prawa za słuszne. Jeśli chodzi o oceny na ogół uważa się, iż za ich pośrednictwem wyraża sie postawę dezaprobaty lub aprobaty wobec czegoś lub kogoś. Z tego powodu oceny różnią się od norm (dyrektywów) ,które mówią jak powinno być. Szczególnym rodzajem wypowiedzi są tzw. performatywy, które nie opisują ,nie oceniają i nie formułują zasad właściwego zachowania a służą do dokonywania czynności o charakterze symbolicznym. Do wypowiedzi performatywnych należy zaliczyć wypowiedzi typu ”Mianuję cię generałem; nadaje ci imię”. By performatywy odniosły określony skutek koniecznym jest by spełnione zostały określone warunki proceduralne, np. do przeniesienia własności konieczne jest spisanie aktu notarialnego. Wypowiedzi performatywne spełniają ogromna role w prawie. W polskiej teorii prawa przyjęło sie odróżniać normy prawne od przepisów prawnych. W praktyce jednak te dwa wyrażenia bywają używane zamiennie i stanowią synonimy, jednakże prawoznawstwo odróżnia te dwa terminy. Według najbardziej rozpowszechnionego poglądu za normę prawną zwykło uważać się zrekonstruowaną z tekstu prawnego dyrektywę postępowania, która w najprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco przynajmniej na dwa pytania ”kto i w jakich okolicznościach?” „jak powinien sie zachować?”. Większość norm prawnych posiada jeszcze trzeci element, który odpowiada na pytanie ,jakie będą konsekwencje działania adresata normy w przypadku jego zachowania odmiennego niż powinne (nakazane). Jeśli zaś chodzi o rozumienie pojęcia przepis prawny ,nauka prawoznawstwa rozumie go jako elementarną jednostkę systematyzacyjną tekstu prawnego . Z racji tego,iż tekst prawny składa sie z artykułów ,paragrafów, ustępów ,punktów i liter to każda z tych jednostek składowych będzie stanowiła przepis prawny. Istnieje też pogląd ,który powiada ,że jeśli dana jednostka systematyzacyjna tektsu prawnego składa sie z kilku zdań to każde zdnanie w sensie interpunkcyjnym czyli od kropki do kropki stanowi przepis prawny. Aby zobrazować różnice miedzy normą prawną a przepisem prawnym najlepiej posłużyć się przykładem. Artykuł 148 §1 kodeksu karnego stanowi: „Kto zabija człowieka ,podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 8 lat, karze 25 lat pozbawienia wolności lub karze dożywotniego pozbawienia wolności”. Wydawać by się mogło iż przepis prawny wyłania pełną normę prawną której treścią jest zakaz zabójstwa, w rzeczywistości jednak przepis powyższy jest jedynie fragmentem normy, której treścią jest zakaz zabójstwa ponieważ nie uwzględnia on całego szeregu okoliczności, które wpływają na odpowiedzialność sprawcy i które musza być uwzględnione przez sąd a to: wiek sprawcy ,jego poczytalność ,działanie w stanie wyższej konieczności itp. Zrozumienie tych zależności jest warunkiem sine qua non dla prawidłowego oddzielenia pojęcia normy prawnej od przepisu prawnego. W wyjątkowych tylko przypadkach zakres przepisu prawnego pokrywa sie z zakresem normy prawnej i zawiera wszystkie jej elementy.
Biorąc pod uwagę powyższą definicje normy prawnej należy wspomnieć iż w rożnych opracowaniach z zakresy prawoznawstwa funkcjonują także inne aspekty rozumienia normy prawnej i przepisu prawnego:
przepisy prawny i norma prawna jako pojęcia równoznaczne,
przepis prawny jako pojecie wyłączne. Chodzi tu o to ,że skoro nazwy, przepis prawny i norma prawna ujmują wszystkie problemy prawne w kategorii przepisów to termin norma prawna w ogóle nie występuje w tekście ustaw jest to jednak pogląd odosobniony,
norma prawna jako pojęcie konstruowane z przepisów prawa rozumienie powyższe polega na tym, iż przepis prawny to zwrot językowy zawarty w tekście prawnym i jest częścią techniczna artykułu paragrafu itp. Norma prawna zaś to reguła zachowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa przez prawoznawców. Ma ona charakter wypowiedzi tworzonej przez teoretyków prawa według określonego wzoru ;norma prawna nie stanowi w tym przypadku przedmiotu poznania prawa tak jak przepis prawny.
norma prawna jako pojecie odrębne od przepisów prawa w tym przypadku prawo składa sie z norm prawnych a przepisy prawa to tylko techniczny środek do wyrażania norm prawnych. Normy prawne są wiec samodzielnymi regułami postępowania.
norma prawna jako znaczenie przepisów prawa, w tym rozumieniu norma prawna stanowi treść przepisu prawnego, natomiast przepis prawny stanowi jej formę .
Budowa normy prawnej.
Teoria prawa wypracowała następującą koncepcje budowy normy prawnej: hipoteza H, dyspozycja D oraz sankcja S. Hipoteza określa adresata normy prawnej oraz okoliczności w których powinien on sie zachować w określony sposób. Hipoteza w tym rozumieniu określa zakres stosowania normy. Dyspozycja określa wzór powinnego zachowania się, formułuje zakazy, nakazy lub dozwolenia lub inaczej mówiąc określa prawa i obowiązki adresata -dyspozycja jest w tym znaczeniu zakresem normowania normy. Sankcja jest określeniem konsekwencji jakie nastąpią w sytuacji gdy adresat zachowuje sie niezgodnie lub narusza normę. Wobec tego powstały następujące koncepcje budowy normy prawnej:
Koncepcje dwuczłonowe
H→D
Kto z winy swej wyrządził szkodę H zobowiązany jest do jej naprawienia D
H→S
Kto pozbawia człowiek wolności H podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5 S.
Koncepcja trójczłonowa
H→D\S
Jeśli ktoś pozostaje w związku małżeńskim H to powinien nie zawierać powtórnego związku małżeńskiego D bądź zostanie mu wymierzona kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5 S.
Koncepcja dwuczłonowa norm sprzężonych
H¹→D\H²→S
Koncepcja ta składa się z dwóch reguł :reguły sankcjonowanej H¹→D oraz reguły sankcjonującej H²→S koncepcje te można odczytać w ten sposób ze jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonowanej H¹ to adresat tej reguły powinien zachować sie tak jak mówi dyspozycja D bądź jeśli naruszy dyspozycję D\H² to zostanie mu wymierzona sankcja S. Warto zwrócić uwagę że adresatem reguły sankcjonowanej jest tzw. adresat pierwotny, który ma zachować sie według nakazu bądź zakazu a adresatem reguły sankcjonującej jest właściwy organ państwowy jako upoważniony do wymierzania sankcji. Norma sankcjonująca jest normą posiłkową drugiego rzędu i zostaje uruchomiona tylko wtedy gdy naruszona jest norma sankcjonowana.
Charakterystyka poszczególnych elementów składowych normy prawnej:
Hipoteza dotyczy elementów przedmiotowych i podmiotowych sytuacji które określa. Elementem podmiotowym jest tutaj adresat normy. Hipoteza może również wskazywać cel działań adresata(np działanie w celu zawarcia umowy).Elementami przedmiotowymi dyspozycji są stany ,wydarzenia o charakterze zewnętrznym w stosunku do adresata.
Dyspozycja wyznacza treść powinnego zachowania sie które można podzielić na: zakazy-typy zachowań niedopuszczalnych przez normę; oraz nakazy które można podzielić na :
nakazy przewidujące wyłącznie jeden typ zachowania,
nakazy obejmujące jeden typ zachowania podstawowego oraz drugi typ zachowania który może zostać wybrany przez adresata zamiast zachowania podstawowego( na gruncie prawa cywilnego-zobowiazania), a to: zobowiązanie przemienne oraz upoważnienie przemienne oraz dozwolenia ,chociaż w doktryn panuje spór co do istnienia dyspozycji w tej formie.
Sankcja normy prawnej z reguły dzielona jest na:
sankcję egzekucyjną, która polega na przymusowym wykonaniu tego co stanowiło niedopełniony obowiązek adresata bądź na przymusowym unicestwieniu tego co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi sankcji nieważności. Wyróżniamy:
nieważność bezwzględna (ex lege), następuje z mocy samego prawa bez konieczności dokonywania dalszych czynności, chodzi tu o czynności nie wywołujące skutków prawnych,
nieważność względna, chodzi tu o przypadek gdy podmiot prawa zwróci sie do odpowiednich organów o stwierdzenie nieważności danej czynności ,która jednak pozostaje ważna do czasu od orzeczenia właściwego organu o jej nieważności,
bezskuteczność zawieszona, polega na tym, że prawo uzależnia związanie danej osoby postanowieniami umowy od zgody tej osoby .Do czasu uzyskania zgody czynność jest ważna ale ma charakter czynności kulejącej,
bezskuteczność względna, jest stwierdzana przez sąd na żądanie osoby trzeciej, która doznała szkody w wyniku dokonania czynności prawnej,
sankcję karną, grozi ona za dokonanie czynów zabronionych opisanych prawem
Jak już wcześniej wspomniano ,w praktyce prawniczej terminy norma prawna i przepis prawny często używane są zamiennie. W związku z tym niektóre przepisy (normy prawne)ze względu na swoja budowę i charakter mogły zostać podzielone na pewne szczególne rodzaje. W związku z tym możemy wyróżnić:
Ze względu na określenie adresata: normy generalne i indywidualne,
Ze względu na określenie czynu w normie: normy abstrakcyjne i konkretne,
Ze względu na obowiązywanie wyróżniamy przepisy IUS COGENS, bezwzględnie obowiązujące oraz IUS DISPOSITIVUM, względnie obowiązujące, które zaczynają obowiązywać w przypadku gdy strony nie postanowiły inaczej,
Ze względu na określenie uprawnień czy obowiązków: na przepisy blankietowe i odsyłające; Przepisy blankietowe dotyczą z reguły przepisów, które dopiero będą ustanowione a przepisy odsyłające kierują adresatów do innych aktów prawnych. Tutaj z kolei można wyróżnić odesłanie systemowe oraz odesłanie pozasystemowe,
Przepisy kompetencyjne,zalicza się do nich te przepisy które upoważniają organy państwa do stanowienia norm, wydawania określonych decyzji lub podejmowania danych czynności. Uważa sie tez ze do przepisów kompetencyjnych zalicza sie tez przepisy które pozwalają osobom fizycznym na określone działania,
Ogromną rolę w prawie odgrywa rozróżnienie pomiędzy zasadami prawnymi a zwykłymi normami. Zasady prawne maja status norm uniwersalnych i są z reguły zawarte w aktach normatywnych wysokiej rangi np w Konstytucji ,ustawach. Zasady prawne maja zasadnicze znaczenie w procesach stosowania i wykładni prawa. Problematyką zasad prawnych zajmował sie R. Dworkin, który nadal im pewne specyficzne cechy odróżniające od zwykłych norm prawnych. Zaliczył do nich to, iż zasady prawne rzadko maja określony zakres stosowania oraz to, że jeśli w wypadku sprzeczności dwóch norm prawnych jedna z nich może zostać uznana za nieobowiązującą to konflikt zasad prawnych nie wywołuje takiego skutku gdyż np.. sąd będzie stosował zasadę prawna bardziej relewantną która w danym przypadku ma większą doniosłość prawną.
Ze względu na rodzaj sankcji (kara, nieważność, brak sankcji) dokonano podziału na:
Przepisy więcej niż doskonałe LEGES PLUS QUAM PERFECTAE, ich naruszenie powoduje ukaranie podmiotów naruszających i czynności, np. zawarcie dwu prawnego małżeństwa (bigamia)- przepisy te powodują nieważność 2 małżeństwa i karę (sankcja + kara),
Przepisy doskonałe LEGES PERFECTAE, nie przewidują kary, ale przewidują nieważność czynności prawnej, np. nieważność testamentu, czy nieważność czynności małoletniego (sankcja nieważności), art.14§1,
Przepisy mniej niż doskonałe LEGES MINUS QUAM PERFECTAE, przewidują karę a nie przewidują nieważności czynności prawnej np.(zapłacimy karę za brak biletu, lecz nikt nas z pociągu nie wyrzuci),
Przepisy niedoskonałe LEGES IMPERFECTAE, nie pociągają za sobą ani kary ani nieważności czynności prawnych np.- ustawa z dn.7.04.1940r. o likwidacji analfabetyzmu w Polsce"- nie określa ona żadnych ujemnych skutków.
Podział ze względu na obowiązywanie przepisów prawa w czasie .Ogólnie zastosowanie mają tu tzw. reguły derogacyjne (uchylające).Jeśli mamy do czynienia z derogacja wyraźną -zawartą w przepisach końcowych aktu normatywnego, sytuacja jest jasna, gdy jednak mamy do czynienia z derogacją milczącą wówczas należy odwołać sie do tzw. reguł kolizyjnych ,które pozwalają na określenie który przepis traci ważność a który ma moc wiążącą. Wyróżniamy tutaj następujące reguły:
hierarchiczna ,LEX SUPERIOR DEROGAT LEGI INFERIORI, norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu,
chronologiczna, LEX POSTERIOR DEROGAT LEGI PRIORI, akt prawny wydany później uchyla akt wydany wcześniej ,jednak pod warunkiem, iż nie ma mocy prawnej niższej niż akt wcześniejszy,
merytoryczna, LEX SPECIALIS DEROGAT LEGI GENERALI, chodzi tutaj o normy których zakres przenikania sie ma charakter podrzędności; reguła ta jednak sensu stricte nie ma charakteru derogacyjnego a raczej wskazuje jaki stosować przepis szczególny w przypadku kolizji z przepisem ogólnym.
Na zakończenie powyższych rozważań dotyczących normy prawnej, warto zwrócić uwagę na zależności jakie występują pomiędzy normami prawnymi a innymi normami a to religijnymi, obyczajowymi a w szczególności moralnymi. Współzależność norm prawnych oraz norm o innym uzasadnieniu ich mocy obowiązującej jest oczywisty. Rożne koncepcje teorii prawa wyraźnie bądź milcząco zakładają określony system wartości, któremu prawo ma służyć. Wprowadzają w ten sposób watek koncepcji praw natury.
Zgodność czy rozbieżność wskazań norm o rożnym uzasadnieniu ich mocy obowiązującej wpływa na postrzeganie prawa przez obywateli. Nakazy i zakazy norm prawnych, które są zgodne bądź nie z innymi normami obowiązującymi na danym terenie czy w danym środowisku mogą przekładać sie na ich przestrzeganie przez adresatów. Obecnie należy przyjąć, iż normy moralne i prawne często krzyżują sie i bywają inkorporowane przez systemy prawne co wyraża sie w kodeksowych odesłaniach do tzw. zasad słuszności, sprawiedliwości, dobrych obyczajów czy zasad współżycia społecznego.
- 1 -