Dydaktyka języka

Zagadnienia dotyczące normy językowej

Andrzej Markowski „Kultura języka polskiego”

1. Norma językowa (definicja Andrzeja Markowskiego): jest to wewnętrzny składnik języka, wybór środków językowych zaaprobowany społecznie¹. Norma jest dynamiczna.

a/ do połowy XX wieku norma oznaczała „ustaloną, ogólnie przyjętą zasadę”; inaczej: regułę, wzór, prawidło; zasada o charakterze nakazu, reguły, która była odnoszona tylko do języka ogólnego, czyli literackiego.

b/Halina Kurkowska-ujęcie strukturalistyczne, „Kultura języka polskiego” 1971rok; norma: „zbiór zaaprobowanych przez dane społeczeństwo jednostek językowych oraz reguł określających zasięg realizacji związków między tymi jednostkami w tekstach”, norma oznaczała część języka, a nie zbór reguł.

c/ Danuta Buttler: wyróżnia:

- normę spontaniczną: umiejętność doboru takich środków językowych, które są obowiązujące w danej grupie np. gwara ludowa

-normę naturalną (realna): polega ona na intuicyjnym przyswajaniu jakiegoś sposobu mówienia; nie jest sformalizowana, a jej przekroczenie naraża na sankcje typu wyśmianie, podejrzliwość)

-normę skodyfikowaną: świadome odwoływanie się do tradycji oraz systemu językowego; norma ujęta w opisy, przepisy, wzory. Występuje w odmianie ogólnej języka polskiego, jest nauczana, popularyzowana.

*istotne staje się znalezienie normy także poza językiem ogólnym – norma jako składnik języka, a nie reguła, zasada.

Andrzej Markowski: Kryteria poprawności językowej: ocena poprawności elementów językowych, czyli ich zgodności z normą, obejmuje:

1. Teksty językowe, ich budowę, użycie w niech poszczególnych środków gramatycznych, leksykalnych i stylistycznych

2. Elementy wchodzące w danym momencie poprzez uzus do normy, czyli innowacje językowe

3. Środki systemowe, już istniejące w języku, na przykład warianty, elementy ustępujące, ograniczone środowiskowo, stylistycznie itd.

-Ocena jest niezbędnym składnikiem działalności kulturalnojęzykowej, powinna być oparta na jasnych i możliwych do weryfikacji kryteriach.

-nie istnieje jeden uniwersalny miernik poprawności, zgodności z normami, tekstów , innowacji czy elementów systemu.

-W działalności kulturalnojęzykowej stosuje się kilka stosuje się kilka kryteriów cząstkowych, pozwalających ocenić elementy językowe z określonego punktu widzenia, pod wybranym względem.

-Kryteria mogą być stosowane łącznie, a w razie ich konfliktu należy zdecydować, które jest istotniejsze

-formułowaniem takich kryteriów zajmują się językoznawcy, między innymi Witold Doroszewski, Bogdan Walczak

a) Witold Doroszewski:

-kryterium historyczne – znajomość historii języka pozwala wypowiadać się na temat poprawności językowej

-kryterium formalno-logiczne: nie należy mylić należny i należyty, a także form pochodnych: należność, należytość.

-kryterium estetyczne: jasność stylu, oddająca jasność myśli;

-Doroszewski odrzuca kryterium geograficzne oraz literacko-autorskie

b)Halina Kurkowska: kryteria wewnętrznojęzykowe oraz zewnętrznojęzykowe (uzależnione jest to tym, czy interesują nas tylko fakty językowe czy również stosunek język-społeczeństwo)

-k. wewnętrznojęzykowe: wystarczalności (pożądane jest to, co wypełnia lukę w systemie językowym) oraz ekonomiczności (czy nowości sprzyjają ekonomiczności, precyzji)

-k. zewnętrznojęzykowe: uzualne (dobre to, co używane w różnych środowiskach) oraz kulturowe (stara inteligencja polska), narodowe (za Doroszewskim).

c)B. Walczak: rok 1995, wyodrębnił z około 20 tylko 6 kryteriów, które mają najlepsze uzasadnienie teoretyczne , objaśniające oraz najczęściej stosowane.

1. Kryterium wystarczalności języka: szczególnie istotne przy ocenie innowacji językowych. poprawne są takie nowe wyrazy, połączenia wyrazowe itp., które uzupełniają zasób środków językowych, leksykalnych lub ekspresywnych

- kryterium to pozwala odróżnić elementy językowe potrzebne ze względów nominatywnych od niepotrzebnych.

-uzasadnione jest: body, arlekin, wyluzować się (charakter ekspresywny), promocja, sponsor, turystyka aborcyjna, oszołom (charakter ekspresywny) -> nazywają one osoby, zjawiska nowe, postrzegane jako nowe, a dotąd nienazywane

-nieuzasadnione: shop, tabloid, które dublują już wyrazy takie jak sklep, gazeta brukowa, akcesja (przystąpienie);

1. Kryterium ekonomiczności środków językowych: ocenia innowacje językowe jak i elementy już istniejące w systemie. Dobre, właściwe są te środki językowe, które pozwalają na spełnienie założonej funkcji w sposób niewymagający wielkiego wysiłku od nadawcy tekstu.

-pisanie krótsze: np. skróty inż., mgr, z-ca, ww.; skrótowce: PAN, PKP, WSiP; komórka (telefon komórkowy)

-tendencja do precyzji semantycznej: teksty będą precyzyjne dla odbiorcy; np. różnicowanie „cieszyć się na coś” i „cieszyć się z czegoś”, różnicowanie wyrazów: „śnieżny” i „śniegowy”, „przewodnicy” i „przewodniki”, „pomocny” i „pomocowy”.

-tendencja do usuwania wyjątków: ekonomiczne, bo nie wymaga obciążenia pamięci użytkowników

-pożądane: te, które zwiększają systemowość języka

-niepożądane: te, które powodują zwiększenie liczby wyjątków np. sańmi, świńmi

1. Kryterium funkcjonalności środków językowych: odnosi się przede wszystkim do tekstów językowych. Poprawne są te środki językowe, które zgodne są z funkcją pełnioną przez określoną wypowiedź, niepoprawne jest to, co utrudnia lub uniemożliwia pełnienie tej funkcji.

- studio kosmetyczne: jest funkcjonalne, nazywa salon kosmetyczny: umożliwia nazwanie

-studio mebli kuchennych: jest niefunkcjonalne, nie wywołuje jednoznacznych skojarzeń (nie wiadomo, czy chodzi o biuro projektowe, punkt sprzedaży)

1. Kryterium uzualne (rozpowszechniania): jest najczęstszym, stosowanym w praktyce kryterium oceny innowacji językowych. Poprawne jest to, co powszechnie używane, w różnych typach tekstów, sytuacjach komunikacyjnych oraz różnych środowiskach.

- nie zawsze to co powszechne jest poprawne

-„rozpowszechnienie” jest trudne do określenie, opiera się na doświadczeniu językowym osoby oceniającej

-gdy nowość językowa nie ma oparcia w innych kryteriach (gdy jest niesystemowa), wtedy to kryterium jest bardzo istotne.

- np. zmiana rodzaju rzeczownika „żołądź” z żeńskiego na męski jest powszechna w języku mówionym oraz pisanym, można ją zaakceptować

Formy typu „wzięłam”, „zaczęłem” : nie jest akceptowane, mimo iż są powszechne w języku mówionym.

1. Kryterium autorytetu kulturalnego: poprawne są te elementy języka, które mają poparcie w powszechnym uzusie określonych osób albo grup społecznych, cieszących się autorytetem kulturalnym: osoby uczone, ze środowiska posługującego się wzorcowa polszczyzną.

-za autorytet uchodzi inteligencja humanistyczna

- autorytetem nie są ani pisarze, ani politycy czy dziennikarze

1. Kryterium estetyczne: odnosi się do tekstów, które można oceniać jako wyróżniające się walorami estetycznymi: czyli starannie skomponowane, starannie wyartykułowane, bez nadużywania wyrazów zapożyczonych. Kryterium to jest subiektywne.

2. Kryterium narodowe: jeżeli słowo, frazeologizm są oceniane negatywnie (pod względem tego kryterium), to dlatego, że pewne wyrazy są niefunkcjonalne, niepoprawne, a nie dlatego, że są obce. Np. niektóre zapożyczenia są zbędne.

---

1. A. Markowski, Kultura języka polskiego, Warszawa 2008, s. 28.↩