6 listopada 2010
Wiadomości ogólne
Słowotwórstwo to dział językoznawstwa opisujący zasady budowy i tworzenia wyrazów (leksemów); z jednej strony statyczny opis poświadczonych w języku struktur i relacji słowotwórczych, z drugiej zaś system aktualnie czynnych morfologicznych reguł — operacji — umożliwiający wzbogacenie słownictwa o nowe wyrazy.
Słowotwórstwo podzielić można na słowotwórstwo synchroniczne (funkcjonalne) - zajmujące się strukturą słownictwa i badaniem, w jaki sposób użytkownicy języka powiększają jego zasób, także derywacją oraz na słowotwórstwo diachroniczne (genetyczne, historyczne) - zajmujące się procesem historycznym w powstawaniu słów.
[wyraz podstawowy] – wyraz od którego utworzony został wyraz pochodny
[wyraz pochodny] – wyraz utworzony od wyrazu podstawowego
[parafraza słowotwórcza] – opis wyjaśniający znaczenie wyrazu pochodnego i zawierający wyraz podstawowy
[zrostek|formant] – cząstka słowotwórstwa, za pomocą której tworzymy wyrażenie przyimkowe
[podstawa słowotwórcza] – część wyrazu pochodnego, która zostaje po odcięciu formantu
Analiza słowotwórcza wyrazu – jedno z zagadnień słowotwórstwa (dziedziny językoznawstwa). Prawidłowo przeprowadzona analiza słowotwórcza powinna obejmować podanie następujących elementów:
badana formacja słowotwórcza,
parafraza słowotwórcza (taka definicja słowotwórcza, w której znajdzie się wyraz motywujący i definiowany wyraz motywowany i która odda znaczenie wyrazu motywowanego),
podstawa słowotwórcza,
tematy słowotwórcze badanej formacji i podstawy słowotwórczej,
użyte formanty i zachodzące oboczności,
rodzaj derywacji,
typ derywatu,
zjawiska towarzyszące.
Krystyna Orłowa, Edward Polański: Kształcenie językowe w klasach 4-8.
W słowotwórstwie bardzo ważnym, ale nie wprowadzanym do programu nauczania pojęciem jest motywacja. Tym samym wszystkie wyrazy można podzielić na motywowane i niemotywowane. Te pierwsze są podzielne słowotwórczo, drugie – nie.
Terminów „wyraz podzielny słowotwórczo” i „wyraz niepodzielny słowotwórczo” nie można utożsamiać z terminami „wyraz pochodny” i „wyraz podstawowy”, ponieważ zdarza się, że wyraz podstawowy dla jednego wyrazu jest zarazem pochodny dla innego.
Wyraz słowotwórczo podzielny jest strukturą, w której wyróżniamy dwie części składowe:
część przejętą z wyrazu podstawowego, czyli temat słowotwórczy;
część, która różni wyraz pochodny od podstawowego, część ta tworzy wyraz pochodny, stąd jej nazwa – formant.
Klasy derywatów:
derywaty transpozycyjne – takie, które w stosunku do swoich podstaw mają zmienioną tylko funkcję składniową, a których znaczenie pozostaje bez zmiany. Formant pełni funkcję gran tyczną, np. nazwy czynności tworzone od czasowników za pomocą sufiksów –nie, -anie, -cie, np. malowanie, robienie, szycie;
derywaty mutacyjne – takie, które nazywają nowe desygnaty, formant pełni funkcję semantyczną, np. ciastkarnia-ciastko: miejsce gdzie sprzedaje się ciastka;
derywaty modyfikacyjne – są znakami tych samych desygnatów co ich podstawy, wnoszą jedynie pewną modyfikację ich znaczenia, np. domek – malutki dom;
Propozycje ćwiczeń:
gromadzenie wyrazów pokrewnych;
tworzenie przymiotników w dowolnym rodzaju od rzeczowników;
podawanie do przymiotników pokrewnych rzeczowników.
Zagadnienia słowotwórcze powinny być powiązane z leksykalnymi, dlatego wyodrębnia się dział: słownictwo i słowotwórstwo. Analiza wybranych typów wyrazów pochodnych mają wykształcić umiejętność rozpoznawania i analizowania formacji słowotwórczych o dużym stopniu regularności, a więc: czasowników dokonanych, rzeczowników – nazw czynności i cech, nazw wykonawców czynności, przymiotników i przysłówków w stopniu wyższym i najwyższym.
Słowotwórstwo uwzględnia problemy wchodzące w zakres zainteresowań leksykologii oraz z pogranicza słowotwórstwa i frazeologii.
Analiza słowotwórcza nie może sprowadzać się do mechanicznej czynności wydzielania w derywacie formantu i podstawy słowotwórczej. W tej sytuacji konieczne jest wskazanie najpierw bazy – wyrazu podstawowego, którą ustalimy przez parafrazowanie. Dzięki parafrazie uczniowie świadomie, a nie przypadkowo wskażą wyraz podstawowy. Podczas ustalania podstawy słowotwórczej zwrócą uwagę na to, czy jest tożsama z wyrazem podstawowym czy też ulega uszczupleniu lub modyfikacji. Ważne jest także, aby uczniowie mieli świadomość jaka relacja jest między wyrazem podstawowym, a pochodnym oraz scharakteryzowanie jaką funkcję w wyrazie pochodnym pełni format. Pomoże to uczniom zrozumieć jaką funkcję pełni formant.
Analiza morfologiczna wyrazów prowadzi do wyodrębnienia rdzenia, jako wspólnej części dla rodziny wyrazów. Istotą analizy morfologicznej jest wyodrębnianie morfemu głównego, czyli rdzenia oraz oddzielenie morfemów pobocznych.
Na etapie gimnazjum uczniowie poznają problem wyrazów złożonych. Przy tej okazji analizują ich strukturę słowotwórczą i uczą się rozróżniać te formacje w tekstach. Tworzenie złożeń to sposób wzbogacania słownictwa. Obok form poprawnie zbudowanych pojawia się wiele form niepoprawnych, np. chorobodzień, klubokawiarnia, itp..
Podczas analizy słowotwórczej najczęściej pojawiają się błędy leksykalne. Częstą przyczyną tych błędów jest nieznajomość struktury słowotwórczej wyrazów, tworzenie struktur analogicznych do znanych konstrukcji słowotwórczych. Błędy słownikowe uczniów można uczynić przedmiotem analizy wówczas, gdy uczeń opanował podstawy wiedzy o systemie językowym współczesnej polszczyzny. Jednak znacznie wcześniej trzeba zapobiegać, uwrażliwiać na problemy poprawnościowe.
Rodzaje błędów słowotwórczych:
błędy w formach prefiksalnych;
błędy w formach sufiksalnych;
neologizmy.
Błędy w formach prefiksalnych
Najczęstszym błędem jest tworzenie czasowników za pomocą przedrostka wy-, u-, roz-, na-. Błędy te powstają na skutek nierozróżniania funkcji znaczeniowych przedrostków, np. Pies wyskoczył (wskoczył) na kanapę.
Przyczyną błędów słowotwórczych może być również wpływ gwary, która dziecko się posługuje w indywidualnych i lokalnych kontaktach. Inny w gwarach niż w języku ogólnym dobór przedrostków prowadzi do błędów, np. u uczniów śląskich.
Błędy w formacjach sufiksalnych
Istotną kwestią jest wpływ dialektu, np. szerszego zasięgu w gwarach przyrostka –owy czy innego użycia zakresu przyrostków –aty, -asty, -isty, -ity. Wiele błędów powstaje także w zakresie tworzenia form imiesłów przymiotnikowych. Przyczyna tego typu błędów jest rzadkie używanie imiesłowów w odmianie potocznej języka mówionego.
Neologizmy
Proces tworzenia neologizmów typowy jest dla dzieci w wieku przedszkolnym. Uczniowie nie znając wyrazów języka ogólnego, wprowadzają do wypracowań struktury przez siebie utworzone na wzór wyrazów o podobnej budowie słowotwórczej, np. literator zamiast literat. Wśród neologizmów liczną grupę u uczniów starszych stanowią rzeczowniki z sufiksem –ość. Sufiks ten w języku polskim tworzy rzeczowniki abstrakcyjne oznaczające właściwości, np. odważność zamiast odwaga, pokorność zamiast pokora, itp.
Najprostszą definicją neologizmu jest po prostu nowy wyraz (neos - nowy, logos - słowo), który powstaje na potrzeby nazwania nowych przedmiotów, urządzeń lub czynności. Poprawność neologizmów ocenia się według trzech kryteriów. Przede wszystkim wyraz ten powinien być potrzebny (chodzi tutaj akurat o życie codzienne, ale gdy ktoś tworzy neologizm specjalnie do opowiadania, to można uznać, że jest potrzebny ;)). Powinno się go utworzyć zgodnie z normami słowotwórczymi. Musi być także trafny i zrozumiały.
Neologizm słowotwórczy, czyli wyraz, który ma swoje korzenie w już istniejącym słowie. W sumie to nie ma tutaj dużo do tłumaczenia, wystarczy podać przykład: wieża – wieżowiec.
Helena Synowiec: Uczeń wśród słów, związków frazeologicznych i regionalnych odmian polszczyzny
Mowa dziecka zmienia się nieustannie, ewoluuje, czego dowodem są pojawiające się w niej coraz to inne nowotwory, które z czasem zanikają. Ich miejsce zajmują słowa utrwalone przez tradycję. Obecność nowych form w mowie dziecka świadczy o jego intensywnym rozwoju umysłowym i intelektualnym.
Neologizmy dziecięce powstają w trakcie przyswajania podstaw systemu słowotwórczego języka ojczystego i opanowywania reguł tworzenia wyrazów pochodnych, czyli takich, w których można wyodrębnić mniejsze składniki znaczące. Te elementy to podstawy słowotwórcze i formanty. Małe dziecko, wychowywane w „kąpieli słownej", dość szybko orientuje się, że duża część stów, którymi posługują się dorośli, to konstrukcje, które można tworzyć jak domki z klocków. Przedszkolak wyczuwa intuicyjnie, że niektóre cząstki pojawiają się regularnie i niosą za sobą pewne znaczenia. W związku z tym, że słownik czynny dziecka na tym etapie rozwoju jest jeszcze dość ubogi, zaobserwowane przez nie mechanizmy służące bogaceniu słownictwa zostają szybko wykorzystane w praktyce. Umiejętność tworzenia nowych słów to przecież szansa na przekazanie światu tego, co się myśli, czuje, pragnie. Warto pamiętać, że wraz z kształtowaniem się mowy dziecka rozwija się jego umysł. Okres swoistej mowy rozpoczyna się ogromna ilością pytań. Jest to potwierdzenie faktu, że dziecko interesuje otaczająca go rzeczywistość. Trudno wtedy zaspokoić jego „głód wiedzy". Na rodzicach spoczywa wówczas wielki obowiązek podsycania tego głodu u swoich podopiecznych. W tym właśnie czasie rodzą się analogiczne formy słowotwórcze, które nazywamy neologizmami dziecięcymi. Znaczna część tych tworów to rzeczowniki, dlatego to im poświęcam najwięcej uwagi.
Źródła powstawania neologizmów są różne:
swoistość systemu językowego przyswajanego przez dziecko;
cechy psychiki dziecka w wieku przedszkolnym;
nieznajomość nazw przedmiotów i pojęć;
uświadomienie sobie stałości nazw w języku.
Neologizmy występujące w języku dzieci przedszkolnych obejmują kilka kategorii słowotwórczych:
nazwy wykonawców czynności, np. zabieracz – ten, kto coś komuś zabiera, ukradacz – ten, który coś ukradł, itp.;
nazwy narzędzi, np. sklepiarz, kasiarz, itp.;
nazwy narzędzi, np. nabieraczka – chochla, badanko – słuchawka lekarska, itp.;
nazwy miejsc, np. kajakarnia – przystań kajakowa, buciarnia – sklep obuwniczy, itp.
Ćwiczenia frazeologiczne w nauczaniu zintegrowanym służą przede wszystkim wzbogaceniu leksyki dzieci, uczniowie odtwarzają ustabilizowane w języku wyrażenia i zwroty na podstawie rysunków, rozsypanek wyrazowych, rebusów. Próbują zastępować związki frazeologiczne jednowyrazowymi odpowiednikami i stosować je w odpowiednim kontekście w zdaniu.
W klasach IV-VI repertuar ćwiczeniowy się poszerza zarówno pod względem operacji, jakich wymaga się od uczniów jak i zakresu materiału słownikowego. Młodzież rozwija umiejętności celowego i poprawnego stosowania frazeologizmów dla uzyskania ekspresywności wypowiedzi, uzyskania większej obrazowości. Refleksja teoretyczna na istotą związku frazeologicznego następuje dopiero w gimnazjum.
Istotne są na tym etapie następujące ćwiczenia:
nazwij osobę, która „zbiera grzyby”, „łowi ryby”, „lakieruje samochód”, itp.;
powiedz jak się nazywają muzycy, którzy grają na takich instrumentach jak: pianino, perkusja, flet, itp.;
powiedz do czego służą: niszczarka, pacz kowarka, wskaźnik, itp.
Praca nad frazeologią uczniów w reformowanej szkole
We współczesnej, reformowanej szkole nauka frazeologii powinna ze sobą łączyć zagadnienia praktyczne związane z analizowaniem i tworzeniem tekstów. W takim ujęciu o frazeologii mówi się jako o praktycznej stylistyce i kulturze języka.
Działania edukacyjne powinno się rozpocząć już na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej, gdzie frazeologizmy należy objaśniać. Na dalszym etapie kształcenia – w klasach IV-VI frazeologizmy należy gromadzić i analizować. Powinny to być związki frazeologiczne z różnych kręgów tematycznych. Podczas wprowadzania nowych związków frazeologicznych na lekcjach języka polskiego należy szczególną uwagę zwrócić na synonimiczność wyrazów. Na tym etapie wprowadza się zamienna nazwę frazeologizm i utrwala definicję związku frazeologicznego. W klasie VI należy także wprowadzać uczniów w świat pochodzenia frazeologizmów. Ćwiczenia utrwalajże powinny mieć zarówno charakter otwarty, jak i żartobliwy, np. podpisywanie frazeologizmami obrazków w komiksie, wymyślanie tytułu gazetki szkolnej, cechy charakteru wyrażone frazeologizmami, gromadzenie frazeologizmów wokół jednego tematu, wyszukiwanie związków frazeologicznych o podobnym znaczeniu (zdrowy jak ryba, zdrowy jak koń).
O regionalnych uwarunkowaniach sprawności językowej uczniów
Oczywiste jest, że większość dzieci wiejskich we wczesnym dzieciństwie przyswaja odmianę gwarową języka. Dzieci te poznają język polski ogólny w przedszkolu oraz w szkole, jednak w sytuacjach pozalekcyjnych porozumiewają się gwarą. Podczas debiutu szkolnego uczniowie mają problem z wypowiadaniem się ogólną polszczyzną, czego najczęstszą konsekwencją jest niechęć do wypowiadania się podczas lekcji. Najczęstszymi błędami w tym zakresie są:
identyfikacja gwarowego znaczenia wyrazu z formą ogólnopolską, np. poradzić a potrafić (Proszę pani ja już poradzę bo sam wyliczyłem), spodek a spódnica (Miała białą bluzkę i czarny spodek), itp.;
utożsamianie rodzaju gramatycznego rzeczowników w znaczeniu gwarowym i ogólnopolskim, np. Smakowała mi torta, zamiast Smakował mi tort albo Na stole położymy taki ładny serwet zamiast Na stole położymy taką ładną serwetę;
wariatywność w zakresie form czasu przeszłego: Byłech u babki (omy, starki), Jo żech był…, Joch był… zamiast byłem.
Ważnym ćwiczeniem byłyby przekłady tekstów gwarowych na ogólną polszczyznę. Dobrym rozwiązaniem w klasach wczesnoszkolnych jest także przeprowadzenie przez dzieci wywiadów z najbliższymi członkami rodziny, a następnie przekształcanie uzyskanych informacji z jednej odmiany języka na drugą.
Zgodnie z ideą świadomego nauczania ćwiczenia takie powinny być przeprowadzane w miarę możliwości w sposób indywidualny, żeby uczeń wiedział na czym polega jego problem. Przykładem mogą być ćwiczenia z zakresu składni i rekcje wybranych czasowników, np. być kimś, a nie być za kogoś (być kominiarzem, a nie być za kominiarza). Ciekawym i atrakcyjnym rozwiązaniem jest również wprowadzenie w klasach IV-VI słowniczków wyrażeń i zwrotów gwarowych.
Najważniejsze wnioski dotyczące nauczania słowotwórstwa:
Ucząc słowotwórstwa należy uzyskać naturalne zainteresowanie uczniów budową wyrazów, umiejętnie rozwijać ich aktywność i skłaniać do samodzielnej pracy zarówno w analizie wyrazów, jak i w tworzeniu wyrazów pochodnych od podstawowych.
Najbardziej skuteczną, a zarazem ekonomiczną metodą nauczania słowotwórstwa jest stawianie przed uczniami problemów teoretycznych i praktycznych, które mogą rozwiązać, opierając się nie tylko na praktycznym rozeznaniu w budowie i znaczeniu wyrazów, ale przede wszystkim na posiadanej już wiedzy teoretycznej.