Problematyka wartości w lekturze szkolnej

7. Aksjologiczny charakter edukacji polonistycznej; jaką wiedze powinien mieć nauczyciel nt. wartości.

Problematyka wartości w lekturze szkolnej. Agnieszka Rogalska-Ruchała

Refleksje nad niepokojącym współcześnie zjawiskiem kryzysu wartości, upadkiem kultury obyczajowej i językowej, alienacją jednostki a także osobista potrzeba ukazania szczególnej roli języka polskiego w kształtowaniu wśród uczniów wartości uniwersalnych i ideałów humanistycznych skłoniły mnie do rozpatrzenia problematyki aksjologicznej w kontekście edukacji polonistycznej. Duże zainteresowanie wyżej sformułowanym problemem wynika z faktu, że wartości dotyczą fundamentalnych zasad ludzkiej egzystencji. Życie poza wartościami jest niemożliwe. Traktujemy je jako rzeczywistość szczególnie doniosłą, nadającą sens ludzkim pragnieniom, nadziejom i oczekiwaniom.
Pojęciem wartości posługujemy się często, nie zawsze w pełni rozumiejąc, co ono oznacza, chociaż faktycznie żyjemy wartościami i dla wartości, nieustannie ich potrzebujemy.
Przeobrażenia i zmiany, jakie nastąpiły w ciągu ostatnich lat w kraju, przyczyniły się do poszerzenia strefy wolności. Współcześnie nie ma już zabronionych książek, czasopism, filmów, nie ma ograniczeń związanych z prowadzeniem działalności kulturalnej, oświatowej oraz politycznej. Z otrzymanej wolności należy jednak umieć korzystać, nie każda bowiem książka czy film przynosi rzeczywiste dobro. Sytuacja powyższa sprawia, że jednym z najczęstszych dylematów, wobec których staje współczesny człowiek, jest pytanie o powinność moralną ludzkiego działania, o to, co stanowi w życiu najważniejszą wartość, w czym należy jej upatrywać, gdzie szukać?
W kształtowaniu właściwej hierarchii wartości ważną rolę, obok środowiska rodzinnego i społecznego, środków masowego przekazu, odgrywa edukacja szkolna, a przede wszystkim treści nauczania języka polskiego. Uczeń w trakcie nauki uzyskuje odpowiedzi na wiele nurtujących go pytań, formuje własną postawę moralną. Szczególnie literatura, jako nośnik wartości zawartych w tekście i języku spełnia doniosłą funkcję w kształtowaniu osobowości ucznia. Wkraczającemu w dorosłe życie młodemu pokoleniu, dla którego drogi wyboru i poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie stanowią najważniejszy problem, literatura wskazuje wiele sposobów rozwiązania tych trudnych zagadnień humanistycznych. Dostrzeganie wartości w literaturze oraz uznanie ich za szczególnie istotne umożliwia czytel. zrozumienie celu i sensu życia, poszerza spojrzenie na skomplikowany świat, w którym żyje.
W związku z faktem, że często w praktyce nauczyciela polonisty problematyka aksjologiczna traktowana jest zbyt powierzchownie - wartości przekazywane przez tekst literacki są odrzucane - następuje oderwanie kultury czytelniczej od szeroko pojętego świata ideałów humanistycznych. Nauczyciel polonista w swojej pracy dydaktycznej powinien eksponować idee i wartości wpisane w tekst literacki, a w toku analizy i interpretacji dzieła literackiego uczyć refleksyjnego stosunku do wartości oraz otaczającej rzeczywistości.
Analizując problematykę wartości szczególną uwagę należy zwrócić na rozwiązanie dwóch istotnych kwestii: Jak funkcjonuje pojęcie wartości w dziedzinie nauki o literaturze i pedagogice? W jakim zakresie dotychczas była obecna problematyka wartości w programach nauczania? Udzielając odpowiedzi na pierwsze pytanie należy stwierdzić, że problematyka aksjologiczna w badaniach literackich skupia się wokół zagadnień opisu i interpretacji wartości ujawnianych w literaturze oraz poznawania wartości literatury.
„ Wartości ujawniane przez literaturę to immanentny świat wartości utworu: aksjologiczne nacechowanie poszczególnych elementów strukturalnych oraz wartości przez utwór ewokowane” {W .Stróżewski}
Aksjologiczne odczytanie dzieła literackiego dokonuje się na dwóch poziomach.

Pierwszy poziom dotyczy języka, struktury dzieła, kontekstu. W celu pełnego zrozumienia wartości obowiązujących w przedstawionym przez autora utworze literackim czytelnik - uczeń- nauczyciel dokonuje analizy relacji, jakie zachodzą pomiędzy podmiotem mówiącym, autorem, postaciami literackimi a rzeczywistością przedstawioną w utworze.
Drugi aspekt wartościowania w literaturze, to wartość dzieła i związane z nim kryterium jego oceny. Niewątpliwie wśród teoretyków literatury istnieje pogląd, że podstawowe kryterium wartościujące dzieło literackie jest związane z poetyckością tekstu { zwraca się wówczas uwagę na śmiałość, oryginalność ujęcia, wyrazistość, dobór szczegółów} oraz dojrzałością osoby autora. Na szczególną uwagę w tym miejscu zasługują słowa S. Sawickiego „utwór literacki to przesłanie człowieka do człowieka . To ślad osoby, która „chce być przez innych odnaleziona i odczytana. Osobowość dojrzała to człowiek głęboko, nieraz boleśnie świadomy wartości istotnie ludzkich”.

Odczytanie całościowe koncepcji utworu literackiego istotnie wpływa na kształtowanie świadomości moralnej, kulturowej, patriotycznej jednostek, społeczeństwa. Wyróżnione obszary rozważań aksjologicznych są elementem badań literatury „wobec wartości”. Badania te są ważne ze względu na ich świadome ustosunkowanie się do koncepcji kultury jako - świata wartości i jej sprawcy - człowieka.
Kolejnym obszarem zasługującym na zasygnalizowanie jest problem aksjologii w działaniach edukacyjnych; w tym miejscu należy odpowiedzieć na drugie pytanie sformułowane w tym artykule dotyczące „...wartości w kontekście programu nauczania”.
Podstawą istnienia pedagogiki rozumianej jako nauka i sztuka wychowania jest aksjologiczna istota człowieka, która zakłada jego transcendencję, nieustanne przekraczanie siebie. Wśród wielu etyków oraz pedagogów dominuje pogląd, że współcześnie istnieje duże zapotrzebowanie społeczne na system edukacyjny, który eksponowałby nie treści kształcenia lecz wartości, jako cele wychowania decydujące o doborze treści i czynności dydaktycznych. Powstanie wartości, ich rozpoznawanie w procesie edukacyjnym wiąże się z występowaniem sytuacji aksjologicznej, której ośrodkiem i czynnikiem sprawczym jest człowiek. Szczególny rodzaj aktywności aksjologicznej występuje przy odbiorze dzieła literackiego. Zdaniem W. Pasterniaka : „rozpoznajemy świat wartości uczniów korespondujących ze światem wartości dzieła sztuki, jakie stanie się przedmiotem szkolnego poznawania. To rozpoznawanie ma zarówno bezpośredni, jak i pośredni charakter, może mieścić się w czasie poprzedzającym odbiór, jak też być długotrwałym procesem poznawania uczniów”.
Przedpercepcyjne sytuacje aksjologiczne wymagają wzajemnego porozumienia nauczyciela i ucznia, jak również porozumienia w zakresie języka utworu, kontekstu dzieła, tradycji, które są nieodzownym warunkiem uchwycenia sensu dzieła w trakcie jego recepcji.
Bardzo ważna rola nauczyciela polega na wspomaganiu ucznia w procesie wyboru, rozpoznawania i zrozumienia wartości . Ponadto pedagog ułatwia podjęcie decyzji dotyczącej akceptacji świata wartości. Organizacja sytuacji aksjologicznych zależy w dużym stopniu od kompetencji językowych nauczyciela w zakresie umiejętności dowodzenia, perswadowania, przekonywania, wzruszania, pobudzania wyobraźni i uczuć. Należy stwierdzić, że obszar dydaktyki wartości skupia się wokół zagadnień aksjologicznych związanych z realnie istniejącym człowiekiem - uczniem oraz jego drogą „ stawania się” czyli poznawania i rozumienia świata wartości. Niewątpliwie aksjologia w perspektywie dalszej łączy się ze sferą czynności edukacyjnych, w sposób szczególny działań nauczyciela polonisty, który wykorzystując treści dzieła literackiego pozwala młodzieży na odnalezienie i wybór określonego systemu wartości.

Wioletta Koza - Szkolna edukacja w sporze o wartości. Rzeczywistość edukacyjna a kultura wysoka

Człowiek żyje w świecie wartości, tworzy je, przekształca, zmienia się pod ich wypływem. Są to: dobroć, miłość, odpowiedzialność, podmiotowość, piękno, przyjaźń, samorealizacja, szczęście, tolerancja, twórczość, wolność, wyobraźnia - to kanon pedagogiki.
Uznanie i propagowanie wartości stanowi istotną podstawę kierunkowej orientacji procesów wychowania i kształcenia. Wart. są gruntem, spoiwem, zasadniczym składnikiem sensu.
Edukacja powinna zmierzać do kształcenia postaw wobec wartości przez kształcenie potrzeb i umiejętności ich odkrywania, poznawania, określania, aktywnego ustosunkowania się do nich - ich uznawania, odczuwania, wybierania, realizowania, tworzenia, hierarchizowania, formułowania sądów o wartościach i sądów wartościujących.
Rozwój dziecka jest wartością najważniejszą, wokół której powinna skupiać się struktura szkolnictwa i wychowania, dobór metod i środków. Zasady obowiązujące naucz. i otoczenie dziecka:

osobowy rozwój społeczny
kształtowanie poczucia odpowiedzialności
pogłębianie myślenia przyczynowo-skutkowego
dbałość o rozwój i integralność tożsamości członków wspólnoty szkolnej
nauczenie stałego poszukiwania i pogłębiania wiedzy o tym, co prowadzi do pełnego i wolnego rozwoju człowieka, a co tej rozwój hamuje lub niszczy
nauczenie przejmowania odpowiedzialności za własny rozwój (pełny i wolny) oraz najpełniejsze wykorzystanie osobistych zdolności i możliwości

CELE EDUKACJI:

wprowadzenie człowieka w świat wartości
kształtowanie pragnienia i potrzeby ich odkrywania oraz wrażliwości na piękno
rozwijanie zdolności odróżniania dobra od zła jako podstawy do konstruowania własnego światopoglądu
odnalezienie się w „pejzażu aksjologicznym” (termin Jędrychowskiej), określenie w nim swojego miejsca przez zdefiniowanie własnej tożsamości etycznej.

Personalistyczna koncepcja człowieka - podstawowym celem jest kształtowanie wewnętrznej autonomii człowieka. Wartością nadrzędną - człowiek. Wartości najwyższe - prawda, dobro, piękno. Wartości osobowe - życie ludzkie, godność, wolność, rozumność, odpowiedzialność, miłość, sprawiedliwość, pokój.
Pytania: Jakiego człowieka chcemy wychować? Jaka etyka powinna cechować N, by mógł wychować do wartości?
Realizacja zasad aksjologii odbywa się przede wszystkim przez wychowanie dla sztuki i przez sztukę. To człowiek tworzy kulturę i jest przez nią stwarzany.
Platon, Szuman, Read - zwracali uwagę na rolę sztuki w wychowaniu człowieka.
Bogdan Suchodolski, nowy wymiar, bo wychowanie estetyczne jest traktowane jako wychowanie do sztuki i wychowanie przez sztukę.

Do sztuki - z myślą o kształtow. estet. kultury człow., jego wrażliwości, stosunku do różnych zjawisk i wartości estet.
Przez sztukę - z myślą o kształtowaniu dzięki bogactwu swoistych postaw moralnych i umysłu człowieka, jego stosunku do świata, innych ludzi i siebie, o pobudzaniu jego dyspozycji twórczych i wyobraźni.

Wojnar uzupełnia koncepcję Suchodolskiego - dzięki wychowaniu przez sztukę możliwy jest proces integracji osobowości jako „otwierania człowieka”, w którego trakcie zachodzi:

wyostrzeni sposobu postrzegania i odczuwania świata,
wyrabianie umiejętności „myślenia osobistego”, obrazowo-intuicyjnego
wyzwalanie wyobraźni
umiejętność wyrażania siebie, ekspresji
wzbogacenie i pogłębienie potrzeb i zainteresowań kulturalnych
wyzwalanie postawy twórczej

Aktywność poznawcza i kulturowa uczniów umożliwia wprowadzanie w ich świat wartości, które zmieniają jakość życia z poziomu „mieć-posiadać” na „być-uczestniczyć”.

Po 1989 r. - słabnąca rola sztuki „wysokiej” w życiu społecznym, zimniejsze się atrakcyjności dziedzictwa kulturowego dla młodego pokolenia, dominacja kultury masowej w kształtowaniu tożsamości jednostkowej oraz załamanie tradycyjnych wartości. Nastąpiło upowszechnieni i uproszczenie kultury wysokiej (mass media, reklama).

Cele edukacyjne (wg podstawy programowej z 2003 r.):

Osiągnie przez uczniów dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej. Budowanie tożsamości osobowej, narodowej oraz zadomowienie w tradycji kultury europejskiej.
Rozwijanie świadomego, krytycznego odbioru dzieł kultury (także masowej) oraz samodzielnego poznawania różnych obszarów humanistyki.

Dla szkoły ponadgimnazjalnej:

wprowadzenie ucznia w dziedzictwo literacki i kulturowe, pogłębienie rozumienia tradycji narodowej i europejskiej, rozpoznawanie jej obecności we współczesnej kulturze
przybliżanie problematyki i zjawisk artystycznych we współczesnej lit. i kult.
interpretacja arcydzieł - w kontekście egzystencjalnym, aksjologicznym i historycznym; rozpoznawanie wartości w dziełach lit. i kult oraz ich hierarchizacja; wartościowanie, oraz: do treści kształcenia wprowadza odbiór dzieł sztuki w wymiarze interpretacyjnym, historycznym i aksjologiczno-egzystencjalnym.

Badania W. Kozak udowadniają, że nauczyciele w niewielkim stopniu przy wyborze programów nauczania kierują się podejściem aksjologicznym czy doborem tekstów kultury.
Żeby było lepiej, nauczyciela powinny cechować:

świadomość siebie i swojego systemu wartości
doświadczanie przeżyć emocjonalnych, które wiążą się z możliwością akceptacji uczuć oraz umiejętnością ich komunikowania w sposób bezpieczny dla siebie i ucznia [to jest przepisane słowo w słowo… - A.B.]
dostarczanie uczniom wzorców zachowań
poczucie odpowiedzialności, które obejmuje własne działanie i zachowania ucznia.