Kultura języka zazwyczaj bywa używane w dwóch znaczeniach:
- jako określenie związanej z językiem części ogólnej kultury społeczeństwa lub jednostki - jest to więc kultura języka w znaczeniu podmiotowym;
- jako nazwa dziedziny myśli humanistycznej i działalności poświęconej kształtowaniu kultury języka w znaczeniu pierwszym - jest to kultura jęz. w znaczeniu normatywnym;
Kultura jęz. w znaczeniu podmiotowym obejmuje ogólną wiedzę o języku, jego budowie, odmianach, historii i funkcjach; umiejętność właściwego posługiwania się językiem; wrażliwość na jego piękno i brzydotę, użycia właściwe i niewłaściwe - tak rozumiana kultura języka bywa postrzegana jako wyraźnie nacechowana pozytywnie, mówi się np. o tym, że dba się o kulturę języka itp.
- język pełni bardzo ważną rolę w kontaktach międzyludzkich, stanowi także źródło wiedzy o przeszłości i kulturze narodu, jest też źródłem wiedzy o człowieku w ogóle, jego sposobach kategoryzowania i postrzegania zjawisk; jest też zjawiskiem, które ocenia się w kategoriach estetycznych;
- piękno i brzydotę języka wiąże się z ich właściwościami eufonicznymi (rytm, rym, asonans, epifory, anafory), z harmonią lub dysharmonią jego składników, z odkrywczym ukazywaniem w strukturach językowych relacji między elementami rzeczywistości i nazwami tych elementów, z tym, co nazywamy bogactwem języka, tj. licznością synonimów; jako brzydkie z kolei traktujemy teksty o ubogim słownictwie, szablonowe, z dysonansami fonicznymi, logicznymi, gramatycznymi, semantycznymi, stylistycznymi, logicznymi, charakteryzujące się zawiłością i niezrozumiałością struktur;
- właściwe użycie języka wiąże się z używaniem go zgodnie z zasadami współdziałania językowego, a także z normą poprawnościową i stylistyczną danej odmiany języka;
- zasady współdziałania językowego zebrane i sformułowane przez Paula H. Grice'a dla tekstów o funkcji informatywnej to: 1) zasada ilości informacji, której ma być w wypowiedzi informatywnej tyle, ile potrzeba ze względu na dany temat, tj. ani za mało, ani za dużo; 2) zasada jakości, zgodnie z którą wypowiedzi mają być prawdziwe, tj. nie zawierać tego, co nadawca uważa za nieprawdę, ani tego, czego sam nie uważa za udowodnione, 3) zasada relewancji, w myśl której nie należy mówić tego, co nieistotne dla danego tematu, 4) zasada sposobu, którą można ująć jako dyrektywę „bądź zrozumiały dla każdego, to znaczy unikaj niejasności i dwuznaczności, streszczaj się i bądź uporządkowany w tym, co mówisz”;
- problem kontaktów językowych obejmuje także etykę odbiorców - tak jak nadawca odpowiada za słowo wypowiadane, tak odbiorca powinien odbierać słowo w sposób maksymalnie życzliwy i wnikliwy;
- jeśli chodzi o poprawność, to tradycyjnie uznawanym składnikiem właściwego użycia języka są jego poprawność i sprawność; poprawność językowa to posługiwanie się językiem zgodnie z jego normą;
- pojęcie normy języka ściśle wiąże się także z kwestią jego odmian funkcjonalnych, socjalnych, terytorialnych, z jakością kontaktu; wszystkie te odmiany w pewien sposób różnią się od siebie, np. stopniem rygorystyczności normy skodyfikowanej; najbardziej rygorystyczna jest norma języka pisanego, przeznaczonego do kontaktów oficjalnych; norma skodyfikowana nie jest wiernym odbiciem normy użytkowej; czasem jest z nią sprzeczna, czasem powstaje tam, gdzie norma użytkowa jeszcze się nie ukształtowała lub gdzie została zachwiana; wiąże się to z odmiennymi sposobami kształtowania się obu norm, ponieważ norma użytkowa powstaje zazwyczaj w sposób spontaniczny, często pod wpływem określonych odmian regionalnych i/lub socjalnych; norma skodyfikowana kształtuje się zaś pod wpływem różnych świadomie przyjętych kryteriów i wzorców, które czasem wchodzą ze sobą w sprzeczność i są historycznie zmienne;
- kryteria, na które powołuje się norma skodyfikowana zazwyczaj dzieli się na wewnętrzne (wewnątrzjęzykowe) i zewnętrzne (zewnątrzjęzykowe):
a) wewnątrzjęzykowe: wiążą się z pojęciami funkcjonalności jednostek językowych oraz ich zgodności z systemem; funkcjonalne są te jednostki języka, które są potrzebne ze względu na rozwój wiedzy, techniki itp., są operatywne, ekonomiczne, a także są wystarczająco precyzyjne znaczeniowo; kryterium zgodności z systemem ujawnia się z kolei przy ocenie innowacji językowych; stanowi swego rodzaju obronę języka przed obcymi mu w danym okresie jego rozwoju konstrukcjami składniowymi i wyrazowymi;
b) zewnątrzjęzykowe:
- narodowe: istotne jest dostrzeganie i docenianie związku między kulturą danego narodu, a językiem; aktualizuje się ona zwłaszcza wtedy, gdy mamy do czynienia ze szczególnym zagrożeniem kultury danego narodu; w ostatnim czasie liczba zapożyczeń angielskich w polskim słownictwie bardzo wzrasta i budzi to częsty sprzeciw językoznawców i użytkowników języka; zaleca się jednak umiar: trzeba docenić także obce struktury wyrazowe;
- kryterium logiczności: w wypadku tej zasady broni się określonej struktury myśli przejawiającej się w wyrażeniach języka; jest to kryterium szczególnie ważne dla oceny budowy tekstów;
- kryterium autorytetu: autorytetem w sprawach językowych bywały i bywają różne środowiska, instytucje i jednostki; mówi się o upadku autorytetu literatury współczesnej, ponieważ często dąży się w niej do ukazywania języka mówionego różnych środowisk; różnie bywa także z poprawnością w mediach; także szkoła często nie spełnia wymogów co do bycia autorytetem;
- pojawia się tez kryterium uzusu językowego; czyli przyjętego w danej społeczności sposobu posługiwania się jednostkami językowymi;
- Andrzej Markowski wprowadził „normę wzorcową” oraz „normę potoczną”;
- współczesne poradnictwo językowe w Polsce wyrasta z tradycji zapoczątkowanej w drugiej połowie XIX wieku i utrwalonej na początku wieku XX; np. w okresie międzywojennym na łamach czasopism językoznawczych („Język Polski”, "Poradnik Językowy”) udzielano porad językowych ludziom; poradnie językowe cieszą się dużą popularnością także współcześnie;
- od 1990 roku działa Komisja Kultury Słowa Towarzystwa Naukowego warszawskiego, która stawia sobie za cel upowszechnianie wiedzy o języku polskim i szeroko rozumianej kultury języka;
- w 1996 powołano Radę Języka Polskiego, a jej kompetencje zostały określone w ustawie z 7 października 1996 roku; Radę tworzą nie tylko językoznawcy, ale także przedstawiciele innych nauk i dziedzin życia, przejawiający troskę o polszczyznę; (do chwili jej powołania najważniejszym organem była Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN);
- utrwalonym rezultatem poradnictwa językowego są wydawnictwa książkowej dotyczące kultury języka: słowniki normatywne i poradniki językowe; także popularne formy propagowania polszczyzny, np. program telewizyjny Jana Miodka „Ojczyzna - polszczyzna”
- duża liczba internetowych poradni językowych: PWN, na UŚ; wiele osób z nich korzysta
3