DZIAŁ I
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
POJĘCIE PROCESU KARNEGO
Proces prawny – przewidziany przez prawo zespół działań, które zmierzają do osiągnięcia oznaczonego skutku prawnego. Ze względu na kryterium przedmiotu procesu można wyodrębnić proces: karny, cywilny, administracyjny itp. Proces karny służy realizacji prawa karnego materialnego.
Proces karny – stanowi przewidziane prawem zachowanie organów państwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków, albo w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność – do uniewinnienia oskarżonego.
proces karny jest obligatoryjną formą stwierdzenia winy określonej osoby z powodu popełnionego przestępstwa.
w toku procesu – jedynie sąd sprawuje wymiar sprawiedliwości
Nazwa „proces karny” może być używana w dwojakim znaczeniu:
Proces konkretny – jako przewidziana prawem działalność określonych uczestników, odbywająca się w oznaczonym procesie o konkretne przestępstwo lub przeciwko oznaczonej osobie (osobom) o konkretne przestępstwo,
Proces w znaczeniu ogólnym (abstrakcyjnym) – działalność (jej model) przewidziana w obowiązujących przepisach, mająca na celu wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków (model normatywny, postulowany).
W formalnym ujęciu – model ten ogranicza się do przepisów określających jego bieg
W praktycznym ujęciu – bierze się pod uwagę przepisy prawne i czynniki mające wpływ na interpretację w procesie stosowania przepisów prawa procesowego (zwłaszcza wykładnię SN, TK)
R2
CEL PROCESU KARNEGO
Celem ogólnym procesu karnego jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu.
Art. 2. KPK wskazuje, że jego przepisy mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:
doprowadzić do wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa i aby osoba niewinna nie poniosła takiej odpowiedzialności
ujawniać okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa
trafnie stosować kary i środki karne przewidziane w prawie karnym materialnym (forma realizacji prawa karnego materialnego)
uwzględniać prawnie chronione interesy pokrzywdzonych – w razie jednoczesnego orzekania w procesie karnym w przedmiocie roszczeń cywilnych wynikających z popełnionego przestępstwa – osiąga się w ten sposób stan zadośćuczynienia za popełnione przestępstwo
zwalczać przestępczość i jej zapobiegać, umacniać poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego
tak ukształtować postępowanie karne, aby sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna – tej odpowiedzialności nie poniosła.
rozstrzygać sprawy w rozsądnym terminie
Cele cząstkowe – są zsynchronizowane z celem ogólnym, umożliwiają jego osiągnięcie.
Do celów cząstkowych procesu karnego należą np.:
cel postępowania przygotowawczego – określony w art. 297 KPK
cel postępowania odwoławczego – korekta wadliwych orzeczeń
PRZEDMIOT I PODSTAWA FAKTYCZNA PROCESU KARNEGO
1. PRZEDMIOT PROCESU
Przedmiot procesu karnego wg. L. Schaffa – to, co ma być dopiero w procesie ustalone i rozstrzygnięte. Przedmiotem procesu jest tu ta okoliczność lub przestępstwo (istniejące lub nieistniejące obiektywnie, na których byt powołuje się wersja oskarżenia.
Przedmiot procesu karnego wg. M. Cieślaka – sprowadza się zawsze do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne załatwienie jest zadaniem tego postępowania
kwestię taką stanowią: odpowiedzialność karna i odpowiedzialność cywilna, jakie mogą obciążać osobę winną popełnienia przestępstwa
Zasadniczy przedmiot procesu karnego – kwestia odpowiedzialności prawnej określonej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo. Ta kwestia nasuwa pytania: czy w ogóle popełniono przestępstwo, kto je popełnił, w jakiej postaci i jakie ma za to ponieść konsekwencje prawne.
Kwestia odpowiedzialności prawnej (wg. M.Cieślaka) wiąże się z procesową hipotezą tego czynu w postaci:
podejrzenia – określonego w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia
zarzutu – w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów lub w akcie oskarżenia
lub przypisania – w wyroku
Toczący się proces ma dopiero udzielić na pytanie, czy hipoteza ta jest zasadna. Jednak sam czyn, ani jego procesowa hipoteza nie są przedmiotem procesu.
Przedmiot postępowania zostaje zwykle określony w akcie programowym danego postępowania (postanowienie o wszczęciu postępowania, postanowienie o postawieniu zarzutów, akt oskarżenia).
może on być modyfikowany w toku postępowania
W zakresie procesu adhezyjnego jego przedmiotem jest kwestia odpowiedzialności cywilnej oskarżonego. Można też mówić o ubocznych przedmiotach postępowania w odniesieniu do np. postępowań uzupełniających.
Niezmienność przedmiotu procesu – przedmiot procesu nie powinien ulegać zmianom w czasie biegu procesu. W postępowaniu przygotowawczym niezmienność przedmiotu procesu ma charakter względny, gdyż w razie potrzeby zarzucenia podejrzanemu popełnienia innego przestępstwa lub czynu w zmienionej istotnie postaci wydaje się nowe postanowienie o przedstawieniu zarzutów.
Niepodzielność przedmiotu procesu – oznacza, że niedopuszczalne jest orzeczenie o fragmentach tego samego przedmiotu w różnych procesach
PODSTAWA FAKTYCZNA PROCESU
Kwestia odpowiedzialności określonej osoby za zarzucany jej czyn opiera się na dwóch podstawach
Podstawie faktycznej – którą stanowi stopień poinformowania organu procesowego o czynie przestępczym. Stanowi ona procesową hipotezę czynu zarzucanego oskarżonemu i jest ona w różny sposób określana w ustawie w zależności od etapu procesowego
Do wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu – wystarczające i konieczne jest istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303 KPK)
W śledztwie lub dochodzeniu konieczne jest - istnienie wystarczających danych, pozwalających na skierowanie postępowania przeciwko określonej osobie
Dla sporządzenia aktu oskarżenia – konieczne jest aby przeprowadzone postępowanie dostarczyło podstaw do jego wniesienia
w sprawach z oskarżenia prywatnego - (gdzie nie wymaga się postępowania przygotowawczego) uproszczony akt oskarżenia winien wskazywać osobę, zarzucany jej czyn oraz odpowiednie dowody
Podstawie prawnej – tj. kwalifikacji prawnej czynu
ISTOTA PROCESU
Istota procesu karnego należy do zagadnień spornych w literaturze. Dotychczasowy dorobek nauki wskazuje na różne teorie, m.in.:
teoria dopatrująca się istoty procesu karnego przede wszystkim w systemie gwarancji procesowych – jako reakcji na samowolę organów państwowych
teoria ujmująca istotę procesu karnego jako formy realizacji prawa karnego materialnego
teoria procesu jako stosunku prawnego (Oskar Bulow) – wg. jednych był to stosunek zachodzący między państwem (sędzią) a oskarżonym, wg innych także między stronami
teoria procesu jako sytuacji prawnej (Goldschmidt) – traktuje proces jako sytuację prawną osoby w stosunku do oczekiwanego wyroku.
Istotę procesu (w literaturze polskiej) da się określić za pomocą kilku, a nie jednej cechy. Najważniejszymi cechami wyrażającymi istotę procesu karnego jest to, że:
stanowi on prawnie uregulowaną działalność procesową organów procesowych i innych jego uczestników,
zmierzających do wydania rozstrzygnięcia w kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby
której to osobie zapewnia się prawo do obrony
a jednocześnie chroni się interesy pokrzywdzonego
aby końcowe rozstrzygnięcie odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości
STRUKTURA PROCESU
Statyka procesu karnego – nauka o strukturze procesu. W ramach statyki można wyodrębnić przede wszystkim:
uczestników procesu (organy procesowe, strony, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi, rzecznicy interesów i osobowe źródła dowodowe)
Kinetyka procesu karnego – nauka o ruchu procesowym. Do kinetyki procesu karnego zalicza się:
fakty procesowe – w tym:
czynności procesowe – zachowania uczestników procesu – zwłaszcza oświadczenia przybierające postać oświadczeń woli lub oświadczeń wiedzy (np. zeznań świadków)
zdarzenia procesowe – występujące niezależnie od woli uczestników procesu (np. śmierć oskarżonego), a wywołujące skutek w prawie karnym procesowym
tok procesu karnego – który tworzą poszczególne fakty procesowe, rozgrywające się w czasie, stanowiące ogniwa biegu procesowego od jego zawiązania do zakończenia; można tu wyróżnić odcinki (od największych do najmniejszych)
stadia procesowe
fazy procesowe
podfazy procesowe
mniejsze etapy
przebieg procesu ujmowany jako nurt procesowy
postępowanie w kwestii odpowiedzialności karnej – ten nurt może obejmować jeden przedmiot procesowy lub kilka. Wyodrębnia się:
proces prosty – jeden czyn jednego oskarżonego
proces złożony – wieloprzedmiotowy lub wielopodmiotowy; złożoność może być:
przedmiotowa (łączność podmiotowa) – jednej osobie zarzuca się popełnienie kilku przestępstw
podmiotowa (łączność przedmiotowa) – kilku osobom zarzuca się udział w jednym czynie
podmiotowo-przedmiotowa (łączność podmiotowo-przedmiotowa) – proces toczy się przeciwko kilku osobom o kilka czynów
postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej (tylko w procesie adhezyjnym, lub gdy orzeka się o odszkodowaniu majątkowym wynikającym z popełnionego przestępstwa)
rodzaje postępowań:
postępowanie samoistne – ma samodzielny byt, jest tokiem, w którym przebiega postępowanie w zakresie odpowiedzialności karnej lub cywilnej
postępowanie pomocnicze – pełni rolę służebną w stosunku do postępowania samoistnego, pozwala na realizację celu postępowania samoistnego, np. postępowanie zabezpieczające, postępowanie ekstradycyjne
postępowanie właściwe
postępowanie incydentalne – służy do rozstrzygania kwestii bocznych pojawiających się w ramach postępowania właściwego, np. postępowanie w zakresie wyłączenia sędziego lub postępowanie w zakresie zastosowania środka zapobiegawczego
postępowanie pierwotne
postępowanie uzupełniające – ma miejsce wówczas, gdy po zakończeniu procesu pojawia się potrzeba rozstrzygnięcia kwestii, która nie została załatwiona w postępowaniu pierwotnym, np. uzupełnienie wyroku
postępowanie zwyczajne – jest regułą dla postępowania samoistnego
postępowanie szczególne – niekiedy w przebiegu postępowania wprowadza się modyfikacje w zakresie formalizmu procesowego
postępowania odrębne – różnią się od postępowań samoistnych przewidzianych w KPK odrębną regulacją prawną, przedmiotem rozpoznania lub podmiotem, przeciwko któremu jest ono kierowane, np. postępowanie w sprawach o wykroczenia, o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, postępowanie z nieletnimi
FUNKCJE PROCESU
W procesie karnym, w zależności od nurtu procesowego wyróżnia się funkcje procesowe:
w zakresie odpowiedzialności karnej
ściganie karne – działania organów ścigania karnego (prokuratora lub innego organu ścigania) wykonywaną w śledztwie lub dochodzeniu, a także przed sądem w ramach oskarżenia (oskarżyciel publiczny) a także czynności wykonywane przez oskarżyciela posiłkowego i oskarżyciela prywatnego.
Jest to działalność celowa zmierzająca do wykrycia i ukarania rzeczywistego sprawcy przestępstwa, co powoduje, że w ramach ścigania muszą być podjęte czynności poszukiwania dowodów a następnie ich przeprowadzenia. Ujawnione okoliczności muszą być uwzględniane zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego.
Przejawem funkcji ścigania w stadium likwidacyjno-wykonawczym jest zarządzenie wykonania kary oraz nadzoru nad jej wykonaniem.
obrona karna – reakcja na ściganie karne, stanowi działalność przeciwstawiającą się oskarżeniu, mającą na celu obronę interesów oskarżonego.
Obrona karna jest pełniona osobiście przez oskarżonego (wyjaśnienia oskarżonego, wnioski dowodowe, udział w czynnościach dowodowych, zaskarżenie decyzji procesowych), przez obrońcę, a także przez inne podmioty, np. oskarżyciela publicznego, który ma obowiązek działania także na korzyść oskarżonego (art. 425 par. 4 KPK).
rozstrzyganie – organami rozstrzygającymi w postępowaniu przygotowawczym są organy ścigania, w postępowaniu jurysdykcyjnym – sąd, niekiedy w kwestiach incydentalnych – prezes sądu, przewodniczący składu sędziowskiego lub sąd wezwany. Proces decyzyjny obejmuje:
ustalenia faktyczne na podstawie postępowania dowodowego
zastosowanie normy prawnej o ustalonych faktów (kwalifikacja prawna)
zastosowanie konsekwencji prawnych wynikających z przyjętej kwalifikacji prawnej
wykonanie rozstrzygnięć – działalność która ma na celu wykonanie wydanego rozstrzygnięcia, chyba, że nie nadaje się ono do wykonania. Organami uprawnionymi są podmioty wymienione w art. 2 KKW, m.in. sąd pierwszej instancji, sąd penitencjarny, prezes sądu lub upoważniony sędzia, sędzia penitencjarny, dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, sądowy kurator zawodowy i in.
w zakresie odpowiedzialności cywilnej
dochodzenie roszczeń cywilnych – jest wypełnione działaniem pokrzywdzonego lub innej osoby pokrzywdzonej
obrona przed dochodzonymi roszczeniami cywilnymi – odpowiednik obrony karnej; oskarżony występuje tu jednocześnie w roli cywilnie pozwanego. Obrona może być wykonywana osobiście przez oskarżonego lub jego obrońcę
rozpoznanie i rozstrzyganie w kwestii odpowiedzialności cywilnej – w zakresie odpowiedzialności cywilnej należy do sądu
GWARANCJE PROCESOWE
Gwarancje procesowe – środki urealniające oznaczone prawa i interesy w procesie karnym tak, aby prawa te nie były tylko hasłami bez pokrycia. Środki te powinny płynąć z ustawy albo dać się wyinterpretować z ustawy.
Im więcej przewiduje się środków do realizacji oznaczonych praw i interesów, tym bardziej realna staje się ich realizacja.
Oznaczone prawa, które zabezpieczono odpowiednimi gwarancjami, związane są z określonymi podmiotami procesowymi, np. z osobą oskarżonego. Gwarancję prawa do obrony oskarżonego można tu ocenić ze względu na to, jak to prawo jest zabezpieczone różnego rodzaju środkami prawnymi. Gwarancje procesowe mogą też chronić ogólniejsze interesy, np. interesy wymiaru sprawiedliwości.
Wśród gwarancji procesowych o szczególnym znaczeniu dla procesu karnego można więc wyróżnić te, które:
Chronią interesy wymiaru sprawiedliwości, np. dyrektywa prawdy, swobodna ocena dowodów, kolegialność sądów, niezawisłość sędziowska, wyłączenie sędziego itp.,
Chronią prawa oskarżonego w procesie karnym, np. domniemanie niewinności oskarżonego, prawo do obrony, zakaz reformationis in peius i in.
Przy kolizji interesów ustawodawca musi dokładnie wyważyć sprzeczne interesy i zastosować rozstrzygnięcie na rzecz dobra wyższego.
PRAWO KARNE PROCESOWE I JEGO FUNKCJE
Przez prawo karne procesowe - zespół przepisów regulujących proces karny – stanowi system prawny – uporządkowany ogół norm dotyczących procesu karnego. System ten jest autonomiczny – przewidujący pełne unormowanie, nie odwołujący się do innych systemów (prócz przypadków wyraźnie określonych np. w procesie adhezyjnym).
Prawo karne procesowe – określa proces karny w sensie postulowanym, w tym podmioty w nim występujące oraz poszczególne czynności (ogniwa). Temu postulowanemu wzorcowi wirtualnemu powinien być podporządkowany każdy poszczególny, konkretny proces karny.
Jest to wzorzec obligatoryjny – co oznacza, że musi on być przestrzegany w każdym pojedynczym indywidualnym procesie karnym. Ustalenie winy oskarżonego jest możliwe tylko i wyłącznie w procesie karnym, który regulowany jest prawem karnym procesowym.
Prawo karne procesowe w znaczeniu węższym – obejmuje wyłącznie przepisy regulujące bieg samego procesu.
Prawo karne procesowe w znaczeniu szerszym – oprócz przepisów regulujących bieg procesu obejmuje przepisy dotyczące ustroju organów procesowych.
Funkcje prawa karnego procesowego:
Funkcja porządkująca – polega na koordynacji procesu karnego tak aby mógł przebiegać sprawnie i bez zahamowań
Funkcja zabezpieczenia celów – prawo karne procesowe stanowi system norm celowościowych, wytyczających najlepszy jego tok, pozwalający na zrealizowanie celu do którego dąży
Funkcja gwarancji interesów uczestników procesu – w razie braku prawnego uregulowania, interesy uczestników procesu nie mogą być uzależnione od woli organów procesowych. Istnieje konieczność uregulowania praw i obowiązków uczestników procesowych.
ŹRÓDŁO PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO
Źródłami prawa karnego procesowego są - źródła powszechnie obowiązujące w RP, a więc: Konstytucja RP, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia. Jednak przepisy wykonawcze nie mogą regulować praw i obowiązków uczestników procesu karnego, stosowania środków karnoprocesowych.
Źródłem prawa procesowego nie jest zwyczaj ani wykładnia sądowa, jednak orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą.
Prawo karne procesowe zawiera przede wszystkim ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego. Ponadto m.in.:
ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym
ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
ustawa z dnia 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych
ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym
ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych
oraz w kilkunastu rozporządzeniach wykonawczych do Kodeksu postępowania karnego
SZCZEGÓLNE KWESTIE WYKŁADNIE PRZEPISÓW KPK
Wykładnia w procesie stosowania prawa – działalność interpretacyjna polegająca na ustaleniu właściwego znaczenia przepisów prawnych.
Do szczególnych kwestii wykładni, powstających tylko w zakresie wykładni prawa karnego procesowego należy analogia. Potrzeba posługiwania się analogią pojawia się wówczas, gdy stwierdza się istnienie luki w prawie, kiedy system prawa jest niezupełny i nie można rozstrzygnąć danej kwestii na podstawie norm należących do tego systemu.
W prawie karnym materialnym analogię uznaje się za niedopuszczalną. Jej zakaz wynika z definicji przestępstwa przewidzianej w art. 1 k.k. – za pomocą analogii nie można rozszerzać dyspozycji czynów objętych zakazami prawa karnego materialnego. Nie można jednak wykluczyć stosowania analogii na korzyść oskarżonego w pozostałym zakresie.
W procesie karnym, w przypadku wystąpienia sytuacji wyraźnie w prawie karnym procesowym nie unormowanych – możliwe są dwa rozwiązania:
Wstrzymać proces i zwrócić się do ustawodawcy o wydanie stosownego przepisu (brak tu jednak podstawy prawnej, bo organy ścigania ani sądy nie posiadają inicjatywy ustawodawczej)
W razie stwierdzenia rzeczywistej luki w ustawie karnej procesowej – zapełnić ją poprzez analogiczne zastosowanie przepisu podobnego.
Stosując analogię trzeba mieć na uwadze pewne ograniczenia:
Nie rozciągać przepisów wyjątkowych na sytuacje wyraźnie w nich nie przewidziane
Nie stosować analogii, jeżeli miałoby to prowadzić do ograniczenia lub pomniejszenia uprawnień stanowiących gwarancje procesowe jej uczestników
Nie rozszerzać przepisów określających stosowanie środków przymusu w procesie karnym
Nie należy stosować analogii na niekorzyść oskarżonego w odniesieniu do przepisów, które są dla oskarżonego niekorzystne
OBOWIĄZYWANIE PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO
W MIEJSCU
W zakresie obowiązywania prawa karnego procesowego w miejscu ma zastosowanie reguła terytorialności. Oznacza to, że prawo karne procesowe obowiązuje na całym terytorium RP. Do rozszerzonego obszaru RP należą pokłady polskich statków wodnych lub powietrznych.
Poza obszarem RP prawo karne procesowe stosują przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni za granicą w razie dokonywania czynności w ramach pomocy prawnej.
Prawo karne procesowe ma zastosowanie także gdy organ RP dokonuje czynności procesowej na terenie obcego państwa za jego zgodą, a także w razie udzielenia pomocy prawnej przez sąd pub prokuratora RP na żądanie sądu lub prokuratora obcego państwa.
Wyjątki od obowiązywania prawa karnego procesowego na terytorium RP:
W razie udzielenia pomocy prawnej na żądanie sądu lub prokuratora stosuje się prawo polskie, ale należy uczynić zadość życzeniu tych organów i przy dokonywaniu czynności – zastosować szczególny tryb postępowania lub szczególną formę, jeśli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego
Świadek lub biegły nie będący obywatelem polskim wezwany z zagranicy, jeżeli stawi się dobrowolnie przed sądem nie może być ani ścigany ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany. Nie można także w stosunku do niego wykonywać kary orzeczonej za takie przestępstwo.
W CZASIE
Jeżeli zmiany prawa karnego procesowego dokonano po popełnieniu przestępstwa, ale przed wszczęciem procesu – mają zastosowanie te przepisy, które obowiązują w czasie wszczynania procesu.
W prawie karnym procesowym przyjmuje się ogólną regułę, że mają zastosowanie przepisy obowiązujące w czasie trwania procesu, a więc przepisy podlegające stosowaniu.
Gdy nastąpi zmiana ustawodawstwa karnego procesowego w czasie trwania procesu możliwe są dwie sytuacje:
Nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych – trzeba wtedy stosować ustawę nową, od czasu wejścia jej w życie. Nowe przepisy chwytają w locie toczące się postępowanie, a będące w toku postępowanie powinno być przestawione na tory określone nową ustawą. Czynności procesowe, dokonane w czasie obowiązywania starej ustawy, nie wymagają powtórzenia, chyba, że taki obowiązek wynikałoby z nowej ustawy
Nowa ustawa przewiduje przepisy przejściowe – przepisy przejściowe w pewnym zakresie pozostawiają z mocy przepisy dotychczas obowiązujące. Na tej podstawie dotychczasowe przepisy będą współobowiązywać z przepisami nowymi. Przepisy ustawy dotychczasowej mogą być stosowane tylko w zakresie, w jakim zostały zachowane na podstawie przepisów przejściowych.
STOSUNEK KPK DO KK
Prawo karne materialne – dziedzina prawa, która określa czyny przestępne oraz ustala zasady odpowiedzialności za nie, jak również kar lub innych środków wobec ich sprawców.
Prawo karne procesowe – zespół przepisów regulujących działalność organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości, jak również uprawnienia i obowiązki pozostałych uczestników procesu karnego.
K.k. zawiera przepisy prawa karnego materialnego, a K.p.k. przepisy prawa karnego procesowego. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki. W kodyfikacji prawa karnego materialnego mieszczą się przepisy o charakterze procesowym i odwrotnie.
O charakterze określonego przepisu (materialny czy procesowy) decyduje nie jego umiejscowienie lecz to, co jest przedmiotem jego regulacji.
Prawo karne procesowe pełni rolę służebną wobec prawa karnego materialnego. Jest ono obligatoryjnym wzorcem – co oznacza, że ustalenie naruszenia prawa karnego materialnego jak i konsekwencje kryminalne za to naruszenie mogą być orzeczone tylko w drodze procesu karnego i tylko przez sąd. Jest to jedyna droga, na której może być realizowane zagrożenie karne związane z naruszeniem normy karno materialnej.
Prawo karne procesowe musi być dostosowane do potrzeb prawa karnego materialnego.
Niekiedy z przyczyn procesowych (prawa karnego procesowego) prawo karne materialne nie może zostać zrealizowane, albo jego realizacja ulega określonym ograniczeniom, np.:
Przepisy regulujące immunitet dyplomatyczny - rezygnacja państwa na zasadzie wzajemności z karania określonych kategorii osób
Zakaz reformationis in Pius
Zakaz ne bis in idem
TENDENCJE ROZWOJOWE PROCESU
W sytuacji wzrastającej przestępczości i niewydolności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości poszukuje się nowych rozwiązań, które mogły by zapewnić skuteczniejszą walkę z przestępczością. Kierunkiem tych rozwiązań jest koncepcja konsensualizmu – porozumiewania się stron co do ostatecznego wyniku prowadzonej sprawy karnej oraz rezygnacji z długotrwałych i uciążliwych postępowań dowodowych w sprawie.
Postępowanie mediacyjne
Nowela KPK z 10 stycznia 2003 r. przyjęła możliwość wydania rozstrzygnięcia końcowego wynegocjowanego przez strony w ramach porozumienia. Strony, zwłaszcza prokurator i pokrzywdzony z jednej strony, a oskarżony i jego obrońca z drugiej strony mogą negocjować o ostateczny wynik w zakresie rozstrzygnięcia w przedmiocie procesu.
W celu przeprowadzenia takich negocjacji KPK przewiduje odrębne postępowanie pomocnicze w postawi postępowania mediacyjnego. Postępowanie mediacyjne może być prowadzone tylko w sprawach występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności, o ile okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte.
Zgodnie z art. 23a par. 1 KPK sąd, a w postępowanie przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego skierować sprawę do postępowania mediacyjnego.
Jednak postępowanie oparte na konsensualiźmie w praktyce musi być wyważone, aby pokrzywdzony nie doznawał od oskarżonego dalszych upokorzeń.
Postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż 1 miesiąc, a okresu tego nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego. Po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego sporządzane jest sprawozdanie z jego przebiegu i wyników.
Na tej podstawie prokurator może wystąpić do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania albo z wnioskiem zamieszczonym w akcie oskarżenia o wydanie wyroku skazującego o treści uzgodnionej w postępowaniu mediacyjnym.
W postępowaniu sądowym może ponadto dojść do dobrowolnego poddania się karze przez oskarżonego, bez potrzeby prowadzenia postępowania dowodowego, zwykle w następstwie negocjacji między stronami.