Powstanie uniwersytetów można zaliczyć do jednego z największych osiągnięć epoki średniowiecza, w której to społeczeństwo poszukiwało nowych dróg do pozyskiwania wiedzy. Wzorcem do utworzenia uczelni wyższych były funkcjonujące za panowania Karola Wielkiego szkoły świeckie, w których to możliwość pobierania nauk miały tylko lepiej urodzone dzieci. Zajęcia z zakresu czytania i pisania po łacinie, śpiewu i katechezy odbywały się przy szkołach parafialnych.
Działalność naukowa Kościoła nie spełniała wszystkich oczekiwań i była niewystarczająca dla ludności średniowiecza, która swój rozwój intelektualny stawiała na najwyższym szczeblu i dążyła do pozyskiwania jak najbardziej precyzyjnej wiedzy. Szkoły przyklasztorne nie miały na celu stawać się ogniskami oświaty, nie dbał o kulturę umysłową, lecz bardziej skupiały się na narzucaniu ascezy. Z racji tego uczęszczali na publiczne wykłady średniowiecznych filozofów, podczas których mogli poszerzać granice swojej wiedzy. Jednym z filozofów, na którego wykłady w Paryżu przybywało grono słuchaczy był Piotr Aberald. Według niego podstawowym krokiem do mądrości jest: „pilne i częste pytanie”, co wpisuje się w definicję wprowadzonej przez niego metody scholastycznej.
Za sprawą angielskiego filozofa Roberta Bacona, który za metodę poznawczą świata obrał empiryzm, nastąpił rozwój badań przyrodniczych. Poprzez wykorzystanie matematyki przeprowadzał eksperymenty i samodzielnie konstruował wynalazki. Do nauk kościoła podchodzono z krytycyzmem, ponieważ wiedza ta nie opierała się na eksperymentach i badaniach.
Na zapał do poszerzania wiedzy dodatkowo miała wpływ kultura bizantyjska, która za sprawą kupców i misjonarzy rozprzestrzeniała się poza granice cesarstwa. Konstantynopol uznaje się za serce nauki, do czego przyczynił się cesarz Justynian Wielki, za którego rządów nastąpił rozkwit wielu dziedzin naukowych, w tym historiografii, przyrodoznawstwa, prawa i astronomii. Szczególne znaczenie miał wydany przez samego cesarza kodeks Justyniana, który stał się swoistym wzorcem z zakresu prawa dla wielu narodów oraz uregulował dziedziny życia.
Wiek XI był dla Europy czasem wielkiego rozkwitu i wzbogacaniem się miast. Sytuacja ta wiązała się z wyprawami krzyżowymi, podczas których ludy Europy zetknęły się z cywilizacją i kulturą Dalekiego Wschodu.
Następnym czynnikiem, mającym wpływ na powstanie uniwersytetu miało zapotrzebowanie na ludzi nauki. W okresie średniowiecza można rozróżnić trzy górujące potęgi: władzę świecką, władzę kościelną oraz mocarstwo wiedzy. Władcy na swoich dworach potrzebowali ludzi doskonale wykształconych do prowadzenia kancelarii, obejmowania stanowisk sędziów, uczonych biegle posługujących się mową i pismem. Podobnie władza kościelna odczuła zapotrzebowanie na osoby, odznaczające się znajomością prawa kanonicznego.
Wszystkie wyżej wymienione uwarunkowania spowodowały narodziny instytucji uniwersyteckiej. Samo pojęcie uniwersytetu pochodzi z łaciny i oznacza podstawowy i najstarszy typ wielowydziałowej uczelni wyższej. Zostało wprowadzone wraz z powstaniem pierwszego uniwersytetu w Bolonii i oznaczało wzajemne porozumiewanie się pierwszych studentów z profesorami. Wraz z upływem lat pojęcie to przybierało różne formy znaczeniowe, było poddawane licznym przeobrażeniom. Następnie było określane jako wspólnota studiowania: „universitas studium”. Następnie zostało sprecyzowane do universitas collegium, co obrazowało formę studiów, która składała się z kolegiów – małych grup wspólnie poszukujących prawdy. W ostateczności nadano nazwę studium generale, co oznaczało szkołę powszechną o zasięgu ogólnoeuropejskim.
Pierwszym uniwersytetem jest wspomniany już uniwersytet w Bolonii, który powstał w 1088 roku, jednak jego faktyczny początek datuje się na rok 1158, kiedy to cesarz Fryderyk I złożył oficjalny przywilej - Constitutio Habita. Przywilej został wydany z inicjatywy studentów, którzy pragnęli kształcić się i rozwijać. Uniwersytet boloński przede wszystkim specjalizował się w prawie rzymskim. Władze uniwersytetu wyłaniano spośród studentów, którzy płacąc czesne utrzymywali profesorów i uczelnię.
Równolegle do uniwersytetu bolońskiego powstał uniwersytet w Paryżu przy Notre Dame, specjalizujący się w teologii, który autonomię uzyskał w 1215 r, co sprawiło, iż stał się największym centrum edukacyjnym w ówczesnych czasach.
W związku z tym, że Uniwersytet Paryski przyciągał studentów z Wielkiej Brytanii, którzy na rzecz pobierania nauk opuszczali granice swojego kraju, król Henryk II wydał zakaz studiowania poza rządzonym przez siebie terytorium. Jego decyzja sprawiła, iż coraz większe znaczenie zaczął nabierać Uniwersytet Oksfordzki i powstał nowy Uniwersytet w Cambridge.
Popularność pierwszych uniwersytetów doprowadziła do powstawania nowych, m.in. w
1220 r szkoła medyczna w Montpellier, ok 1220 – 1230 szkoła prawa w Orleanie.. W 1300 roku ich liczba w całej Europie wzrosła do 23, większość z nich znajdowała się na Półwyspie Apenińskim i Iberyjskim, 5 we Francji, 2 w Anglii. Po dwustu latach idea uniwersytecka przeniosła się także na tereny na wschód od Renu i łącznie istniało już 75 uniwersytetów.
Uczelnie były powoływane przez cesarzy lub papieży, którzy prowadzili nadzór nad ich funkcjonowaniem. Profesorowie często wywodzili się z duchowieństwa, ale byli nimi także mistrzowie – magistrowie (prawnicy, medycy) Uczelnie posiadały autonomię, co dawało możliwość samodzielnego określania kierunków rozwoju i nadawania stopni naukowych: licencjata, bakałarza – nauczyciela, uzyskiwany po 5 latach, magistra po 3 latach, doktora po kolejnych 7-8 latach.
Ponadto każda z uczelni posiadała statut, w którym określano:
Kryteria i sposób nadania stopni naukowych
Prawa nauczania i uznawania tytułów naukowych
Zakres autonomii wewnętrznej
Prawo do strajku i obronę innych praw
Studenci tworzyli tzw. nacje, początkowo były to luźne związki zrzeszające studentów z danego kraju. Następnie zostały sformalizowane i posiadały statuty, władze i skarb. Nacje były utrzymywane ze składek studentów wchodzących w ich skład, z datków absolwentów oraz z grzywien nakładanych na studentów za ich przewinienia. Szczególną cechą takich związków było niezależne sądownictwo, które regulowało wewnętrze sprawy członków.
Oprócz głównego wydziału jakim był wydział filozoficzny każdy z uniwersytetów utworzył 3 zasadnicze fakultety:
Prawa kanonicznego,
Medycyny
Teologii
Ukończenie jednego z wymienionych fakultetów pozwalało na zdobycie tytułu doktora.
Program nauczania:
- trivum, program który obejmował zajęcia z retoryki, logiki, metafizyki, filozofii, fizyki
- quadrivium, program obejmujący zajęcia z arytmetyki, geometrii, astronomii, muzyki.
Były to tak zwane sztuki wyzwolone, artes liberales, które należało studiować przez 3 lata. Program ten został wprowadzony przez Karola Wielkiego.
Sposób prowadzenia wykładu mógł przybierać dwie różne formy:
Lectio – wykład, w czasie którego wykładowca dokonywał odczytu księgi i skomentowaniu przeczytanej treści. Nauka opierała się na uważnym słuchaniu i zapamiętywaniu przekazywanych informacji. Główne źródło wiedzy teologicznej i filozoficznej stanowiła Księga sentencji Piotra Lombarda.
Dysputy – dyskusja wykładowcy ze słuchaczami na temat podanych wcześniej zagadnień.
Od momentu powstania uniwersytety stawały się przekaźnikiem nauk i nowych idei. Dziedzictwo średniowiecznych uniwersytetów jest do czasów obecnych podstawą nauki i techniki. Uniwersytety od chwili powstania do czasów obecnych wprowadzają innowacje, dopasowują się do potrzeb społeczeństwa.
Bibliografia:
Ciejka M., Notatki z lekcji. Historia cz.1, Starożytność, średniowiecze, Kraków 2000.
Kowalewski T., Popławski T. W., Między tradycją a nowoczesnością. Wyłanianie się kapitału intelektualnego w uniwersytecie III generacji.
Kwieciński Z., Śliwerski B., Pedagogika 1, Podręcznik akademicki, Warszawa 2006.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, wydanie trzecie, Warszawa 1984.
Sałański M., Uniwersytety, profesorowie, studenci – średniowieczna wspólnota idei, [online], [dostęp: 15 października 2013], Dostępny w Internecie: http://histmag.org/Uniwersytety-profesorowie-studenci-sredniowieczna-wspolnota-idei-7151
Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964.