XX wiek jest umownie nazywany DWUDZIESTOLECIEM MIĘDZYWOJENNYM.
20-lecie międzywojenne to okres między pierwszą i drugą światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany. Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalezienie samolotu czy kina
Poezja
Po odzyskaniu niepodległości polskie życie literackie zaczęło się organizować na nowo. Powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich, polska sekcja PEN Clubu, weszła w życie ustawa o prawie autorskim. W pierwszym okresie dwudziestolecia dużą rolę odgrywali pisarze ukształtowani przed I wojną światową, np.: S. Żeromski, W. Berent, A. Strug, J. Kasprowicz, L. Staff.. W 1933 powstała Polska Akademia Literatury, co nie rozwiało narastających nastrojów opozycyjnych, wyrażanych głównie przez pisarzy lewicowych, publikujących w czasopismach takich jak: Oblicze Dnia, Sygnały, Poprostu, Lewar. Wyrazem tendencji prawicowo-faszyzujących stał się tygodnik Prosto z mostu (1935-1939). Bardzo ważną rolę odgrywał tygodnik Wiadomości Literackie (1924-1939) o orientacji liberalnej. Znaczącą rolę w życiu literacko-kulturalnym odegrały także inne periodyki, np.: katolickie Verbum (1934-1939) i Kultura (1936-1939), Przegląd Współczesny (1922-1939). W drugim dziesięcioleciu tworzyli wybitni prozaicy, m.in.: M. Dąbrowska, J. Iwaszkiewicz, M. Kuncewiczowa, J. Andrzejewski, S.I. Witkiewicz, B. Schulz.
Futuryzm – to poezja traktowana jako manifestacja buntu. Najwybitniejsi przedstawiciele futuryzmu w Polsce to reprezentanci grupy krakowskiej, Bruno Jasieński, Tytus Czyżewski, oraz Warszawy – Aleksander Wat i Anatol Stern. Futuryzm to:
- poezja przyszłości (z łac. futurus - przyszły) - zerwanie z trądycją (wersyfikacja daleka od klasycznej, podejmowanie tematów do tej pory niechętnie widzianych w liryce);
- fascynacja techniką, zbiorowością i cywilizacją;
- prowokacja obyczajowa - („od śmiechu dusza tyje i dostaje silne grube łydy"; literatura miała być jednym wielkim cyrkiem, w którym brak miejsca dla Mickiewicza czy Słowackiego);
- prowokacja językowa (zmienianie ortografii - jeden z najbardziej znanych przykładów to Jednodńuwka futurystuw. W manifeście napisanym przez Jasieńskiego są m.in. takie zdania: „Pszekreślamy zdańe jako antypoezyjny dziwoląg" czy „Bezwzględna wartość dzieła sztuki waha śę pomiędzy 24 godzinami a mieśącem");
- zabawa słowem (podobieństwa dźwiękowe słów, np. mandaryn -mandarynki; obce wyrazy rymowane z polskimi: sen - Yerlaine, półzmrok - cordial-medoc,co po - chapeau).
Wiersz, który można by uznać za futurystyczny manifest poetycki to But w butonierce Jasieńskiego.
Awangarda to kierunek w literaturze, który przede wszystkim zrywa z tradycją (rozumianą bardzo szeroko), szuka nowych rozwiązań tematycznych i formalnych. Stanowczo odrzuca założenia sztuki naśladującej rzeczywistość - musi więc też odrzucić praktykę literacką realizmu i naturalizmu. Koncentruje się na środkach wyrazu związanych z nowoczesnymi strukturami cywilizacyjnymi. Awangarda to także bunt przeciw nim.. Słowem, pojęcie awangardowości zawiera w sobie: eksperyment, antyestetyzm, nowatorstwo, dążność do dość wyraźnych samookreśleń ramowych.
Ekspresjonizm to sztuka wyrazu - jest obecny wszędzie tam, gdzie artysta dąży świadomie do wzmocnienia siły oddziaływania, gdzie spokój zostaje zastąpiony emocją i napięciem. „Dla ekspresjonisty bowiem to, co zdolne jest wywołać żywiołową, spontaniczną reakcję, przyśpiesza obieg krwi, co wstrząsa i do głębi przejmuje, ma w dziele sztuki istotną wartość".
Nurt ten był przede wszystkim sprzeciwem wobec sztuki przełomu wieków - negował i naturalizm, i modernizm. Pierwszym i naczelnym jego hasłem był „powrót do pierwotnych, duchowych źródeł kultury", a najpierwszym celem sztuki - szukanie prawdy. Największy rozkwit ekspresjonizmu przypada na lata 1910-1925.
Surrealizm to poezja wolna od presji zewnętrznej, nielogiczna, powstająca jakby we śnie, dla której poeta jest tylko medium. Surrealistom chodziło przede wszystkim o absolutnie odruchowe działanie, o niekontrolowanie umysłu, o umiejętność natychmiastowego reagowania - zastanawianie się nad słowami tłumi spontaniczność niezbędną do powstawania prawdziwej poezji. Poezji, której podstawowym elementem miał być obraz, efekt realizacji dowolności, nieprzetłumaczalny na język praktyczny.
Surrealizm był opozycją wobec wszelkich skonwencjonalizowanych form artystycznej działalności, ale także wobec „umownych" form życia. Chciał wyzwolić sztukę z jakichkolwiek przejawów racjonalizmu -stąd postulat absolutnej spontaniczności. Surrealizm nie stworzył wprawdzie dzieł wybitnych w literaturze, ale większość znaczących poetów XX wieku ma w swoich biografiach artystycznych doświadczenia surrealistyczne, które prowokowały ich do dalszych poszukiwań.
Neoklasycyzm - kontynuacja tradycji symbolizmu i klasycyzmu. Nurt ten rozwijał się głównie we Francji i Związku Radzieckim. Wśród głównym jego założeń wymienić można powrót do tradycji literackich oraz realizowanie idei "czystej poezji" (irracjonalizm). Poruszano przede wszystkim problematykę moralną, religijną i filozoficzną. Utwory neoklasyków miały formę zgodną z formą swych klasycznych wzorców. Przedstawiciele: Jarosław Iwaszkiewicz, we Francji Paul Valery, w Anglii T.S. Eliot.
GRUPY ARTYSTYCZNE
Skamander - Najbardziej wpływowa grupa poetycka Polski niepodległej. Powstała w 1919 r. Skamandryci związani byli z pismem „Pro arte et studio” oraz „Pro arte”, współtworzyli także kabaret literacki „Pod Picadorem”. W 1920 r. ukazał się pierwszy numer czasopisma „Skamander”. Ukazywało się ono do 1928 r., nieregularnie. Redaktorem naczelnym był Mieczysław Grydzewski. Drugie wydanie 1935 – 1939. „Wielka piątkę” stanowili: J. Tuwim, K. Wierzyński, J. Iwaszkiewsicz, J. Lechoń i A. Słonimski. Za swego patrona duchowego uważali L. Staffa. Satelici: K. Iłłakiewiczówna, M. Pawlikowska – Jasnorzewska, J. Wittlin i J. Liebert.
Czwartak, z E. Zegadłowiczem na czele, reprezentowała konserwatywny regionalizm, głosząc ideę powrotu do natury i kultury ludowej. Proza podjęła najważniejsze, budzące obawy problemy społeczno-polityczne odrodzonego państwa, np.: Przedwiośnie S. Żeromskiego
Druga Awandarda (później), Druga awangarda, zbiorcza nazwa grup i kierunków poetyckich w drugiej połowie okresu międzywojennego (1918-1939), nawiązujących (akceptując bądź polemicznie) do Awangardy Krakowskiej. Do najważniejszych ugrupowań tego typu należały: wileńskie Żagary (m.in. Cz. Miłosz) oraz szkoła poetycka skupiona wokół J. Czechowicza (Lublin – Warszawa).Druga awangarda nie podzielała optymizmu cywilizacyjnego i racjonalizmu futurystów oraz Awangardy Krakowskiej, kwestionując tezy T. Peipera o konieczności zachowania rygoru konstrukcyjnego. Postulowała lirykę kreacyjno-wizjonerską.
Kwadryga, grupa poetycka działająca na przełomie lat 20. i 30. w Warszawie. 1927-1931 wydawała pismo pod taką samą nazwą. Polemizowała, a zarazem po trosze ulegała Skamandrowi i Awangardzie Krakowskiej. Proponowała poezję społeczną. Jej członkami byli: S. Ciesielczuk, S. Flukowski, W. Sebyła, W. Słobodnik, L. Szenwald, przejściowo K.I. Gałczyński.
Żagary - grupa literacka działająca w Wilnie 1931-1934. Wydawała czasopismo Żagary. Miesięcznik idącego Wilna poświęcony sztuce, początkowo jako bezpłatny dodatek do konserwatywnego dziennika Słowo, następnie do Kuriera Wileńskiego pt. Piony. Po połączeniu się z miesięcznikiem literackim Smuga w 1933 pismo powróciło do pierwotnej nazwy Żagary.
Proza
Przełom lat 20/30 zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu cywilizacji i kultury. Po roku 1932 poezja ustępuje miejsca prozie. Proza staje się różnorodna. Obok wielkiej epiki, prozy psychologicznej, autobiograficznej, wielką rolę zaczęły odgrywać utwory pograniczne, będące w równym stopniu powieściami filozoficznymi, autobiograficznymi, groteskowymi czy autotematycznymi. 1932 w umowny sposób wyznacza ważną cezurę w dziejach literatury dwudziestolecia. Zaczyna dominować proza. Z początkiem lat 30tych do literatury wkracza nowa generacja pisarzy (pokolenie 1910).Debiutanci prozy nie tworzyli ani grup, ani programów literackich, chętnie manifestowali wspólnotę pokoleniowa. Niektórzy pisarze nawiązując do naturalizmu, jednocześnie proponowali rozwiązania prekursorskie wobec prozy przedstawiającej wizję jednostki o rysach znamiennych dla antropologii behawiorystycznej czy egzystencjalistycznej.
Dramat
Polski dramat dwudziestolecia międzywojennego najsilniej objawił się osiągnięciami S. I. Witkiewicza ("Szewcy") i W. Gombrowicza ("Ślub", "Operetka"). Obaj dążą do wykształcenia własnej teorii dramatu, zwłaszcza Witkiewicz w teorii Czystej Formy, obaj też eksperymentują w zakresie sztuki scenicznej. Zaliczani są raczej do awangardowego kręgu twórców. Bardziej klasyczne tendencje prezentuje twórczość S. Żeromskiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego powstaje jego dramat "Uciekła mi przepióreczka", podejmujący charakterystyczną dla Żeromskiego problematykę wyboru między szczęściem osobistym a poczuciem społecznych i moralnych powinności. Nurt tradycyjny reprezentuje również twórczość dramatyczna J. Szaniawskiego. Najbardziej znane jego utwory to m.in. "Żeglarz", "Most" i "Fortepian". Jest to dramaturgia głęboko intelektualna, obejmująca m.in. tematykę etyczną i psychologiczną.
GŁÓWNE TENDENCJE W DRAMACIE DWUDZIESTOLECIA:
-nawiązywała jeszcze do stylistyki okresu młodopolskiego;
-w pierwszych latach niepodległości ukazały się ostatnie sztuki g. Zapolskiej „Asystent”, S. Przybyszewskiego „Mściciel”;
-S. Żeromski „Uciekła mi przepióreczka” – sztuka podejmowała problem wybitnej jednostki poświęcającej szczęście osobiste dla ideałów społecznikowskich;
-dramat poetycki i symbolizm młodopolski krzyżowały się z charakterystyczną dla ekspresjonizmu alegorycznością;
-E. Zegadłowicz „Lampka oliwna” – sceneria wsi beskidzkiej, namiętności ludzkie nabierały mistycznego opętania;
-tendencje naturalistyczne, pacyfistyczne, dramat historyczny;
-„repertuar kobiecy” Z. Nałkowska, M. Kuncewiczowa – utwory odznaczały się plastyką realiów środowiskowych, humanitarną wrażliwością na krzywdę i psychologiczną dociekliwością;
-starcie idei humanitarnych z totalitaryzmem J. Zawieyski „Dyktator On”;
-najpopularniejszy gatunek realistyczna komedia obyczajowa;
-farsa bulwarowa;
-utwory trafnie przedstawiały sposób życia ówczesnej inteligencji i mieszczaństwa;
-komedie M. Pawlikowakiej o kobiecym prawie do miłości „Dowód osobisty”; wyrafinowany dowcip, kapryśny stosunek do akcji i bohaterów, paradoksalność sytuacji;
-J. Szaniawski „Żeglarz”, „Most” – ton dyskretnej ironii i pobłażliwego sceptyzmu wobec świata i ludzi, godził elementy dramatyczne i komediowe;
-rozwój dramaturgii groteski i drwiny;
Psychologizm
Nurt w prozie i dramaturgii XX-wiecznej obejmujący utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się drobiazgowa analiza życia wewnętrznego postaci i psychologicznych uwarunkowań jej działań i losów. W Polsce psychologizm zamanifestował się m.in. w twórczości Z. Nałkowskiej, M. Kuncewiczowej ("Cudzoziemka"), J. Iwaszkiewicza ("Brzezina", "Panny z Wilka").
Katastrofizm
Zespół tendencji historiozoficzno-moralistycznych związanych z przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej katastrofie, zagrażającej współczesnemu światu. Kierunek przejawiający się zwłaszcza w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czerpał inspiracje teoretyczne z dekadentyzmu i pesymizmu pewnych nurtów filozoficznych schyłku XIX wieku (np. F. Nietzsche) i zyskiwał podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego po I wojnie światowej. W Polsce idee katastroficzne znalazły wyraz w koncepcjach estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej S.I. Witkiewicza, w utworach R. Jaworskiego, w wizjonersko-symbolistycznej poezji po 1930 r., zwłaszcza twórczości poetów z grupy Żagary, w liryce m.in. J. Czechowicza, M. Jastruna. Do katastrofizmu nawiązywali pisarze debiutujący w okresie okupacji hitlerowskiej - K. K. Baczyński, T. Gajcy, T. Borowski
Literatura Proletariacka
Proletariacka literatura, w okresie międzywojennym w ZSRR literatura związana z ruchem robotniczym, wyrastająca wg teoretyków z potrzeb klasy robotniczej i służąca jej. Była jednym z głównych haseł polityki kulturalnej po rewolucji październikowej 1917, stanowiąc część składową postulatu stworzenia kultury proletariackiej w obrębie nowego ustroju.Twórcami literatury proletariackiej byli piszący robotnicy, a także zgrupowani w stowarzyszeniach literackich pisarze, którzy podporządkowali swoją twórczość dyrektywom partii komunistycznej. W latach 30. hasło literatury proletariackiej zostało zastąpione przez postulat realizmu socjalistycznego. Koncepcja literatury proletariackiej pojawiła się także w innych krajach, m.in. w Polsce, szczególnie w latach 20 (1921 – 1926). Zaliczamy tu: B. Jasieński – Pieśń o głodzie, Słowo o Jakubie Szeli; W. Broniewski – Wiatraki. Hasło lp propagowały pisma Nowa Kultura, Dźwignia, Miesięcznik Literacki Twórczość literacka związana z życiem, walką i dążeniami proletariatu. Pojawił się wraz z wystąpieniem zorganizowanego ruchu robotniczego. Upowszechnił się w okresie międzywojennym, głównie wśród pisarzy i krytyków związanych z ruchem komunistycznym.
WYBRANE UTWORY DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO:
Granica – powieść autorstwa Zofii Nałkowskiej, wydana po raz pierwszy w 1935 roku. Opowiada o losach Zenona Ziembiewicza, jego karierze i miłosnych problemach. Łączy w sobie cechy wielu gatunków: powieści psychologicznej, realistycznej, sensacyjnej i kryminału.(f.etyczna – ponieważ uczy, że nie należy zabijać i być zazdrosnym, bo to do niczego dobrego nie prowadzi)
Przedwiośnie – powieść Stefana Żeromskiego wydana w 1924 roku. Pracę nad nią autor skończył 21 września 1924[1].Powieść składa się z trzech części: „Szklane Domy”, „Nawłoć”, „Wiatr od wschodu”. Opowiada o życiu Cezarego Baryki, reprezentanta młodego pokolenia, przyjeżdżającego do odrodzonej po I wojnie światowej Polski.(f. poznawcza – bo autor w swoim dziele zamieścił wiele opisów Polski z wczesnych lat, f. integracyjna – dlatego, że jest kierowana do polaków, którzy mieli dyskutować na temat przemian po zakończeniu wojny.)
O dwóch takich co ukradli księżyc – polska książka autorstwa Kornela Makuszyńskiego, literatura dla młodzieży. (f. integracyjna – Jacek i Placek wspólnie chcą osiągnąć zamierzony cel – ukraść księżyc, f. wychowawcza – mowi nam, że należy pracować, gdyż poprzez lenistwo nic nie osiągniemy, f. ludyczna – utwór rozbawia i odpręża czytelnika)
Kordian i cham – powieść Leona Kruczkowskiego z 1932 roku, będąca próbą polemiki z wizją wsi romantyków.(f. poznawcza – mówi nam o powstaniu listopadowym)
Sklepy cynamonowe – tytuł zbioru opowiadań Brunona Schulza, opublikowanego w 1933 r.(f. magiczna – Opowiadania przetworzone przez wyobraźnie, zmitologizowane)