UNIWERSYTET RZESZOWSKI

w Rzeszowie

Wydział Prawa i Administracji

Dariusz Filuś

Publiczna działalność oratorska, jej fenomen i wpływ na obraz polityki starożytnych Aten

Praca zaliczeniowa z przedmiotu:

Retoryka

Na kierunku

Prawo I rok

Rzeszów, styczeń 2010

Publiczna działalność oratorska, jej fenomen i wpływ na obraz polityki starożytnych Aten

W V w. p. n. e. starożytny świat europejski budował bogatą cywilizację na fundamencie helleńskich polis. Attyka pełniła funkcję centrum kulturowego Starego Kontynentu, w której prym wiodła stolica – Ateny. Miasto zbudowane na cześć bogini mądrości i wojny było ośrodkiem skupiającym elitę intelektualną starożytnej Grecji. Swą sławę polis zawdzięcza pionierskiemu ustrojowi politycznemu, którego specyfika odróżniała się na tle dotychczasowych reżimów politycznych. Demokracja ateńska w owym okresie stała się ustrojem niemalże modelowym, gdyż zapewniała swoim obywatelom możliwość realnego sprawowania władzy. Jej bezpośredni charakter dawał poczucie spełnienia obywatelskiego obowiązku. Ponadto, władze miasta przyzwalały na nieskrępowane wyrażanie, często nowatorskich, poglądów. W ten sposób ziemia ateńska dostąpiła zaszczytu goszczenia wybitnych umysłów ówczesnego świata. Imiona i przydomki filozofów: Platona, Arystotelesa, Diogenesa, Antystenesa, Kratesa, wraz z wieloma równie genialnymi personami, zapisały się złotymi literami na kartach historii, potwierdzając mądrość horacjańskiej myśli „non omnis moriar”. „Miłujący mądrość” to oczywiście nie jedyni synowie tegoż wspaniałego greckiego miasta. Najwybitniejsi z Greków do perfekcji opanowali sztukę perswazji słowem mówionym i mogąc szczycić się elitarnym mianem oratorów oraz przekazując trudną sztukę retoryki otwartym na wiedzę błyskotliwym umysłom podróżowali do miast helleńskich wyrażając swe myśli w najczystszej postaci. Można nawet zaryzykować tezę, iż publiczna działalność oratorska miała znaczący wpływ na obraz starożytnych Aten.

Aby naświetlić źródło problemu pozwolę sobie przedstawić persony antycznych ojców sztuki oratorskiej którzy mieli decydujący wpływ na obraz ateńskiego życia publicznego i w konsekwencji na ustrój państwa. Za twórcę retoryki uznawany jest Izokrates (gr. Ἰσοκράτης) żyjący w V w. p. n. e., mówca grecki, nauczyciel wymowy i twórca klasycznej prozy attyckiej. Niezmiernie istotnym jest fakt, że Grek, zaliczany do kanonu dziesięciu mówców, nie występował publicznie czego przyczyną był słaby głos. Izokrates rozwinął skrzydła na polu dydaktyki wprowadzając podział na języki poetyckie i języki prozy. Urodził się w zamożnej mieszczańskiej rodzinie, co umożliwiło mu doskonalenie swojego talentu. Jako młody człowiek, mieszkaniec Hellady poruszał się w kręgu sofistów, w tym obcował z Gorgiaszem, oraz był uczniem Sokratesa. Decyzja o poświęceniu swego życia dydaktyce była niewątpliwie wypadkową destrukcyjnej dla jego stanu posiadania wojny peloponeskiej. Pierwsze publiczne owoce pracy Izokratesa można dostrzec w 390 r. p. n. e., gdy retor założył w Atenach szkołę, prowadząc ją przez pół wieku. Była to pierwsza regularna instytucja o charakterze stricte dydaktycznym dla kształcenia średniego. Nauka zaczynała się w jesieni, kurs trwał od 2 do 3 lat i był skierowany do młodzieży od 14 – 15 roku życia. Nauka była płatna. O ile początkowo kształciła uczniów attyckich, to wraz z rosnącym rozgłosem zaczęła się uczyć w niej młodzież z całej diaspory greckiej, przede wszystkim synowie książęcych i arystokratycznych rodów. Szkoła była jednocześnie zakładem wychowawczym. Retoryka w ujęciu Isokratesa mieściła w sobie zarówno ćwiczenia gramatyczne i stylistyczne, jak i materiał z różnorakich dziedzin: historii, prawa, religii i filozofii, przez co kształcenie językowe stawało się ośrodkiem kształcenia i wychowania. Podstawową kwestią poruszaną na ćwiczeniach w ramach zajęć dydaktycznych była nauka wymowy, uczniowie pod kierunkiem nauczycieli doskonalili sztukę opowiadania, dowodzenia, wstępu, zakończenia oraz zręcznego wplatania ozdobników podkreślających sens treści zawartej w ich słowach. Wydobywając język poetycki z języka prozy i przyporządkowując mu terminy znajdujące zastosowanie w języku codziennym, Izokrates poprzez nacisk na konieczność wydobycia z prozy piękna za pomocą wyboru i co najważniejsze, ułożenia uprzednio dobranych wyrazów stał się twórcą prozy artystycznej. Jako nauczyciel doceniał sukcesywność przyswajania wiedzy przez ambitnych uczniów i często ich nagradzał. Nie odznaczał się surowością i unikał karania, gdyż doceniał wychowawczą funkcję pracy podjętej dobrowolnie. Stawiał także wysokie wymagania nauczycielom retoryki. Nieskazitelność moralna była stawiana na piedestale, gdyż nauka oparta o fundament autorytetu była bardziej efektywna. Swe poglądy ujawnił w mowie politycznej „Panegiryk”, w której apeluje do Hellenów o zjednoczenie przeciwko Persom a która została miała największe spectrum odbiorców. Oprócz ww. mowy politycznej Izokrates oddziaływał i modelował w pewnym stopniu na politykę Grecji wydając broszury pt. „Areiopagitikos” i „Panathenaikos”. Obok dziewięciu mów, których autentyczność jest wątpliwa, zachowało się 21 mów pioniera retoryki. Izokrates był zwolennikiem sojuszu z Macedonią, aby wraz z krajem posiadającym zaplecze militarne, przeciwdziałać ekspansyjnej polityce Persów. Odebrał sobie życie po bitwie pod Cheroneą. Niemniej ważna w kwestii budowie teorii jest postać Arystotelesa, który jest znany przede wszystkim dzięki swym poglądom filozoficznym. Jednakże niewiele osób wie, iż to właśnie uczeń Platona był najważniejszym kodyfikatorem rozbudowanego i skomplikowanego aparatu retorycznego. „Miłujący mądrość” jest autorem dzieł „Retoryka” i „Topiki” oraz twórcą syntezy retoryki. Terminologia ustalona przez Arystotelesa obowiązuję do dnia dzisiejszego. Szkoła retorska założona przez „ojca retoryki” wydała plon jeszcze za jego życia. Oratorskie zdolności Izajosa jak i Hyperejdesa byli nagrodą za trud Izokratesa włożony w edukację nowego pokolenia. Pierwszy z wybitnych uczniów urodził się na wyspie Eubea, jako syn Diagorasa w IV w. p. n. e. Izajos okazał się pojętnym uczniem. W starożytności znano 64 oracje podpisane jego imieniem, przez co zaliczany jest do kanonu dziesięciu wybitnych mówców. Niestety do naszych czasów przetrwały tylko 11 jego dzieł. Więcej wiemy o Hyperejdesie, który pochodził z zamożnej rodziny, więc mógł sobie pozwolić na edukację nie tylko u Izokratesa, ale także u Platona. Specjalizował się głównie w mowach sądowych. Zasłynął obroną oskarżonej o bluźnierstwo hetery Fryne. Świetną mowę, przekładaną w późniejszym czasie na łacinę, zakończył tyleż spektakularnym co nieoczekiwanym odsłonięciem piersi oskarżonej. Przedstawienie artystyczne będące wynikiem niebywałego kunsztu oratora jak i efektów specjalnych towarzyszących jego argumentom, przekonały sąd o niewinności jego klientki. Należał do stronnictwa antymacedońskiego. W 344 r. p. n. e. oskarżył Filokratesa przed zgromadzeniem ludowym o to, że zwodził lud, czerpiąc w międzyczasie materialne korzyści od Macedończyków, doprowadzając do zawarcia pokoju z Filipem. Dzięki sztuce perswazji, Filokrates został zaocznie skazany na śmierć. W 341 r. p. n. e. posłował do Chios i Rodos, co poskutkowało zawarciem antymacedońskiego przymierza. Zręcznie eliminował swoich przeciwników politycznych wykorzystując talent oratorski. Gdy w 323 r. p. n. e. dotychczasowy sojusznik Hyperejdesa Domestenes złagodził swe stanowisko względem Macedonii, mówca wystąpił jako jeden z oskarżycieli w procesie o defraudację, co poskutkowało ucieczką zwolennika Aleksandra Macedońskiego z Aten. Starożytni znali 77 mów Greka, z których zachowało się fragmentarycznie zaledwie sześć. Po przegranej wojnie z Macedonią, władca zwycięskiego obozu, wymógł na Zgromadzeniu Ludowym uchwalenie wyroku śmierci na czołowych przywódcach patriotów. Hyperejdenes zginął z rąk macedońskich żołnierzy. Śmierć obrońców wolności, słynnych mówców Greckich, była symbolicznym końcem ateńskiej demokracji. Godną uwagi postacią był również Dejnarchos. Ten polityk i mówca ateński pochodzący z Koryntu mimo, iż zaliczany do grona dziesięciu największym mówców, paradoksalnie swą oratorską działalnością wyznaczał początek upadku attyckiej sztuki krasomówczej. Dejnarchos zmuszony był pozostawać w cieniu wielkiej polityki, gdyż ograniczał go cenzus pochodzenia. Związał się ze stronnictwem promacedońskim. Popularność zdobył podczas skandalu związanego z przyjęciem do miasta zbiegłego skarbnika Aleksandra Macedońskiego wraz z majątkiem zagarniętym orientowi. Nadzór nad majątkiem wziętym w depozyt sprawowali Demostenes i Demades, którzy dopuścili się jego defraudacji. Kilku oskarżycieli, którzy nie dysponowali zdolnościami oratorskimi, zwróciło się o pomoc do Dejnarchosa. Mowy zaprezentowane na zgromadzeniu zyskały duże uznanie. Jego konserwatywne, promacedońskie nastawienie sprowadziło na Greka wyrok śmierci, którego jednak uniknął dzięki staraniom wpływowego Teofrasta. Zmarł w 290 r. p. n. e., pozostawiając po sobie 87 mów, z czego 60 uznaje się za autentyczne.

Do ciekawych wniosków, które pomogą zanalizować fenomen oratorów greckiego polis, doszedł John Stuart Mill już w XIX wieku. W swoim flagowym dziele „O wolności” socjolog gloryfikuje jednostki ekscentryczne, które dzięki swej oryginalności pełnią funkcję motoru napędowego postępu rozumianego pozytywnie. Mądrość poglądów Milla została jasno wyrażona tymi słowami: „Temu, kto pozwala światu lub najbliższemu otoczeniu ułożyć plan jego życia za niego, potrzeba jest tylko małpia zdolność naśladowania. Ten, kto sam swój plan układa, rozwija wszystkie swoje zdolności. Musi on obserwować, by widzieć, rozumować i sądzić, by przewidzieć, działać, by zebrać materiały potrzebne do decyzji, rozróżniać, by móc decydować, a gdy się zdecydował, zachować stałość i panowanie nad sobą, by trzymać się przemyślanej decyzji.” Człowiek skupiający wszystkie swe działania i zdolności nad zachowaniem statusu quo, nie jest w stanie osiągnąć wysokiego stanu umysłu zwanego geniuszem i błyskotliwością. Takowy geniusz cechował retorów będących ludźmi wszechstronnie wykształconymi.

Ważnym czynnikiem pomagającym osiągać swe cele i propagować ideały, którymi kierowali się oratorzy była zdolność manipulowania innymi ludźmi. Co ciekawe, ową mądrość odkrył na nowo Włoch Niccolo Macchiaveli w okresie oświecenia tworząc koncepcję „nowego księcia”. Władca odzwierciedlający poglądy Florentczyka nie kierował się etyką w swym postępowaniu, ale w odróżnieniu od tradycjonalistycznych mieszkańców Attyki nie ukrywał swych prawdziwych zamiarów. Macchiaveli postrzegał człowieka jako istotę zdecydowanie skłonną do czynienia zła. Tak dawniej jak i współcześnie możliwość „czytania myśli” dawała oratorowi zdecydowaną przewagę nad oponentami. Psychologia zastosowana przy użyciu sprawnie działającego narzędzia zwanego intelektem jest najgroźniejszą bronią, którą jest zdolny zastosować homo sapiens. Jest to czynnik, któremu Ateny zawdzięczają sławę na skalę całego globu. Możliwość nieskrępowanego myślenia czyniła z ludzi zdolnych do wykorzystania talentu niemalże nadludzi o których wiele wieków później wspomina Nietsche. Ówcześnie błędnie postrzegamy rzeczywisty charakter broni. Nie sztuką jest zniszczyć drugiego człowieka za pomocą maszyn niosących śmierć. Osobiście przychylam się do opinii, iż takie zachowanie jest prymitywne i niegodne człowieka. Prawdziwym wyrazem ludzkiego artyzmu jest podporządkowanie sobie rzeszy osób w pewien sposób ograniczonych przez błędne postrzeganie swoich możliwości. Jednostki słabe zawsze poszukują autorytetu i są w niego ślepo zapatrzone. Gdy na szali stawiamy śmierć wroga niosącą krótkotrwałe korzyści i bezwzględną lojalność przeciwnika stwarzającą aurę zaufania i jedności w społeczeństwie bacznie przyglądającemu się działaniom ludzi którzy je tworzą, można dostrzec kontrast profitów jakie jesteśmy w stanie osiągnąć. Czyż sentencja „Plus ratio quam vis” nie jest dziełem starożytnych myślicieli? To co dla nas jest częstokroć nieosiągalne dla ateńskich umysłów było klarowne niczym aksjomaty przytaczane w założeniach pomocnych w rozwiązaniu problemu.

Wspominając o nadzwyczajnym intelekcie i elokwencji retorów nie sposób nie poruszyć kwestii indywidualnych zdolności aktorskich poszczególnych mistrzów swej profesji. Gra w theatrum mundi pozwoliła dokonać dowolnej autokreacji własnej postaci. Oczywiście istniały różnorakie strategie, które w czasach współczesnych znajdują powszechne zastosowanie. Oratorzy odznaczający się opanowaniem imponują pewnością siebie. W tym miejscu bardzo przydatna będzie psychologiczna klasyfikacja Leopolda Petrażyckiego dzieląca ludzi na jednostki wymagające od innych podporządkowania wobec ich władczych dyrektyw oraz pozostałą część społeczeństwa, która podświadomie odczuwa silną chęć oddania pewnej części indywidualnej suwerenności pod protektorat jednostek pierwszej kategorii. Mówcy pozbawieni słabości okazywania uczuć należą do pierwszego zbioru wyrachowanych manipulantów o zdolnościach przywódczych. Drugą, podstawową, strategią krasomówców jest gra na emocjach odbiorców. Adresat utożsamia się z poglądami które reprezentuje i nadaje im emocjonalny charakter. Warto podkreślić, iż orator, niezależnie od taktyki którą stosuje, w każdym przypadku, używając języka kolokwialnego, rozdaje karty i ustala zasady gry do której zaprasza słuchaczy. Cel retora zawsze pozostaje taki sam: przekazanie znaku za pomocą instrumentu werbalnego, jak i niemniej istotnych gestów, w taki sposób aby odbiorca uznał je za własne. Mimo upływu dwóch tysięcy lat, to właśnie oratorstwo w wydaniu ateńskim dzierży palmę pierwszeństwa jako najbardziej efektywne.

Ustrój ateński był bardzo podatny na demagogów, gdyż krasomówcze zdolności wybitnych obywateli Attyki częstokroć doprowadzały do zachwiania lub wzmocnienia jego stabilności. W myśl „Verba exemplis trahunt” to właśnie oratorzy decydowali o kształcie ustrojowym państwa oraz o polityce zagranicznej polis wpływając na opinię publiczną. Mówca, mający prawa obywatelskie i podstawy finansowe, w Atenach mógł ziścić swoje sny o potędze polis, a nawet całej Grecji. Miasto zbudowane na cześć bogini mądrości było azylem dla wolnomyślicieli zdolnych do uargumentowania swych poglądów i to właśnie dzięki helleńskim Atenom współczesna cywilizacja basenu morza śródziemnego jest tak barwna i bogata.