MARKSISTOWSKA TEORIA POZNANIA

Teoria poznania inaczej nazywana epistemologią lub gnoseologią. Jest jednym z podstawowych działów filozofii zajmujący się przedmiotem, procesami, sposobami, granicami i kryteriami poznania, obejmującego zarówno akty poznawcze, jak i ich rezultaty¹.

Epistemologia odpowiada na pytania dotyczące charakteru poznania ludzkiego, jego źródeł, jego przedmiotu, jego możliwości i granic. Daje też określoną interpretację zagadnienia prawdziwości poznania. Stąd naczelnym problemem epistemologii jest problem poznawalności świata².

Dla teorii poznania charakterystyczny jest jej punkt wyjścia, polegający na tym, że traktując myśl ludzką, poznanie ludzkie jako zjawiska podmiotowe, przeciwstawia je ona rzeczywistości, której zjawiska te dotyczą i która stanowi ich przedmiot.

Celem zaś, do którego zmierza refleksja teoriopoznawcza, jest odpowiedź na pytanie : „ w jakim stosunku są nasze myśli o otaczającym nas świecie do tego właśnie świata ?”. Czy nasze myślenie zdolne jest poznawać świat rzeczywisty, czy możemy o swych wyobrażeniach i pojęciach o rzeczywistym świecie wytworzyć prawdziwe odzwierciedlenie rzeczywistości ? Wykładając teorię poznania w ramach filozofii marksistowskiej wskazujemy zwykle, że teoria poznania dotyczy drugiej strony podstawowego zagadnienia filozofii. Podstawowe zagadnienia filozofii według klasycznego sformułowania Engelsa to zagadnienia stosunku pomiędzy materią a myśleniem, pomiędzy bytem a świadomością. Zagadnienie to posiada dwie strony : pierwsza (ontologiczna) dotyczy natury świata, jego materialnego czy też duchowego charakteru, druga (gnoseologiczna) stosunku pomiędzy myślą poznawczą człowieka a poznawaną rzeczywistością. Genetyczna i funkcjonalna pierwotność materii, genetyczna i funkcjonalna wtórność świadomości, którą głosi materialistyczna ontologia, pociąga za sobą obiektywność poznania (którego przedmiotem jest pierwotna wobec myśli rzeczywistość) i poznawalność świata (z którego myśl ludzka się wywodzi i który odzwierciedla) jako tezy materialistycznej gnoseologii. W ten sposób tezy o moralności świata, o obiektywności poznania i o poznawalności świata okazują się nierozerwalne powiązane ze sobą i stanowią w jednakowym stopniu wyraz materialistycznego stanowiska w podstawowym zagadnieniu filozofii³.

W szczególności materialistyczne tezy o obiektywności poznania i poznawalności świata opierają się nie tylko na abstrakcyjności spekulacji i na czysto filozoficznych dowodach, ale również na osiągnięciach nauki i argumentach, których dostarcza praktyka ludzka.

Marksizm wychodzi przy tym z założenia, że poznanie jest związane z działaniem ludzkim i w związku z tym drogą do właściwego rozwiązania problemów teorii poznania widzi w konfrontacji tych problemów ze społeczno-historyczną praktyką człowieka. Marksizm wykazał, że wpływ poznania na działanie ma swe korzenie w bardziej podstawowym fakcie, jakim jest rozwój społeczno-historycznej praktyki człowieka i jej rola w kształtowaniu się naszej wiedzy o świecie⁴.

Marks i Engels wykazali, że działanie pojmowane nie jako jednostkowy akt, ale jako historyczna praktyka ludzi, zwłaszcza zaś jej podstawowa dziedzina- społeczny proces produkcji, stanowi czynnik, z którego wyrosła świadomość człowieka. Realizując się w toku tego procesu materialna więź człowieka ze światem jest podstawą rozwoju myśli ludzkiej, podstawą poznania przez człowieka otaczającej go rzeczywistości. W tym właśnie sensie podstawą poznania mówiąc słowami Engelsa – „nie tylko przyroda jako taka, ale i praktyczna działalność ludzka”. Problemy teorii poznania posiadają znaczenie nie tylko dla ludzi specjalizujących się w filozofii. Posiadają one istotne znaczenie dla praktyki w ogólności, a więc także dla działalności każdego człowieka. Życie społeczne wymaga, by ludzie mieli wiedzę jak najbardziej rzetelną, jak najbardziej sprawdzoną, wtedy bowiem jest ona też zazwyczaj najbardziej skuteczna. Poznanie prawdziwe jest konieczne po to, żeby wytwarzać narzędzia, rozwijać technikę, regulować stosunki międzyludzkie i wzbogacać życie duchowe człowieka⁵.

Teoria poznania powinna nam dawać jednocześnie metodę poznania, powinna wskazywać kiedy poznanie prowadzi do prawdy, a kiedy do błędów, powinna ułatwiać odróżnienie prawdy od fałszu, powinna uczyć nas, w jaki sposób używać narzędzi poznania – zmysłów, pojęć, myślenia logicznego, powinna dawać wskazówki dotyczące takiego posługiwania się nimi, aby rzeczywiście świat poznawać takim, jakim on jest. Wszystko to jest niezwykle ważne dla praktycznego życia człowieka⁶.

Stosunek między podmiotem ,a przedmiotem.

Analiza wzajemnego stosunku podmiotu i przedmiotu w procesie poznania prowadzi nas do konieczności rozróżniania w poznaniu takich jego stron, takich elementów, jak podmiot poznający, przedmiot poznania i treści poznawcze. Z wzajemnym stosunkiem tych trzech stron, trzech elementów mamy do czynienia zarówno w poznaniu :

• Indywidualnym, w aktach poznawczych każdej konkretnej jednostki ludzkiej, jak i w poznaniu

• Społecznym , w historycznym rozwoju ludzkiej świadomości i wiedzy człowieka o świecie. W związku z tym poznanie musi być traktowane jako coś, co nie daje się sprowadzić do jednego z tych elementów, lecz obejmuje je wszystkie łącznie w ich wzajemnym związku i oddziaływaniu.⁷

Przede wszystkim trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że poznanie musi mieć jakiś podmiot. Poznanie jest procesem, który zachodzi w świadomości, które dadzą się sprowadzić do różnych przedstawień czy sądów o rzeczywistości. Poznanie jest procesem, którego podmiotem są zawsze konkretni, historyczni ludzie każdej epoki. Proces poznania to proces zdobywania wiedzy.⁸

Poznanie musi mieć jakiś przedmiot, poznajemy zawsze coś, nasze przedstawienia dotyczą czegoś, informują nas o czymś i to coś, czego dotyczą treści naszego poznania i co poznajemy, nazywamy obiektem, przedmiotem poznania. Poznanie jest określonym procesem. Z jednej strony jest to proces psychofizyczny, zachodzący w świadomości ludzi za sprawą określonych mechanizmów fizjologicznych i psychicznych, Z drugiej strony, dokonując się zawsze w świadomości poszczególnych ludzi, jest to jednocześnie proces społeczny, proces rozwoju świadomości społecznej, rozwoju wiedzy ludzkiej.⁹

Nie można utożsamiać podmiotu z przedmiotem. Myśl ludzka jest wytworem życia społecznego, praktyki, a praktyka wyprowadza nas poza krąg naszej myśli i styka z obiektywną rzeczywistością, z materialnym światem, który przekształcamy. Trzeba wobec tego odróżniać to, co stanowi przedmiot naszego myślenia, od naszych przedstawień, w których przekształcana przez nas rzeczywistość znajduje swe odbicie. Dla materializmu filozoficznego charakterystyczna jest teza o tym , że przedmiot poznania istnieje niezależnie od poznającego podmiotu¹⁰.

Cała problematyka teorii poznania sprowadza się do wyjaśnienia dialektyki obu wymienionych momentów procesu poznania podmiotu i przedmiotu, poznającej myśli i poznawanej rzeczywistości; do wyjaśnienia roli jaką w procesie kształtowania się poznania ludzkiego odgrywa z jednej strony to, co obiektywne, poznawana rzeczywistość z drugiej zaś to , co subiektywne, świadomość poznającego podmiotu; do wyjaśnienia wzajemnego związku wszystkich elementów, stron poznania ludzkiego i ogólnych prawidłowości jego rozwoju. Przedmarksowskie kierunki filozoficzne podejmując próbę tego problemu rozwiązywały go na ogół w sposób jednostronny, albowiem nie potrafiły dać sobie rady z dialektyką wzajemnego związku podmiotu i przedmiotu w procesie poznania. Stąd tak charakterystyczne dla tych kierunków wyolbrzymienie jednej ze stron procesu poznania, stąd odrywanie podmiotu od przedmiotu, przeciwstawianie ich sobie czy też, przeciwnie utożsamianie. Błędy te miały swe źródło w fakcie , że zarówno idealizm, jak i materializm przedmarksowski traktowały zazwyczaj podmiot jak i przedmiot w sposób abstrakcyjny, co prowadziło często do wypaczenia najgłębszego sensu ich wzajemnego stosunku. Działo się tak na ogół dlatego , że kierunki te analizowały poznanie ludzkie w oderwaniu od jego historii, w oderwaniu od rzeczywistego życia i od materialnej praktyki człowieka¹¹.

Materialistyczna i dialektyczna analiza poznania wykazuje, że ani podmiotu poznającego, ani przedmiotu poznania nie można traktować w oderwaniu od sytuacji człowieka w świecie, przede wszystkim od społecznej historii ludzi, ale również od indywidualnego życia poszczególnych jednostek.

Podmiot nigdy nie istnieje jako jakaś pozahistoryczna, pozaspołeczna świadomość człowieka, jako myśl ludzka w ogóle. Podmiot to realny, konkretny, społecznie i historycznie określony człowiek poznający świat. Kiedy mówimy o podmiocie poznającym, to w grę wchodzą zawsze ludzie danej epoki, danej społeczności, danej klasy.

Podobnie jak podmiotu, również i przedmiotu nie należy ujmować w sposób metafizyczny, abstrakcyjny, jako jakiejś nieokreślonej, odwiecznie tej samej rzeczywistości, którą poznajemy, przedmiot powinien być traktowany w sposób konkretny. Przedmiotem poznania jest ta dziedzina rzeczywistości, ta sfera zjawisk czy też występujących między nimi związków, pod wpływem potrzeb praktyki oraz bodźców wynikających z rozwoju wiedzy, a także pod wpływem indywidualnych warunków życia i potrzeb poszczególnych jednostek, koncentrują się zainteresowania człowieka, która występuje jako obiekt jego dążeń i którą człowiek poznaje w trakcie uogólnienia swej praktyki, swych rzeczywistych doświadczeń¹².

Rodzaje poznania :

Proces poznawania świata jest procesem pogrążania się umysłu w rzeczywistości z zamiarem zdobycia o niej wiedzy. Zdolność człowieka do poznawania rzeczywistości kształtowała się w sposób powolny, głównie pod wpływem pracy. W toku pracy :

• Doskonaliły się władze poznawcze człowieka, narządy zmysłów, umysł, procesy emocjonalne

• Rozwijała się krytyczna refleksja nad sposobami uzyskiwania wiedzy prawdziwej

• Powstawały i doskonaliły się instrumenty i narzędzia pomagające badać rzeczy i zjawiska

• Rodziły się problemy, zadania badawcze, stanowiące o głównym celu poznawania rzeczywistości¹³.

Poznanie ludzkie zanim przybrało formę poznania naukowego, przechodziło różne stadia rozwoju. W chwili obecnej także nie sprowadza się ono tylko do jednej formy, lecz występuje w kilku postaciach. Biorąc pod uwagę całokształt intelektualnych refleksji człowieka, którym można przypisać cechy poznania, można wyróżnić następujące jego rodzaje :

1. Poznanie potoczne

2. Poznanie artystyczne

3. Poznanie naukowe

Poznanie potoczne, inaczej życiowe charakteryzuje się brakiem precyzji w dochodzeniu do wiedzy, jak i w jej formułowaniu. Ogranicza się najczęściej do stwierdzenie i opisu faktów. Jest poznaniem nie dbającym o krytyczną ocenę wartości wiedzy, nie sprawdzającym wartości tej wiedzy. Zwraca uwagę na problemy życiowo ważne, które to z czasem mogą stać się przedmiotem dociekań naukowych.

Poznanie artystyczne jest swoistym wyrazem przeżyć osobistych artysty i sposobem widzenia przez niego rzeczywistości. Posługuje się metaforą, dąży przede wszystkim do oddziaływania na przeżycia emocjonalne odbiorcy, przekazuje to co jednostkowe.

Poznanie naukowe jest optymalnie skutecznym sposobem odzwierciedlania w umysłach ludzkich obiektywnie istniejącej rzeczywistości¹⁴.

Charakteryzuje się ono tym , że opiera się na ścisłych informacjach o rzeczywistości, zebranych w sposób optymalnie poprawny, wiedza naukowa jest korygowana i pogłębiana w wyniku konfrontacji z nowymi informacjami naukowymi. Jest nierozerwalnie związana z praktyką społeczną, świadomą działalnością człowieka¹⁵.

Stanowisko Marksistowskie w przeciwieństwie do wszelkich jednostronności zakłada względność ludzkiego poznania, nie dopuszczając w ten sposób do skostnienia i przekształcenia się poszczególnych twierdzeń w dogmaty, zarazem jednak broni prawdy obiektywnej, odcina się od subiektywistycznych, relatywistycznych koncepcji teoriopoznawczych¹⁶.

Literatura :

1. Krzysztof Olechnicki, Paweł Załęcki, Słownik Socjologiczny, Toruń 1998 r.

2. Karol Martel, Podstawowe Zagadnienia Marksistowskiej Teorii Poznania, Warszawa 1963 r.

3. Jerzy Ładyga, Zarys Filozofii Marksistowskiej, Warszawa 1979 r.

4. Luba Sołoma, Marksistowska Filozofia i Socjologia, część I Wstęp do ontologii i teorii poznania, Olsztyn 1981 r.

---

1. Krzysztof Olechnicki, Paweł Załęcki, Słownik Socjologiczny ,Toruń 1998, s.57.↩

2. Karol Martel, Podstawowe zagadnienia Marksistowskiej teorii poznania, Warszawa 1963, s.6.↩

3. Ibid, s. 7, 8.↩

4. Ibid, s 9.↩

5. Ibid, s.10, 11.↩

6. Ibid, s. 12.↩

7. Ibid, s.14, 15.↩

8. Ibid, s.15.↩

9. Ibid, s.16.↩

10. Ibid, s. 17.↩

11. Ibid, s. 17, 18.↩

12. Ibid, s. 33, 34.↩

13. Luba Sołoma, Marksistowska Filozofia i Socjologia, Olsztyn 1981, s.95.↩

14. Ibid, s. 96, 97.↩

15. Ibid, s.97.↩

16. Jerzy Ładyga, Zarys filozofii marksistowskiej, Warszawa 1979, s. 97.↩