Paradygmaty

w teorii bezpieczeństwa

Dr hab. Jarosław Gryz

Układ wystąpienia

• Paradygmat bezpieczeństwa

– Funkcje

• Pojęcie bezpieczeństwa

• Definiowanie bezpieczeństwa

• Stosowanie paradygmatu

– Zarządzanie strategiczne bezpieczeństwem

• Podsumowanie

Paradygmat bezpieczeństwa

Thomas Khun:
• paradygmat rozumiany jest jako

obowiązujący w danym okresie rozwoju
nauki wzorzec badań. Do jego zmiany
dochodzi wówczas, gdy w oparciu o
istniejący paradygmat nie jest możliwe
rozwiązywanie stawianych problemów oraz,
gdy pojawia się coraz więcej anomalii, tj.
faktów, które zdają się przeczyć
obowiązującym w ramach paradygmatu lub
wyprowadzanym z niego teoriom.

Paradygmat bezpieczeństwa

• paradygmat bezpieczeństwa podmiotu

budowany był i jest na wielu teoriach które

w zależności od perspektywy poznawczej

(badawczej) dobierane były i są pod kątem

konfirmacji bądź falsyfikacji określonych

tez, towarzyszących im założeń

• w każdym przypadku występują cztery

elementy, które tworzą paradygmat

bezpieczeństwa: podmiot bezpieczeństwa,

przedmiot bezpieczeństwa, środowisko w

którym bezpieczeństwo to jest zapewniane

lub realizowane oraz interakcje między

wymienionymi.

Paradygmat bezpieczeństwa

• Paradygmat bezpieczeństwa - zawierając w

sobie podmiot bezpieczeństwa, przedmiot

bezpieczeństwa, środowisko w którym

bezpieczeństwo to jest zapewniane lub

realizowane oraz interakcje między wymienionymi

- odnosi się do trzech domen, które

nakładając się i przenikając tworzą kontekst

poznania oraz koncepcję tegoż poznania.

– Pierwszą domeną jest człowiek oraz otaczający go świat

– świat działań człowieka, jego wytworów w świecie

przyrody z ich wzajemnym przenikaniem.

– Drugą, otoczenie w którym przebywa – społeczne jak i

przyrodnicze.

– Trzecią, świat idei dzięki którym ów człowiek rozpoznaje

się w otaczającej go rzeczywistości (idee i budowane na

ich kanwie ideologie można wyróżnić z uwagi na ich

specyfikę i właściwości, które określają działania

człowieka, społeczności, społeczeństw, narodów)

Paradygmat bezpieczeństwa

Funkcje eksplanacyjne w postaci:
• tworzenia przestrzennego, wielokryterialnego

obrazu środowiska bezpieczeństwa
międzynarodowego

• określenia istoty, zakresu, charakteru, specyfiki

bezpieczeństwa podmiotu w wymiarze globalnym,
regionalnym, subregionalnym, lokalnym

• racjonalizacji i ukierunkowania działań podmiotów

poprzez politykę i strategię w środowisku
międzynarodowym na rzecz przezwyciężania
zagrożeń, sprostania wyzwaniom, wykorzystania
szans

Paradygmat bezpieczeństwa

Badania prowadzone na paradygmacie prowadzą do:
• przyjmowania stałych, wynikających z paradygmatu cech

rzeczywistości, środowiska bezpieczeństwa podmiotu

(anarchiczności środowiska bezpieczeństwa, wrażliwości i

podatności podmiotów, ewolucji zagrożeń, normatywności

oraz instytucjonalizacji bezpieczeństwa podmiotów);

• określania kierunków działań określających bezpieczeństwo

podmiotu (np. delegalizacji wojny napastniczej i kontroli

zbrojeń, terroryzmu międzynarodowego oraz wielu innych);

• łącznego bądź rozłącznego badania płaszczyzn (sfer,

wymiarów) bezpieczeństwa: politycznego, ekonomicznego,

społeczno – kulturowego, militarnego.

• Rezultatem tych badań jest:

– określenie istoty, zakresu, charakteru, a także specyfiki

bezpieczeństwa podmiotu zarówno w jego wymiarze zewnętrznym,

jak i wewnętrznym w stosunku do uwarunkowań

(determinantów) występujących w środowisku

podmiotu.

Pojęcie bezpieczeństwa

• Pojęcie bezpieczeństwa w znaczeniu politologicznym,

występujące w naukach społecznych, cechuje
różnorodność i dowolność wykładni.

• Współcześnie mamy do czynienia z nieustającym

rozszerzaniem jego znaczenia, co sprawia że nie ma
spójnej uzgodnionej definicji bezpieczeństwa w
stosunkach międzynarodowych.

• W literaturze przedmiotu możemy wyodrębnić trzy

podejścia, na podstawie których podejmowane są
próby zdefiniowania tego pojęcia. Są to: sposób
odczuwania bezpieczeństwa, sposób rozumienia
bezpieczeństwa, sposób określania bezpieczeństwa.

Pojęcie bezpieczeństwa

• Stan bezpieczeństwa: subiektywny, obiektywny, B. Buzan,

People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies

in the Post-Cold War Era, Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf

1991 (second edition), s. 19;

• Zakresu podmiotowego bezpieczeństwa: J. Kukułka,

Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i

sprzeczności interesów, Sprawy Międzynarodowe 1982, nr 7;

• Zakresu przedmiotowego bezpieczeństwa; R. Zięba, Wpływ

procesów internacjonalizacji na ewolucję bezpieczeństwa państw, w

J. Kukułka (red.), Internacjonalizacja życia narodów i państw,

Warszawa 1991, s. 78-92;

• Dynamiki (oraz towarzyszącej jej ewolucji) bezpieczeństwa: J.

Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa

1996;

• Procesu bezpieczeństwa: R. Zięba, Instytucjonalizacja

bezpieczeństwa europejskiego – koncepcje – struktury –

funkcjonowanie, Warszawa 2004 (wyd. IV), s. 47-54;

• Przestrzennego układu bezpieczeństwa: O. Waever,Western

Europe: structure and strategy at the national and regional levels. In:

International Relations Scholarship Around the World. Eds. Arlene B.

Tickner, London: Routledge, 2009, s. 261-286.

Pojęcie bezpieczeństwa

• Bezpieczeństwo – w wymiarze

podmiotowym, przedmiotowym,
funkcjonalnym / procesualnym – można
definiować w odmienny sposób, przy
wykorzystaniu różnorodnych teorii oraz
podejść badawczych.

• Dotyczy ono jednak zawsze podmiotów

występujących w stosunkach społecznych
w postaci:

– państw oraz społeczeństw, tworzonych z

ich udziałem instytucji i organizacji,
rządowych i pozarządowych.

Pojęcie bezpieczeństwa

• Dążąc do określenia paradygmatu

bezpieczeństwa, odnosimy się do:

– Interakcji między ww. podmiotami
– Uwarunkowań w których mają one

miejsce, tj. wymiarów bezpieczeństwa:

globalnego, regionalnego,

subregionalnego

• Bezpieczeństwo przyjmuje inną postać w

zależności od rozpatrywanego kontekstu, a

wymiary bezpieczeństwa – pomimo

wzajemnego przenikania – pozostają

odrębne tak w poszczególnych regionach,

subregionach, czy wreszcie lokalnie.

Definiowanie

bezpieczeństwa

Paradygmat bezpieczeństwa
składa się z różnorodnych
odmian bezpieczeństwa
definiowanych w
stosunku do:

– poszczególnych podmiotów

bezpieczeństwa,

– ich interakcji,
– różnych wymiarów / obszarów

w których mają one miejsce.

PŁASZCZYZNA

BEZPIECZEŃSTW

A

WYMIAR BEZPIECZEŃSTWA

GLOBALNY

REGIONALNY

SUBREGIONALN

Y

LOKALNY

POLITYCZNA

GOSPODARCZA

SPOŁECZNA

KULTUROWA

INFORMACYJNA

EKOLOGICZNA

MILITARNA

BEZPIECZEŃSTWO

ZEWNĘTRZNE

BEZPIECZEŃSTWO

WEWNĘTRZNE

CECHY ŚRODOWISKA

BEZPIECZEŃSTWA

(PROCESY, ZJAWISKA,

ZDARZENIA)

CECHY WŁASNE PODMIOTU

BEZPIECZEŃSTWA

(MISJA, WIZJA, CEL)

WYZWANIA -

RYZYKA

ZAGROŻENIA

SZANSE

WYMIARY
BEZPIECZEŃSTWA:

GLOBALNE,
REGIONALNE,
SUBREGIONALNE,
LOKALNE

PODMIOT

BEZPIECZEŃSTWA

CECHY

ŚRODOWISKA

BEZPIECZEŃSTWA

DZIAŁANIA

OKREŚLAJĄCE

BEZPIECZEŃSTWO

PODMIOTU

PŁASZCZYZNY

BEZPIECZEŃSTWA

PODMIOTU

W

z

S

LEGENDA:

W – WYZWANIA

Z – ZAGROŻENIA

S – SZANSE

W

M

C

LEGENDA:

W – WIZJA

M – MISJA

C – CEL

„Awers”

„Rewers”

R

R

R

R - RYZYKA

Definiowanie

bezpieczeństwa

• wyzwania (rozumiane jako zespół czynników,

których wybór określa negatywny lub pozytywny

stan bytu i rozwoju podmiotu);

• ryzyka (miara/ocena niebezpieczeństwa

wynikającego albo z prawdopodobnych zdarzeń od

nas niezależnych, albo z możliwych konsekwencji

podjęcia decyzji. Ryzyko jest wskaźnikiem stanu,

zjawiska, procesu, trendu który może prowadzić do

strat)

• zagrożenia (rozumiane jako zespół czynników

negatywnie oddziałujących na byt i rozwój

podmiotu);

• jak i szanse (rozumiane jako zespół czynników

pozytywnie oddziałujących na byt i rozwój

podmiotu).

Definiowanie

bezpieczeństwa

• wizja bezpieczeństwa podmiotu wyraża

konceptualną gotowość do sprostania wyzwaniom,
zagrożeniom, szansom, zwykle określającym jego
działania na rzecz zapewnienia bytu i rozwoju w
średnio – i długoterminowej perspektywie czasu;

• misja bezpieczeństwa podmiotu określa sposób

jego bieżącego działania na rzecz zapewnienia
bytu i rozwoju w stosunku do istniejących
(rozpoznanych) wyzwań zagrożeń, szans;

• cele bezpieczeństwa podmiotu wyznaczają

kierunek działań (realizowanych bądź
podejmowanych) w stosunku do
istniejących (rozpoznanych) oraz prognozowanych
wyzwań zagrożeń, szans.

W

M

C

POLITYKA

STRATEGIA

Rewers

W

Z

S

STRATEGIA

POLITYKA

Awers

W

M

C

POLITYKA

STRATEGI

A

Awers

W

Z

S

STRATEGI

A

POLITYKA

Rewers

Definiowanie

bezpieczeństwa

Działania podmiotu:
• są pochodną wartości, potrzeb i interesów

określających jego byt i rozwój

• misja podmiotu jest ściśle związana z jego wizją oraz

formułowanymi w tym zakresie celami.

• działania podmiotu są długofalowe, obliczone na

uzyskanie określonych efektów w czasie.

• działania podmiotu uwzględniają istniejące i

potencjalne wyzwania, zagrożenia i szanse, które są

lub mogą być podstawą modyfikacji zarówno polityki

jak i strategii.

• cele podmiotu są realizowane zarówno w sposób

koncepcyjny – odpowiadający strategii jako koncepcji

działania, jak i w sposób praktyczny – odpowiadający

strategii jako metodzie lub wielu metodom działania.

Polityka państwa / Strategia państwa

Polityka i strategia ogólna

Polityka społeczno – kulturowa / Strategia społeczno -

kulturowa

Polityka ekonomiczna / Strategia ekonomiczna

Polityka bezpieczeństwa / Strategia bezpieczeństwa

Polityki i strategie dziedzinowe

Polityka
makroekonomiczna /
Strategia
makroekonomiczna

Polityka
mikroekonomiczna /
Strategia
mikroekonomiczna

Polityka społeczna /
Strategia społeczna
Polityka kulturowa /
Strategia kulturowa

Polityka
obronności /
Strategia
obronności

Polityka
wojskowa /
Strategia

wojskowa

Polityki i strategie sektorowe

TEORIA BEZPIECZEŃSTWA

TEORIE

BEZPIECZEŃSTWA

TEORIE

BEZPIECZEŃSTWA

TEORIE

SPOŁECZNE

INNE

RODZAJE

TEORII

SPOŁECZNYCH

TEORIE

ORGANIZACJI

I ZARZĄDZANIA

TEORIE

POLITYKI

STOSUNKÓW

M.NARODOWYCH

STRATEGIA

ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

STRATEGIA

ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

Osobowe

źródła

informacji

Osobowe

źródła

informacji

ZASOBY Z ZAKRESU STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA

ZASOBY Z ZAKRESU STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA

• pracownicy naukowi

• pracownicy nauk.-dyd.,

• etatowi i nieetatowi pracownicy
uczelnianych ośrodków
(placówek) informacji,

• pracownicy jednostek
organizacyjnych, zabezpieczających
merytorycznie proces kształcenia

• pracownicy naukowi

• pracownicy nauk.-dyd.,

• etatowi i nieetatowi pracownicy
uczelnianych ośrodków
(placówek) informacji,

• pracownicy jednostek
organizacyjnych, zabezpieczających
merytorycznie proces kształcenia

Instytucjonalne

źródła

informacji

Instytucjonalne

źródła

informacji

Dokumentalne

źródła

informacji

Dokumentalne

źródła

informacji

• Akademicki Ośrodek
Informacji Naukowej,

• Wydziały

• Instytuty Wraz ze swoimi OIN

• Katedry

• Zakłady

• Akademicki Ośrodek
Informacji Naukowej,

• Wydziały

• Instytuty Wraz ze swoimi OIN

• Katedry

• Zakłady

• naukowe biblioteki akademickie
(wypożyczalnie, czytelnie, archiwa)

• wydziałowe i instytutowe
biblioteki i czytelnie

• akademickie, wydziałowe
i instytutowe komórki
dokumentalistyczne i inne

• naukowe biblioteki akademickie
(wypożyczalnie, czytelnie, archiwa)

• wydziałowe i instytutowe
biblioteki i czytelnie

• akademickie, wydziałowe
i instytutowe komórki
dokumentalistyczne i inne

TEORIE ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

N

A
R

O

D

O

W

E

P

O
N

A

D
N

A
R

O
D
O

W

E

D y p l o m a t y c z n e

E k o n o m i c z n e

I n f o r m a c y j n e

Narodowa

Strategia

Wojskowa

NARODOWA STRATEGIA BEZPIECZEŃSTWA

Narodowa

Strategia

Obronna

Działania Wojenne na
Głównych Teatrach
Major Theater Wars (MTWs)

Operacje o mniejszej skali
wynikające z Planów
Wariantowych

Smaller Scale Contingencies

Obecność i
Zaangażowanie
Wojskowe

Rozwój i transformacja
dla przyszłości

E l e m e n t y n a r o d o w e j p o t ę g i:

M i l i t a r n e

TEORIA STRATEGICZNEGO ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

Wnioski

• mamy do czynienia z pewnymi

wyabstrahowanymi paradygmatami
bezpieczeństwa podmiotu, które są wyrazem
konkretnych cech z nim związanych, niż z
paradygmatem jako takim, opisującym jego
bezpieczeństwo w sposób całościowy.

• dwa istotne elementy określające paradygmat

bezpieczeństwa podmiotu.:

– uniwersalny „rdzeń” teorii poznania i eksplanacji

rzeczywistości.

– „rdzeń” podlega różnorodnym interpretacjom – w

zależności od intencji, przekonań, lub stawianych tez,
co sprawia, iż paradygmat bezpieczeństwa podmiotu
nie posiada jednej postaci, lecz wiele.

Wnioski

• teoria bezpieczeństwa podmiotu jest

uniwersalna na poziomie poznania zdarzeń,
zjawisk, procesów, trendów i megatrendów,
lecz nie eksplanacji z której biorą się
podstawowe różnice w pojmowaniu
rzeczywistości

• podstawą teorii bezpieczeństwa podmiotu

są różnorodne elementy teorii w tym:
komunikacja, idee, narzędzia, które służą
zapewnieniu istnienia, rozwoju oraz
zaspakajaniu pragnień, a także uczucia,
namiętności

Wnioski

• O cechach własnych teorii

bezpieczeństwa decydują:

– charakter założeń;

– przyjęta wielokryterialność;

– kontekst bezpieczeństwa podmiotu.

Podsumowanie

• Rola paradygmatu

• Istota badań nad bezpieczeństwem

• Zakres poznania