ANALIZA KONSUMPCJI I OSZCZĘDZANIA F. MODIGLIANIEGO

Każdy człowiek, który posiada jakieś dochody, może zużytkować je na dwojaki sposób. Mianowicie, może je zużyć do finansowania bieżącej konsumpcji albo zaoszczędzić (a potem ewentualnie zainwestować). Odsetek bieżących dochodów, które odkładamy na później, zależy od indywidualnej skłonności do oszczędzania. Skłonność do oszczędzania nie jest jednak niezmienna przez całe życie. Na początku lat pięćdziesiątych dwaj ekonomiści na Massachusetts Institute of Technology (MIT) w USA, Franco Modigliani i jego student Richard Brumberg, zastanawiali się jak skłonność do oszczędzania zależy do wieku¹. Duży udział w sformułowaniu tej hipotezy literatura przedmiotu przypisuje również Albertowi Ando, który współpracował nad teorią z Franco Modiglianim po śmierci Richarda Brumberga².

Franco Modigliani (ur. 18 czerwca 1918 w Rzymie, zm. 25 września 2003 w Cambridge w stanie Massachusetts) – amerykański ekonomista pochodzenia włoskiego. Laureat Nagrody Nobla w 1985 r. za pionierskie dzieło w dziedzinie analizy oszczędności i rynków finansowych³.

Rysunek 1. Franco Modigliani (1918-2003)

Źródło: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, http://www.sgh.waw.pl/ogolnouczelniane/biblioteka/nobel/1985_Franco_Modigliani, dostęp 15.12.2012.

Hipoteza cyklu życia Franco Modiglianiego próbuje wyjaśnić zależność między konsumpcją i oszczędnościami a etapem życia konsumenta oraz jest bardzo zbliżona do hipotezy dochodu permanentnego Miltona Friedmana. Wspólnie, obie te teorie stały się podstawą rozpowszechnionych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. badań nad tzw. racjonalnymi oczekiwaniami w sferze konsumpcji, wpisując się tym samym w nurt badawczy zwany hipotezą racjonalnych oczekiwań.

Centralnym punktem teorii Modiglianiego jest założenie, że człowiek jest istotą racjonalną, inteligentnie planującym swoje wydatki. W związku z tym jego bieżąca konsumpcja zależy nie od bieżących dochodów, ale od tego, ile spodziewa się zarobić przez całe życie. Ludzie (gospodarstwa domowe) chcą „wygładzić” poziom konsumpcji w ciągu całego życia.

Autorzy hipotezy cyklu życia – w odróżnieniu od Miltona Friedmana – przyjmują założenie, że okres życia konsumenta (jak również gospodarstwa domowego) jest skończony i dzieli się na znacznie różniące się fazy (dzieciństwo, młodość, lata intensywnej aktywności zawodowej, wiek emerytalny), które mają istotny wpływ na wielkość i strukturę wydatków konsumpcyjnych⁴.

Z punktu widzenia możliwości zarobków życie człowieka można podzielić na trzy etapy:

• wiek przedprodukcyjny (dzieci i młodzież),

• wiek produkcyjny,

• wiek poprodukcyjny (emeryci).

Dochody, jak wiemy, zmieniają się w przeciągu kariery zawodowej. Na początku niedoświadczeni pracownicy zarabiają niewiele, w miarę rozwoju zawodowego coraz więcej. Zazwyczaj szczyt kariery przypada na czasy tuż przed emeryturą. Emeryci muszą zadowolić się już dużo niższym dochodem.

Słabo zarabiający młody pracownik z dobrymi perspektywami zawodowymi może sobie pozwolić na konsumpcję wyższą niż pozwalają jego bieżące dochody. Uzupełnia je bowiem kredytem lub pożyczkami, czyli swojego rodzaju ujemnymi oszczędnościami. Jeśli jest rozsądny (a z założeń Modiglianiego i Brumberga wynikało, że większość ludzi cechuje zdrowy rozsądek), to w średnim wieku nie tylko spłaca kredyty z młodości, ale także oszczędza na starość. W tej fazie życia jego skłonność do oszczędzania jest najwyższa. Po przejściu na emeryturę oszczędności znowu stają się ujemne, ludzie mogą już korzystać ze zgromadzonego w ciągu całego życia kapitału. W szczególności więc ludzie (gospodarstwa domowe) będą oszczędzać w okresie aktywności zawodowej, a z uzyskanych środków sfinansują konsumpcję w okresie emerytalnym⁵.

Inaczej natomiast kształtuje się linia wydatków konsumpcyjnych, to znaczy nie podlega ona tak znacznym wahaniom jak dochody, jest bardziej stabilna (wygładzona) i przez większą część życia konsumenta podnosi się, tylko w ostatnim okresie nieznacznie opada. Wynika to stąd, że ludzie (gospodarstwa domowe) kształtują poziom i strukturę swoich wydatków nie tylko na podstawie wielkości aktualnego strumienia dochodów i majątku czy też oszacowanego wolumenu dochodów stałych w perspektywie kilku lat, ale uwzględniają także spodziewane przyszłe dochody w skali całego, czyli pozostałego okresu życia⁶.

W związku z tym, gwałtowne zmiany dochodu, np. niespodziewana premia, nie powodują równie gwałtownego wzrostu konsumpcji. Chcąc utrzymać względnie stały poziom życia, pracownik, na którego pasku wypłaty pojawiły się dodatkowe środki, zwiększy raczej swoją stopę oszczędności, by mieć zabezpieczenie na czasy, w których wyjątkowo zarobi mniej⁷.

Wykres 1. Dochody bieżące i dochody permanentne a konsumpcja oraz cykl życia człowieka

Źródło: Cz. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Na wykresie 1. przedstawiono graficznie opisane prawidłowości. Jak można zauważyć w pierwszym okresie życia poziom konsumpcji przewyższa zarówno dochody bieżące, jak i dochody permanentne, co oznacza, że młody człowiek żyje albo na koszt rodziny, albo zaciąga kredyty. Z biegiem czasu, po podjęciu pracy, jego dochody rozporządzalne rosną na tyle, że jest w stanie już z nich finansować swoją konsumpcję. Wówczas kształtuje się w jego świadomości i zachowaniach gospodarczych poziom dochodów permanentnych, które są jednak z reguły niższe od dochodów bieżących. W miarę upływu lat i przechodzenia do kolejnych faz cyklu życia rosną wszystkie badane trzy wielkości, aczkolwiek wzrosty te cechuje zróżnicowane tempo oraz wahania. Najbardziej stabilna w całym cyklu życia jest oczywiście konsumpcja, a najbardziej zmienne są bieżące dochody rozporządzalne. W drugim okresie życia, gdy bliska jest już perspektywa przejścia na rentę lub emeryturę, a więc nagłego spadku dochodów bieżących, najwcześniej zaczynają się obniżać dochody permanentne, a za nimi nieznacznie spada konsumpcja. W momencie zaprzestania pracy maleją dochody bieżące i po pewnym czasie są nawet niższe od wydatków konsumpcyjnych, natomiast dochody permanentne tylko nieznacznie przewyższają konsumpcję. Znaczącym źródłem dochodów permanentnych są wówczas, oprócz bieżących świadczeń społecznych (emerytury, renty, pomoc społeczna), dochody z odłożonych we wcześniejszych fazach życia aktywów lub pomocy rodziny.

O wydatkach konsumpcyjnych i ich zmianach w rzeczywistości będą decydować dochody z okresów poprzednich (odziedziczone lub wcześniej zakumulowane w postaci aktywów majątkowych), bieżący dochód rozporządzalny oraz dochód oczekiwany w przyszłości. Takie ujęcie w istocie oznacza, że wielkość wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych, będąc bezpośrednio funkcją bieżącego dochodu oraz przychodu ze skapitalizowanego majątku, jest w gruncie rzeczy (pośrednio) zależna od wieku, albo inaczej rzecz ujmując, od fazy cyklu życia gospodarstwa⁸.

Autorzy wprowadzają do modelu dodatkowe założenia⁹:

1. Gospodarstwa domowe nie dziedziczą aktywów ani ich nie pozostawiają.

2. Proporcjonalność – część środków, jaka podlega konsumpcji zależy jedynie od gustów i preferencji, a nie od wielkości tych środków.

3. Stopa procentowa wynosi zero.

4. Konsumpcja jest wygładzana w czasie życia, tak że jednostka konsumuje stałą wartość dochodu.

Zgodnie z założeniami hipotezy cyklu życia analizujemy przypadek konsumenta, który planuje, że będzie żył jeszcze T lat (licząc od teraz), z czego R lat będzie pracował, a T-R lat będzie pozostawał na emeryturze (w tym czasie nie będzie zarabiał). Zakładamy, ze do tego czasu konsument zgromadził majątek w wysokości W, a realna stopa procentowa wynosi 0 (dla uproszczenia). Zatem jego ograniczenie budżetowe można zapisać jako:

Załóżmy dalej, że konsument osiąga jednakowy dochód Y w każdym roku pracy, i chce idealnie „wygładzić” konsumpcję, która wynosi C w każdym roku. Równanie można zatem zapisać jako:

Oznacza to, że konsumpcja równa jest:

Według tego ujęcia, konsumpcja zależy zatem od dochodu oraz zgromadzonego wcześniej majątku. W tej sytuacji zagregowana konsumpcja (dla całej gospodarki) również zależy od dochodu i zgromadzonego majątku:

Gdzie α jest krańcową skłonnością do konsumpcji od zgromadzonego majątku, a β – krańcową skłonnością do konsumpcji od dochodu, przy czym α jest mała, a β jest duża¹⁰.

Przykładowo, jeśli przeciętne dalsze trwanie życia konsumenta wynosi T = 50 lat, z czego 30 lat przypada na pracę, wówczas jego funkcja konsumpcji przybiera postać:

C = 0,02 W + O,6 Y

Ponieważ:

α = 1/T = 1/50 = 0,02

β = R/T = 30/50 = 0,6

Nietrudno wyciągnąć wniosek, że o wyborze tzw. ścieżki konsumpcji w najwyższym stopniu decyduje prognoza przyszłych dochodów w długim horyzoncie czasu. Dane gospodarstwo domowe ukształtuje swoją konsumpcję przede wszystkim w zależności od tego, czy w przyszłości spodziewa się wzrostu, czy spadku dochodów. Przykładowo młoda rodzina, której członkowie są dobrze wykształceni i mają perspektywę wieloletniej kariery zawodowej, a tym samym wysokich zarobków, ustali swoją konsumpcję, mimo niskich jeszcze dochodów bieżących, na względnie wysokim poziomie, gdyż może sobie pozwolić na korzystanie z kredytów. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w podobnej biologicznie rodzinie, której jednak perspektywy zawodowo-zarobkowe są skromniejsze. Rodzina ta musi ograniczyć zaciąganie kredytów, gdyż ich spłata byłaby dużym obciążeniem przyszłych dochodów. Innym przykładem potwierdzającym słuszność hipotezy cyklu życia mogą być zachowania wielu osób starszych w wieku przedemerytalnym. Perspektywa przejścia na emeryturę i znacznego obniżenia przyszłych dochodów będzie powodować stabilizację lub nawet antycypacyjne, stopniowe obniżanie poziomu wydatków konsumpcyjnych. Utrzymanie dotychczasowego standardu życia jest możliwe tylko w sytuacji posiadania znacznych oszczędności lub też pomocy rodziny, czyli możliwości korzystania z międzypokoleniowych transferów majątkowych¹¹.

Reasumując, zachowania konsumpcyjne są w dużym stopniu zależne od fazy cyklu życia konsumentów (gospodarstw domowych), a więc od relacji: „ile życia mam przed sobą, a ile już za sobą”. Te właśnie proporcje będą w znacznym stopniu kształtować stopień osobniczej „wrażliwości” na zamiany dochodów bieżących i dochód permanentnych¹².

Z Teorii Cyklu Życia Modiglianiego wynika szereg istotnych wniosków. Jednym z nich jest związek pomiędzy całkowitą stopą oszczędności w danym kraju a strukturą demograficzną. W przypadku kraju z dużym przyrostem naturalnym, w którym większość ludności stanowią bardzo młodzi ludzie, stopa oszczędności może być niższa niż w kraju, który eksplozję demograficzną ma już za sobą, więc ludzie w średnim wieku stanowią znaczący odsetek populacji.

Pozytywnie na stopę oszczędności wpływa też długotrwały wzrost gospodarczy. Jeśli z roku na rok pensje pracowników rosną, to ludzie, którzy aktualnie pracują, mogą oszczędzać coraz więcej. W tym samym czasie wydatki emerytów nie rosną, ponieważ korzystają oni z tych oszczędności, które odłożyli w czasach, gdy zarabiało się mniej¹³.

Wszystko to brzmi dosyć logicznie, ale fakty nie zawsze zgadzają się z logicznymi teoriami. W latach pięćdziesiątych, kiedy Modigliani i Brumberg pracowali nad teorią cyklu życia, brakowało jeszcze długich serii danych, umożliwiających weryfikację ich hipotezy. Rozwój statystyki sprawił, że z czasem weryfikacja stała się możliwa. Rezultaty można określić mianem – mieszane.

W ogólnym zarysie teoria Modiglianiego i Brumberga okazuje się słuszna. Istotnie, poziom oszczędności w dużym stopniu zależy od czynników demograficznych oraz wzrostu gospodarczego. Niewielkie znaczenie ma natomiast poziom dochodu narodowego.

Nie wszystkie dane potwierdzały jednak teorię. W szczególności, zauważono, że ludzie zaczynają oszczędzać zbyt późno, aby uniknąć nagłego spadku dochodu rozporządzalnego po przejściu na emeryturę. Poziom konsumpcji nie jest tak wygładzony, jak wynikałoby to z teorii cyklu życia.

W niektórych aspektach rzeczywistość okazuje się bardziej skomplikowana niż prosta teoria cyklu życia. Na przykład długoterminowy spadek stopy oszczędności w Stanach Zjednoczonych, obserwowany od lat siedemdziesiątych, nie da się wyjaśnić ani przy pomocy demografii (aktywne zawodowo było wtedy bardzo liczne pokolenie baby boomu, urodzone w latach pięćdziesiątych), ani przez spowolnienie wzrostu gospodarczego. Być może największym problemem teorii cyklu życia jest jej podstawowe założenie, że ludzie działają według racjonalnych i spójnych długookresowych planów, których celem jest maksymalizacja konsumpcji w ciągu całego życia. Takie upraszczające założenie było typowe dla teorii ekonomicznych tamtych czasów.

Współcześni ekonomiści biorą pod uwagę, że na decyzje ludzi wpływ ma także niepewność, co do przyszłości, błędne założenia i przesądy. Z nowszych badań wynika, że bieżące dochody mają znacznie większy wpływ na bieżącą konsumpcję niż wynika to z teorii Modiglianiego.

Nowsze teorie na temat skłonności do oszczędzania w różnym wieku i różnych krajach są rozwijane zwłaszcza przez naukowców z nurtu ekonomii behawioralnej. Ta stosunkowo nowa dziedzina nauki szeroko czerpie z dorobku psychologii, dzięki czemu może operować na bardziej realistycznym modelu zachowań człowieka. Ustalenia ekonomistów behawioralnych opierają się na teoriach ekonomistów klasycznych, takich jak Modigliani, raczej uzupełniając ich tezy niż je obalając. Hipoteza cyklu życia pomimo wykazanych sprzeczności miała ogromne znaczenie dla rozwoju badań nad konsumpcją, można nawet mówić, że je zrewolucjonizowała oraz cieszy się wysokim uznaniem współczesnych ekonomistów.

Bibliografia

1. Bańbuła P., Oszczędności i wybór międzyokresowy – podejście behawioralne, Materiały i Studia, Zeszyt nr 208, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2008, http://www.nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/ms208.pdf, dostęp 12.12.2012.

2. Bywalec Cz., Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

3. Bywalec Cz., Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

4. PWN Biznes, biznes.pwn.pl/haslo/3942552/modigliani-franco.html, dostęp 11.12.2012.

5. Szaleniec M., Teoria cyklu Modiglianiego, NBPortal.pl, Portal Edukacji Ekonomicznej, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/gospodarka/teoria-cyklu-modiglianiego, dostęp 11.12.2012.

6. Świsłowska D., Konsumpcja, http://coin.wne.uw.edu.pl/~apugacewicz/konsumpcja.pdf, dostęp 12.12.2012.

7. Zalega T., Konsumpcja: determinanty, teorie, modele, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012.

8. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000.

9. Hall R. E., Taylor J. B., Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

---

1. M. Szaleniec, Teoria cyklu Modiglianiego, NBPortal.pl, Portal Edukacji Ekonomicznej, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/gospodarka/teoria-cyklu-modiglianiego, dostęp 11.12.2012.↩

2. PWN Biznes, biznes.pwn.pl/haslo/3942552/modigliani-franco.html, dostęp 11.12.2012.↩

3. PWN Biznes, biznes.pwn.pl/haslo/3942552/modigliani-franco.html, dostęp 11.12.2012.↩

4. Cz. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 128.↩

5. M. Szaleniec, Teoria cyklu Modiglianiego, NBPortal.pl, Portal Edukacji Ekonomicznej, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/gospodarka/teoria-cyklu-modiglianiego, dostęp 11.12.2012.↩

6. Cz. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 128-129.↩

7. M. Szaleniec, Teoria cyklu Modiglianiego, NBPortal.pl, Portal Edukacji Ekonomicznej, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/gospodarka/teoria-cyklu-modiglianiego, dostęp 11.12.2012.↩

8. Cz. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 129.↩

9. P. Bańbuła, Oszczędności i wybór międzyokresowy – podejście behawioralne, Materiały i Studia, Zeszyt nr 208, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2008, s. 8., http://www.nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/ms208.pdf, dostęp 12.12.2012.↩

10. D. Świsłowska, Konsumpcja, http://coin.wne.uw.edu.pl/~apugacewicz/konsumpcja.pdf, dostęp 12.12.2012.↩

11. Cz. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 129.↩

12. Cz. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 125.↩

13. M. Szaleniec, Teoria cyklu Modiglianiego, NBPortal.pl, Portal Edukacji Ekonomicznej, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/gospodarka/teoria-cyklu-modiglianiego, dostęp 11.12.2012.↩