Ochrona ludności – szeroki termin, obejmujący zarówno działania administracji publicznej, jak i działania indywidualne, zmierzające do zapewnienia bezpieczeństwa życia i zdrowia osób oraz ich mienia, a także utrzymania sprzyjających warunków środowiskowych do ich przeżycia, pomocy socjalnej i psychologicznej poszkodowanym, osłony prawnej oraz ich przygotowania edukacyjnego i sprawnościowego do radzenia sobie w czasie katastrof, klęsk żywiołowych i konfliktów zbrojnych oraz bezpośrednio po nich. Powszechnie uważa się, że ochrona ludności znajduje się całkowicie w zakresie obowiązków obrony cywilnej, jednak zakres jej działalności wykracza znacznie dalej, to też nie można ze sobą tych określeń utożsamiać.
Ogniwa ochrony ludności Głównym ogniwem ochrony ludności, wykonującym działania zarówno doraźne, z zakresu reagowania na zagrożenia, ale także stosownego planowania, są naczelne i centralne organizacje administracji publicznej, czyli Ministrowie, Komendant Państwowej Straży Pożarnej, szef Obrony Cywilnej Kraju oraz naczelni inspektorzy. Bezpośrednią realizacją zadań z zakresu ochrony ludności zajmują się terenowe organy administracji publicznej – wojewodowie, starostowie, burmistrzowie, wójtowie, prezydenci miast i marszałkowie województw.
Bezpośrednią ochroną ludności w Polsce zajmują się w pierwszej kolejności państwowe służby ratownicze (Państwowa Straż Pożarna, zawodowe straże pożarne, państwowe ratownictwo medyczne, chemiczne, techniczne morskie, radiacyjne), organizacje ratownicze o charakterze społecznym (GOPR, TOPR, WOPR, PCK), oraz komercyjne firmy ratownicze. Ochrona ludności leży także w zakresie obowiązków obrony cywilnej, która prowadzi zarówno działania ratownicze, jak i długofalowe (np. opracowanie planów obrony cywilnej). W dalszej kolejności ochroną ludności zajmują się służby ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, jak Policja, Straże Gminne, Służba Ochrony Kolei oraz prywatne agencje ochrony. Jeżeli instytucje te nie są w stanie sprostać sytuacji kryzysowej, działania z zakresu ochrony ludności wykonują Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej.
Ochrona ludności to także działania o charakterze psychologicznym, prowadzone przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne, poprzez powoływanie Ośrodków Interwencji Kryzysowej, oraz udzielania przez fachowców wsparcia dla ratowników w czasie prowadzenia operacji ratunkowych. Ochrona ludności przyjmuje także wymiar prawny, poprzez ratyfikację międzynarodowych zasad, broniących żywotnych interesów obywateli, jak np. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, czy Europejska Konwencja Praw Człowieka.
Ochrona ludności dzieli się na ochronę zbiorową oraz indywidualną. Na poziomie zbiorowym prowadzona jest przez instytucje i przejawia się działaniami takimi, jak ewakuacja, tworzenie miejsc schronienia, wykrywanie zagrożeń i alarmowanie o nich. Na poziomie indywidualnym dokonuje się ona przez działania obywateli, jak:
Znajomość zasad, tras i miejsc ewakuacji.
Znajomość sygnałów alarmowych oraz stosownych działań podejmowanych po ich usłyszeniu.
Posiadanie indywidualnych środków ochrony, umiejętność posługiwania się nimi oraz ich konserwacja.
Znajomość zasad przygotowania własnego mieszkania, budynku, ujęcia wody i środków żywnościowych do ochrony przed skutkami katastrof i kryzysów.
Znajomość zasad udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym.
Umiejętność samodzielnego likwidowania zarzewi różnych katastrof, np. pożarów.
ZADANIA OBRONY CYWILNEJ
Zgodnie z art. 137 ustawy z dnia z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity, Dz.U. 2004, Nr 241, poz. 2416 z późn. zm.) obrona cywilna ma na celu:
ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury;
ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny;
współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków.
W zakresie obrony cywilnej powyższa ustawa określa ponadto (Dział IV ustawy):
organy administracji w sprawach obrony cywilnej;
skład oraz sposób tworzenia formacji obrony cywilnej;
obowiązki obywateli w zakresie obrony cywilnej (służba w OC, szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony ludności);
przysposobienie obronne młodzieży szkolnej i studentów.
Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi przeznaczonymi do wykonywania zadań obrony cywilnej są formacje obrony cywilnej. Formacje tworzą w drodze rozporządzenia ministrowie, a wojewodowie, starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast) – w drodze zarządzenia, uwzględniając w szczególności: skalę występujących zagrożeń, rodzaj formacji, ich przeznaczenie oraz stan osobowy i organizację wewnętrzną. Formacje obrony cywilnej mogą tworzyć także pracodawcy.
Szczegółowy katalog zadań obrony cywilnej zawiera Pierwszy Protokół Dodatkowy do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, sporządzony w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r. (Dz.U. 1992, Nr 41, poz. 175), który Rzeczpospolita Polska przyjęła 19 września 1991 r.
W rozumieniu Protokołu określenie "obrona cywilna" oznacza wypełnianie wszystkich lub niektórych wymienionych niżej zadań humanitarnych, mających na celu ochronę ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami wynikającymi z działań zbrojnych lub klęsk żywiołowych, i przezwyciężanie ich bezpośrednich następstw, jak też zapewnienie warunków koniecznych do przetrwania. Są to następujące zadania:
służba ostrzegawcza;
ewakuacja;
przygotowanie i organizowanie schronów;
obsługa środków zaciemnienia;
ratownictwo;
służby medyczne, włączając w to pierwszą pomoc oraz opiekę religijną;
walka z pożarami;
wykrywanie i oznaczanie stref niebezpiecznych;
odkażanie i inne podobne działania ochronne;
dostarczanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia;
doraźna pomoc dla przywrócenia i utrzymania porządku w strefach dotkniętych klęskami;
doraźne przywrócenie działania niezbędnych służb użyteczności publicznej;
doraźne grzebanie zmarłych;
pomoc w ratowaniu dóbr niezbędnych dla przetrwania;
dodatkowe rodzaje działalności, niezbędne dla wypełnienia któregoś z zadań wyżej wymienionych, w tym planowanie i prace organizacyjne.
Krajowe regulacje prawne dotyczące obrony cywilnej, tj. ustawa o powszechnym obowiązku obrony oraz akty wykonawcze do niej, nie są spójne i nie wyczerpują wszystkich obszarów zadaniowych obrony cywilnej wymienionych przez Protokół. Przepisy nie określają jednoznacznie zadań ochrony ludności realizowanych w czasie pokoju, ograniczając się wyłącznie do zadań obejmujących działalność planistyczną, organizacyjną, szkoleniową i upowszechniającą wiedzę na temat problematyki obrony cywilnej.
W ostatnich latach wiele aktów prawnych dotyczących obrony cywilnej przestało obowiązywać, a w ich miejsce nie zostały przyjęte nowe regulacje. Dotyczy to zwłaszcza uchylenia art. 140 ustawy o powszechnym obowiązku obrony, który stanowił delegację ustawową do wydania przez Radę Ministrów rozporządzeń określających obowiązki i uprawnienia organów w sprawie obrony cywilnej, kwestie formacji obrony cywilnej oraz sygnały powszechnego ostrzegania i alarmowania. Brak regulacji prawnej w powyższych przypadkach ogranicza możliwości realizacji zadań w zakresie obrony cywilnej.
Konwencje genewskie – szereg umów z zakresu prawa międzynarodowego i pomocy humanitarnej podpisanych w Genewie w Szwajcarii, będący częścią międzynarodowego prawa humanitarnego. Konwencje były rezultatem działalności i zabiegów politycznych Henriego Dunanta. Można spotkać się także z pojęciem "prawa genewskiego", czyli prawa opartego na tych konwencjach.
Konwencja genewska z 22 sierpnia 1864 roku
personel sanitarny jest neutralny w konflikcie, nie może być atakowany i nie bierze udziału w walkach
cywile, którzy pomagają rannym i chorym żołnierzom powinni być szanowani, nie można ich atakować
ranni w wyniku konfliktu powinni być traktowani jednakowo bez względu na ich narodowość
powołano znak czerwonego krzyża, którym podczas konfliktu oznaczane są formacje medyczne i ich personel.
Konwencja genewska z 6 lipca 1906 roku
zwiększała zakres ochrony rannych i chorych żołnierzy
wprowadzała zasady ewidencji osób poszkodowanych w konfliktach
ustalała system wymiany informacji na temat osób poszkodowanych w konfliktach
Konwencje genewskie z 12 sierpnia 1949 roku o ochronie ofiar wojny
I Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych i chorych w armiach czynnych na lądzie
II Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu
III Konwencja genewska, dotyczyła traktowania jeńców
IV Konwencja genewska, dotyczyła ochrony osób cywilnych podczas wojny
Konwencje obowiązują w każdym przypadku, gdy toczą się działania wojenne, niezależnie od tego czy wojnę wypowiedziano, czy nie. Nie ma tu znaczenia kwalifikacja konfliktu zbrojnego przez jego uczestników (może więc być to wojna obronna, napastnicza, sprawiedliwa bądź niesprawiedliwa). Prócz wojny Konwencje dotyczą też okupacji, nawet jeśli ona nie napotyka zbrojnego oporu. Obecnie większość z artykułów Konwencji ze względu na swoją rangę ma status zwyczajowego prawa międzynarodowego i obowiązuje wszystkie Państwa niezależnie od tego czy są stroną Konwencji.
III Konwencja Genewska
jeńcy znajdują się we władzy obcego państwa, nie zaś jednostki lub oddziału biorącego ich do niewoli
jeńcy pozostają pod stałą ochroną prawa międzynarodowego od chwili pojmania do chwili ich uwolnienia
jeńcy podlegają prawu, regulaminom i zasadom obowiązującym w państwie zatrzymującym i muszą tych norm przestrzegać
humanitarne traktowanie jeńców
internowanie jeńców w obozach oddalonych od terenu działań wojennych i obiektów militarnych
zapewnienie jeńcom jak najszybszego powrotu do kraju po zakończeniu działań wojennych
zapewnienie jeńcom żywności, pomieszczeń i ubrań
jeńcy wojenni mogą zostać zatrudnieni jako robotnicy
oficerowie mogą być zatrudnieni tylko, jeśli sami zgłoszą się z prośbą o pracę
nie zakazuje się ucieczki jeńca wojennego, który nie może być za nią karany (jedynie dyscyplinarnie), a państwo zatrzymujące może użyć broni wobec uciekającego jeńca jedynie w ostateczności
IV Konwencja Genewska
IV Konwencja Genewska o Ochronie Osób Cywilnych Podczas Wojny została podpisana dnia 12 sierpnia 1949 Przez Pełnomocników Rządów reprezentowanych na Konferencji Dyplomatycznej, która obradowała w Genewie od 21 kwietnia do 12 sierpnia 1949.
Zabrania:
zmuszania, bądź nakłaniania ludności cywilnej do służby wojskowej w siłach zbrojnych przeciwnika,
przymusowego przesiedlania ludności cywilnej z terytoriów okupowanych,
deportacji lub przesiedlania własnej ludności cywilnej na terytorium okupowane,
rabunku i brania zakładników.
Zobowiązuje:
do zapewnienia ludności cywilnej podstawowego minimum warunków egzystencji (bytowania i wyżywienia),
do traktowania jej w sposób humanitarny,
do otoczenia troską osób potrzebujących pomocy,
do poszanowania dóbr i urządzeń niezbędnych dla przetrwania ludności cywilnej,
do poszanowania godności, honoru, praw rodziny, przekonań, praktyk religijnych, zwyczajów i obyczajów ludności cywilnej.
Protokoły dodatkowe I i II z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949
Rozwijają postanowienia konwencji genewskich. Wynika z nich zasada ograniczenia stron konfliktu w stosowaniu metod i środków szkodzenia nieprzyjacielowi.
Protokół Dodatkowy I:
zabrania się atakowania ludności cywilnej
zabrania się atakowania szpitali i innych urządzeń służących opiece nad rannymi i chorymi
zabrania się atakowania obiektów bez ich rozróżnienia oraz niszczenia dóbr niezbędnych do przetrwania ludności
zabrania się stosowania w walce metod i środków powodujących zbędne cierpienia oraz długotrwałe i poważne szkody w środowisku naturalnym
stanowi podstawę prawną do powołania i działania organizacji i instytucji obrony cywilnej
Protokół Dodatkowy II: Dokument ten jest rozwinięciem postanowień artykułu 3, wspólnego dla czterech Konwencji Genewskich. Protokół obowiązuje strony konfliktu toczącego sie wewnątrz jednego państwa i upoważnia do niesienia pomocy osobom poszkodowanym, zapewniając minimum praw humanitarnych.
Protokół dodatkowy III z 2005 r. do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949[edytuj]
Dokument nakazuje personelowi sanitarnemu, który nie używa znaków czerwonego krzyża lub czerwonego półksiężyca używanie symbolu "czerwonego kryształu".