Pojęcie pracy socjalnej

W publikacjach z zakresu pracy socjalnej występuje wiele różnorodnych definicji pojęcia „praca socjalna"². W pracach Heleny Radlińskiej jego synonimem jest „praca społeczna".

Definicja pracy socjalnej.

Autorka koncentruje się w swojej definicji na celach pracy socjalnej jako czynnikach określających specyfikę tej działalności. Pisze bowiem: „Praca społeczna polega na wydobywaniu i pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi"³. Podobny charakter ma definicja zapisana w niemieckim Słowniku pracy socjalnej, w której pojęciem tym obejmuje się urządzenia i przedsięwzię­cia, które powinny pomóc ludziom w ich integracji ze społeczeństwem, aby prowadzili w nim takie życie, które odpowiada ludzkiej godności.

W teorii amerykańskiej praca socjalna postrzegana jest dwojako - jako profesja i jako metoda działania charakterystyczna dla tzw. „osobistych usług społecznych" (persona social services). Usługi te są zaliczane do tzw. sfery socjalnej, w której wyróżnia się ponadto następujące elementy: utrzymanie dochodów (w tym ubezpieczenia społeczne), programy ochrony zdrowia, programy edukacji narodowej, budownictwo socjalne oraz programy zatrud­nienia (walka z bezrobociem, elementy ochrony pracy). Osobiste usługi społeczne i realizowana w związku z nimi praca socjalna nakierowane są na realizację trzech podstawowych zadań:

- socjalizacja i rozwój jednostki,

- terapia, rehabilitacja, pomoc i ochrona (wobec osób z różnego typu deficytami),

- zapewnienie dostępu do usług, informacji i poradnictwa⁵.

Dla potrzeb działalności praktycznej w Polsce pojęcie pracy socjalnej zostało zdefiniowane w ustawie o pomocy społecznej z 28 listopada 1990 roku (art. 8, punkt 5). Jest ona tam określona jako „działalność zawodowa skierowana na pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyska­niu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzenie warunków sprzyjających temu celowi". Należy zwrócić uwagę, iż okre­ślenie to zawęża zbiorowość potencjalnych „klientów socjalnych" do jedno­stek i ich rodzin, ale z drugiej strony sugeruje, Że pracę socjalną można prowadzić nie tylko z ubogimi czy niepełnosprawnymi, którzy stanowią tradycyjną klientelę pomocy społecznej. Zapis ustawowy - w odróżnieniu od cytowanej wcześniej definicji H. Radlińskiej i autorów niemieckich -unika wskazywania wartości, w imię których realizowana powinna być praca socjalna.

Bogatsza pod tym względem jest propozycja Komitetu Rady Europejskiej, w którego rezolucji z 1967 roku czytamy: „Praca socjalna jest specyficzną działalnością zawodową, mającą na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin, grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz rozwijanie poczucia godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do powiązań międzyprofesjonalnych, a także sił i środków społecznych"¹".

Podobnie jak większość pojęć w naukach społecznych, termin „praca socjalna" jest wieloznaczny i nieostry.

O wieloznaczności świadczy fakt, iż pojęcie to jest zarówno nazwą specyficznej ze względu na swe cele i metody działalności, jak i używane jest dla nazwania profesji, która - między innymi - polega na wykonywaniu owych działań, Z praktyki i z teorii pracy socjalnej wynika, że może być ona realizowana także przez nieprofesjonalislów. Zatem praca socjalna -działalność i praca socjalna - zawód są pojęciami przyjmującymi niejedna­kowy zakres.

Analizowany termin jest także nieostry, gdyż nie ustalona jest delimitacja między „pracą socjalną" a określeniami bliskoznacznymi, takimi jak „praca opiekuńcza", „praca psychosocjalna", „praca socjalno-wychowawczs" czy ,,praca kulturalno-wychowawcza". Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnej i związana jest z opieką nad osobami niesamodzielnymi czy to z racji wieku (dzieci i młodzież, slarcy), czy to z powodu stanu zdrowia

(chorzy, inwalidzi). Natomiast w pozostałych przypadkach mamy do czynie­nia z połączeniem pracy socjalnej z - odpowiednio - psychoterapią, wycho­waniem, organizacją uczestnictwa w kulturze. Wzajemne relacje tej grupy pojęć prezentuje rysunek l.

PSYCHOTERAPIA

UCZESTNICTWO W KULTURZE

WYCHOWANIE

Praca socjalna może przyjmować zróżnicowane formy - od pomocy doraźnej do długofalowych działań wspierających rozwój jednostek i grup. Decyzja o zastosowaniu odpowiedniej formy lub form działania powinna być wypadkową potrzeb i możliwości podmiotów, którym się pomaga oraz możliwości osób i instytucji pomagających.

Formy pracy socjalnej.

Ratownictwo (pomoc doraźna) odznacza się tym, że „wymaga rozpozna­nia warunków natychmiastowego działania, stwierdza istnienie potrzeby i możliwości ratunku, który niesie zagrożonemu, niebezpieczeństwem, bez względu na jego uprawnienia i przynależność do grupy społecznej"⁷. Przy­kładami działań ratowniczych będą: pomoc dla powodzian w uzyskaniu schronienia, działalność noclegowni dla bezdomnych, dożywianie w szkołach dzieci z ubogich rodzin.

Opieka - to forma świadczona ,,w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją albo nie mają dość sił, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności"⁸. Opieka jest działalnością wyraźnie zindywidualizo­waną. W odróżnieniu od ratownictwa, opiera się na dokładnej diagnozie potrzeb. Jest formą zawierającą w sobie pierwiastki zależności podopiecznego opiekuna.

W relacjach tego typu opiekun przejmuje w jakimś stopniu odpowiedzialność za losy drugiego człowieka. Opieka jest formą dominującą w zakładach dla przewlekle chorych, w działalności opiekunek domowych, w domach małego dziecka.

Pomoc .,(..,) zapewnia możność utrzymania i podnoszenia kultury, spo­żytkowania wszystkich sil ludzkich. (...) Dopomaga rozwojowi jednostek i wzrostowi wszystkiego, co zostało uznane za dobro. (...) Pomoc liczy się ze świadomym uczestnictwem, ze współpracą pomagających i korzystających z pomocy w pełni za siebie odpowiedzialnych"⁹. Są to więc działania mające wspierać pomyślny rozwój zarówno osób z: jakichś względów zagrożonych, jak i wszystkich członków społeczności. Taki charakter ma na przykład działalność poradni społeczno-zawodowych, klubów seniora, świetlic mło­dzieżowych, poradni rodzinnych.

Jeszcze inną formą jest kompensacja społeczna, będąca „wyrównywa­niem braków środowiskowych, utrudniających pomyślny bieg życia jednostki | lub grupy"¹⁰. Instytucjami kompensacyjnymi są między innymi domy dzie- l cka, rodziny zastępcze, kuratorzy sądowi, domy dla osób samotnych. f Praca socjalna z konkretną osobą, rodziną, grupą czy społecznością może 1 opierać się bądź na jednej tylko z wymienionych form, bądź może - w J różnych proporcjach - zawierać elementy ratownictwa, opieki, pomocy J i kompensacji. W pracach z zakresu teorii pracy socjalnej - zwłaszcza w publikacjach! amerykańskich i zachodnioeuropejskich - często stosowane jest pojęcie! „interwencja" („interwencja socjalna"): jest (ona) działaniem osoby lub zespołu w rzeczywistości, do której pierwotnie nie należeli. (...) Inter­wencja psychosocjologiczna lub socjologiczna zmierza do zmian społecz­nych, zarówno do ich poznania, jak i ulepszenia"". J. Dobot wyróżnia trzy j „idealne typy" interwencji:

- decyzyjną (decisionnelle) - skoncentrowaną na rozwiązywaniu problemów > społecznych,

- analityczną (analytiąue) - polegającą na objaśnianiu istoty problemów społecznych,

- przekonywającą (demonstmtive) - skoncentrowaną na tworzeniu, wzbo­gacaniu wiedzy¹², W konkretnej działalności owe typy są aspektami interwencji socjalnej, których znaczenie jest różne w poszczególnych przedsięwzięciach socjalnych.