BIBLIOTEKI W LITERATURZE. STAN BADAŃ, PERSPEKTYWY, METODOLOGIA

KRYSTYNA BEDNARSKA-RUSZAJOWA Institut Bibliotekoznawstwa Informacji Naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Gołębia 16, 31-007 Kraków, Polska

Biblioteka jako motyw literacki może obejmować zdarzenie, sytuację, bohatera literackiego (bibliotekarkę i bibliotekarza), miejsce akcji, wątek, temat i fabułę. Biblioteka może być rzeczywista lub fikcyjna (idealna, wzorcowa, utopijna), publiczna lub prywatna, historyczna lub współczesna, przedstawiana z perspektywy jej właścicie­la lub użytkownika. Nadrzędny motyw biblioteki, który określa widzenie świata i organizuje przebieg zdarzeń w całym utworze jest u M. Cervantesa de Saavedry w Don Kichocie. W jednej z możliwych interpretacji tego dzieła można je nazwać historią o człowieku, który zapragnął przekształcić świat w Bibliotekę, przenieść do rzeczywistości ludzkiej prawa, jakie rządzą rzeczywistością książek¹. E. Canetti w powieści Auto da fe będącej jego własną wersją Don Kichota pokazał klęskę profesora sinologii Piotra Kiena pragnącego przekształcić świat w Bibliotekę, czy tylko odgrodzić ją od świata. J. L. Borges w utworze Biblioteka Babel zawarł pomysł biblioteki złożonej ze wszystkich książek we wszystkich językach, nie tylko tych, które już zostały napisane. Możliwe kombinacje liter czy znaków są nie do wyczer­pania, stąd Bibliotekę można porównać nie do świata, lecz do wszechświata. Biblioteka sugeruje nieskończoność i odsyła do wieczności.

Najwcześniej i najczęściej występują w literaturze biblioteki prywatne, pokazy­wane od strony ich zasobów rzeczywistych, fikcyjnych i postulowanych. F. Rabelais w dziele Gargantua i Pantagruel opisał fikcyjną bibliotekę bohatera, w której wyszydził przesadę scholastycyzmu i manierę napastliwych tytułów. Parodystyczny charakter ma osiemnastowieczny fikcyjny opis podróży i zwiedzanych bibliotek z ich zbiorami J. Paula Beschreibung der öffentlichen und Privatbibliothekendes Dorfes unweit der See Kuhpanz, który jest przeróbką autentycznego opisu F. C. G. Hirschinga Versuch einer Beschreibung sehenswürdiger Bibliotheken Teutschlands². Biblioteki z ich zaso­bami uwzględniają też tacy autorzy w swoich utworach literackich jak J. Swift: Battle, Stendhal: Le Rouge et le Noir, L. Tieck: Die Gemälde oraz Die Gelehrte, R. Toepffer: La Bibliotheque de mon oncle, L. Norfolk: Lempriere’s Dictionary, U. Eco: Il nome della rosa. Jako tło akcji zdarzają się też biblioteki instytucjonalne

różnych typów np. w takich utworach jak C. Brentano: Gustaw Wasa, R., M. Rilke: Pamiętniki Malte-Lauridsa Bridgge, A. Goes: Das Brandopfer. Bibliotekarze i biblio­tekarki są bohaterami licznych powieści i opowiadań. Biblioteka jest też miejscem akcji powieści kryminalnej.

Naukowe odwołania do opisów bibliotek w utworach literackich są liczne i różnorodne. Występują w słownikach językowych, gdzie podaje się konteksty znacze­niowe słowa biblioteka przywołując różne teksty, także literackie. Trafiają się one również w indeksach tematów literackich, w czym przodują Amerykanie z wielkim indeksem Grangersa³ do poezji, wychodzącym od 1904 r., który obecnie obejmuje 375 antologii i zbiorów tekstów literackich różnych narodów w przekładzie na język angielski wydanych w Stanach Zjednoczonych. Pod hasłem „Library” i „Libraries” jest łącznie 14 pozycji. Można tu wymienić też, również amerykański, indeks tema­tyczny opowiadań⁴, wychodzący od 1956 r. W tych indeksach opisy bibliotek w utworach literackich stanowią jeden z wielu tematów - zarejestrowanych, lecz nie zinterpretowanych.

Swoistą rejestracją tych tekstów, ale bardzo subiektywną, są antologie cytatów lub antologie tekstów poświęconych książce i bibliotece. Należy do nich praca niemieckiego autora Klausa Schöfflinga pt. Geschichten vom Buch. Eine Sammlung⁵, zawierająca fragmenty utworów pisarzy światowych od markiza de Sade do współ­czesnego nam Gerolda Spätha, która subiektywnie pokazuje na wybranych przykła­dach miłość i nienawiść pisarzy do książek i księgozbiorów. Należy tu także m. in. wydana bibliofilsko polska mała antologia utworów pt. O książce w wyborze Julii Hartwig⁶. Podobnie subiektywny, lecz tym razem humorystyczny wydźwięk ma antologia opowiadań Libri, che passione opracowana przez Włochów Paolo Mal- pezzi’ego i Rino Pensato⁷. Autorzy tych opowiadań oferowali całą gamę tonów, rodzajów, pomysłów, stylów, tematów od sukcesów i porażek literackich, parodii arcydzieł, poprzez biblioteki zniszczone lub niszczone przez myszy, szczury, pająki i biurokratów aż do czytelników źle traktowanych, nękanych, usuwanych przez biblio- tekarzy-szaleńców i bibliotekarzy zdeterminowanych przez komputer.

Poważniejszym krokiem w kierunku pełniejszego rozpoznania nie tylko ilościo­wego, lecz także jakościowego opisów bibliotek w utworach literackich jest książka Klausa Döhmera - niemieckiego bibliotekarza i pisarza pt. Merkwürdige Leute. Bibliothek und Bibliothekar in den schönen Literatur⁸ Autor sporządził spis biblio- graficzny, liczący 293 pozycje i pokusił się o próbę klasyfikacji tych opisów według trzech grup zagadnień: 1. BIBLIOTEKA (Świętość, Idealny świat, Ul, Prawdziwy uniwersytet, Mauzoleum, Skład staroci, Katedra miłości), 2. ADMINISTROWANIE BIBLIOTEKĄ (Gromadzenie, Opracowanie, Udostępnianie, Dostępność dla czytelników, Budynek), 3. BIBLIOTEKARZE (Płeć, Postać, Życie prywatne, System wartości, Wybór zawodu, Kwalifikacje, Ideał służby, Służba użytkownikom, Przełożeni, Radość zawodu). Każda podgrupa jest poparta odpowiednimi cytatami. Niestety pochodzą one nie z oryginalnych tekstów literackich, lecz z istniejących już opracowań tego tematu, których spis, zamieszczony na końcu książki, liczy 38 pozycji. Ahistoryzm i brak interpretacji powoduje niekiedy niezamierzone efekty komiczne. Np. w podgrupie „Radość zawodu” znajdujemy cytat z powieści Ilji Ehrenburga Den’ vtoroj : „Jestem bardzo szczęśliwa. Mam interesującą pracę [oczywiście w bibliotece]” przytoczony za A. K. Barsukiem i K. Sekusiną z 1953 r.⁹ i obok niego cytat z Schnelles Geld Franka Goehre’go: „Muszę odejść z tej stęchlizny [oczywiście z biblioteki]” przytoczony za K. Seehaferem z 1982 r.¹⁰. Fragmenty wyrwane z szerszego kontekstu literackiego, w dodatku nie zinterpretowane, mogą być jedynie drogowskazem do stacji docelowej, nigdy zaś samą stacją. Döhmer - ufając autorom opracowań - nie rozróżnił ujęć groteskowych i satyrycznych niektó­rych tematów, przez co całą jego klasyfikację trzeba poddać krytyce, a na pewno weryfikacji.

Połączeniem bibliografii tekstów, klasyfikacji opisów i antologii samych tekstów jest książka bibliotekarek francuskich Anne-Marie Chaintreau i Renee Lemaitre pt. Dr<ples de bibliotheques... Le thume de la bibliothuąue dans la litterature et le cinuma¹¹. W stosunku do dzieła Döhmera materiał został poszerzony o albumy, komiksy i adaptacje filmowe powieści. Klasyfikacja opisów ma charakter żartobliwy, a w każdym razie przekorny, figlarny. Wyznacza je pięć grup zagadnień: 1. PO- WIEŚCIOPISARZE I BIBLIOTEKI (Powieściopisarze, użytkownicy, czytelnicy bibliotek, Fikcja i realizm, Stereotypowy wystrój, Wiek czytelników, Anegdoty i gagi), 2. WOJNA PRZECIWKO SIŁOM ZAPOMNIENIA ( Uwięzienie między trudną przeszłością i niepewną przyszłością: szczury, kurz, pożary i inne katastrofy, Sanktuarium czy cmentarz, Niedostępne skarby), 3. BIBLIOTEKARSTWO I PO­WIEŚCI (Scenariusze zachowań wobec bibliotekarza: zapis i pożyczanie, uszko­dzone dokumenty, wyjaśnienia i porady, sytuacje konfliktowe, Praca podziemna: układanie, katalogowanie, klasyfikowanie, prace manualne, promocja), 4. PORTRE­TY (Oto człowiek: bibliotekarze Anatola France’a, Biblioteki publiczne początku wieku, Henry de Montherlant i biblioteki, Samotność i samobójstwo, Wielki kapłan, mnich i uczony, Bibliotekarscy misjonarze, Uwodzicielscy bibliotekarze, Bibliotekarz gwiazda filmowa, Kobiety wchodzą na scenę: stare panny, kobiety energiczne, bibliotekarki - obiekty pożądania, kobiety wykorzystywane, kobiety pełne wigoru, bibliotekarscy detektywi, kobiety samotne), 5. SNY... I KOSZMARY (Biblioteka lotnisko snów).

Antologia tekstów ma dowodzić słuszności powyższej klasyfikacji, ale zawęża ona utwory tylko do tych, które zostały przetłumaczone na język francuski.

Achim Hölter w recenzji książki¹² pochwalił autorki za ciekawy pomysł badawczy oraz wiele wdzięku w jego realizacji i omówieniu bimedialnym tematyki bibliotek (dzieła literackie i dzieła filmowe). Chwalił również za to, że podjęły one taki temat, nie istniejący dotąd w podręcznikach historii literatury i historii filmu. Zwrócił jednak także uwagę na niedostatki interpretacji, to jest płytkie - biblio­tekarskie a nie historycznoliterackie - widzenie tego tematu. Pisał on: „Biblioteka [rzeczywista] jest zbiorem książek (pod którym są tu rozumiane godne zbierania nośniki informacji), których egzystencja rozciąga się w przestrzeni i w czasie, które są zakładane, posiadane, zarządzane i użytkowane przez określone osoby i których historia - szczególnie dotyczy to zbiorów publicznych - rozgrywa się według pewnych reguł. [...]. Biblioteka jest więc pomieszczeniem na książki z historią, atmosferą, charakterem odbitym w architekturze, pracownikach, użytkownikach. Biblioteka składa się z jednostkowych elementów i ze składników standardowych, które należą do praktyki każdej biblioteki, bez których niemożliwe jest udostępnianie: katalog, magazyn, oddział informacji, a więc tego, co opisuje się w historii bibliotek i tego, co opisuje się w bibliotekarstwie. O ile w rzeczywistości występuje nie lokal szczególny, lecz typowo przeciętna biblioteka, o tyle w tekście jakaś biblioteka będzie widoczna jako wyjątkowa biblioteka, co może przynieść dramaturgicznie wiele funkcji”¹³.

Hölter zarzucił autorkom, że oprócz inspirujących elementów, w ich typologii jest jeszcze wiele niedoskonałości, m.in. to, że umieszczają one w tym samym porządku i nadają taką samą rangę tekstom, w których biblioteka jest tematem zasadniczym, jak i utworom, w których występuje ona jako temat drugorzędny, gubi się w setkach epizodów.

Pomiędzy tymi niemiecko-francuskimi próbami syntezy opisów bibliotek w utworach literackich pojawiały się artykuły obejmujące węższe pola badawcze, ograniczone albo np. gatunkowo i czasowo tylko do powieści współczesnej, albo tematycznie do jednego określonego zagadnienia np. Biblioteka Brytyjska w lite­rackiej fikcji. Tak np. Jane Merrill Filstrup z USA - była asystentka dyrektora Centrum Informacji Kultury Dziecięcej UNICEF-u w artykule pt. Shattered calm.

Librarles in detective fiction¹⁴ próbowała odpowiedzieć na pytanie, co sprawia, że autorzy powieści kryminalnych od Edgara Allana Poe i jego Morderstwa na Rue Morgue z upodobaniem umiejscawiają zbrodnię w bibliotece lub czynią z biblio­tekarki, rzadziej bibliotekarza, sprawcę lub ofiarę morderstwa. Nawiązała w tym celu do wypowiedzi Agaty Christie w przedmowie do jej powieści kryminalnej The Body in the Library. Popularna autorka pisała tam: „Są określone miejsca przy­należne określonym typom fikcji literackiej: <zły, łysy baron> jest typowy dla melodramatu, a <ciało w bibliotece> jest typowe dla powieści kryminalnej W tym przypadku biblioteka musi być bardzo konwencjonalna i wysoce ortodoksyjna, z drugiej strony ciało musi być dziko nieprawdopodobne i wysoce sensacyjne”¹⁵. Przyczynę tego upatruje J. M. Filstrup w charakterze bibliotek jako oazy ciszy, spokoju, tajemniczości, a także niezmiennego porządku i ładu, którego naruszenie, np. źle leżąca na półce książka, łatwo może być zauważone, jak również w charakterze bibliotekarek, które - raz bywają ładne, raz brzydkie, raz ujmujące, raz odstręczające, ale zawsze są bystre i inteligentne, więc przez swoją wiedzę albo stają się niebez­pieczne dla przestępcy i ponoszą śmierć, albo przejmują funkcję detektywa i wykrywają zbrodnię.

Gerd Kriebisch¹⁶ zwrócił uwagę na odmienność literackiego przedstawiania bibliotek w krajach anglojęzycznych, północnych i Rosji w stosunku do niemieckich. W literaturze amerykańskiej np. nie ma - według niego - żadnej osobliwości w tym, że działające w powieści lub opowiadaniu osoby odwiedzają swoje biblioteki miejskie i zajmują się tam literaturą. Jest to możliwe dlatego, że biblioteka także w rzeczy­wistości jest zintegrowana z życiem publicznym miasta, czego autor nie dostrzega w Niemczech, stąd stawia tezę, że sposób przedstawienia i szczegółowość opisów bibliotek w utworach literackich danego kraju odpowiada rzeczywistej sytuacji bibliotek i bibliotekarstwa tego kraju.

Krótki przegląd bibliotek i bibliotekarzy w polskich powieściach współczesnych przynoszą opracowania Cecylii i Janusza Duninów¹⁷ oraz Izabeli Nagórskiej¹⁸. Jest to w zdecydowanej większości korzystny wizerunek zawodu. Ciekawy kierunek opracowań tej problematyki reprezentują dosyć liczne prace polskich autorów skupione wokół hasła „świat książek”, charakteryzujące wybranego pisarza jako właściciela księgozbioru, a także wskazujące na zawarte w jego utworach wypowiedzi na temat książek, bibliotek i czytelnictwa. Zapoczątkował ten kierunek, łącznie z terminem „świat książek” Wacław Borowy¹⁹. Autor poświęcił swoją uwagę Stefanowi Żeromskiemu. Potem takie badania objęły Jana Kochanowskiego²⁰, Józefa Ignacego Kraszewskiego²¹, Władysława Syrokomlę²² Zofię Nałkowską²³, Anatola France’a²⁴, ponownie Stefana Żeromskiego²⁵ i innych.

Wyodrębniającą się również grupę opracowań tworzą teksty, których autorzy, interpretując całe dzieło literackie jakiegoś pisarza, interpretują również zawarty w nim opis, temat, motyw lub metaforę biblioteki. Najefektowniejsze są, wskazane już wcześniej - interpretacje powieści Il nome della rosa Eco, opowiadania Borgesa Biblioteka Babel i Cervantesa Don Kichot. Tak np. Rolf Kohn²⁶ interpretuje Imię róży - powieść ani nie do końca historyczną, ani nie naprawdę kryminalną - jako opowieść o bibliotece nie historycznej, lecz fikcyjnej, choć możliwej. Nie jest ona zabezpieczona przez żadne drzwi, posiada pokoje nieprzechodnie dla wszystkich czytelników, wyłączając bibliotekarza, a więc zamknięte. Zakaz opata zastępuje zamki. Biblioteka posiada liczne, wartościowe książki, a mimo to najrzadsze, najbardziej interesujące tytuły są utajnione, zakazane. W ten sposób zresztą została obudzona, a nie uśpiona ciekawość, dążenie do wiedzy. Spis książek jest kompletny, jednak czytelnik nie może bez pomocy bibliotekarza korzystać z powodzeniem z katalogu. Bibliotekarz nie pomaga przy dostarczaniu książek, lecz utrudnia swobodne wydawanie potrzebnych tytułów. To nie użytkownik decyduje, co mógłby czytać, a raczej bibliotekarz kontroluje i recenzuje lektury czytelnika. Nie dosyć tym paradoksom. Z jednej strony biblioteka jest skarbcem, z drugiej grobem. Ochrania książki grubym murem i ciemnymi pokojami przed czytelnikami. Biblioteka jest jednocześnie twierdzą i rajem, przestrachem i pokusą. Cenzura i ochrona książek przed czytelnikami a nie otwarcie i udostępnianie zbiorów, są głównymi zadaniami bibliotekarza.

Według Kohna jest to alegoria sytuacji dzisiejszych naukowców i użytkowników bibliotek. Wciąż wzrastająca liczba publikacji utrudnia orientację, uczony czuje się zagubiony w powodzi tytułów i kapituluje przed zalewem druków. Biblioteka jest w tej sytuacji ziemią obiecaną. Z jednej strony oferuje ona szeroką wiedzę, zawartą w zgromadzonych dokumentach, z drugiej strony w bibliotece i jej księgozbiorze jest nagromadzona ilość informacji nie do objęcia i opanowania. Występuje więc paradoks: chociaż liczba książek nigdy nie była większa niż dzisiaj i publikacje powszechnie są wypożyczane, nie daje się już bardziej udostępnić ten potencjał wiedzy i informacji. Im bardziej rozległy będzie zasób, tym mniej przejrzyste będą biblioteki. Skarbnice stają się grobowcami. Wizja biblioteki jako labiryntu staje się realna, naturalnie w pospolitym, pierwszoznaczeniowym sensie. Ze swoimi trudnościami i zaletami jest biblioteka opactwa benedyktyńskiego na stokach Apeninów nie tylko jakąś, lecz po prostu biblioteką. Jako wyimaginowana - nie historyczna - biblioteka staje w szeregu wszystkich książnic możliwych w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. A więc biblioteka klasztorna w Imieniu róży reprezentuje cały świat książek. Biblioteka jest światem i uniwersum, jest także w przenośnym sensie labiryntem (pozbawione końca przejścia, niezliczone pokoje, nieograniczony zbiór książek), ponieważ świat, labirynt i biblioteka są identyczne dla każdego czytelnika. Tylko on zna książki, czytelnie i biblioteki. Tylko czytelnik będzie interpretował bibliotekę egzystencjalno-filozoficznie: po prostu świat książek jest uniwersum, lektury są życiem, czytający staje się czło­wiekiem. Poza książką i biblioteką życie nie jest możliwe, ponieważ w książce i w bibliotece dokonuje się egzystencja człowieka.

Tropem interpretacyjnym Köhna, powołując się zresztą na niego, poszedł Jeffrey Garrett w rozprawie pt. Missing Eco: On Reading The Name of Rose as Library Criticism²⁷.

Kolejnym krokiem naprzód w wiedzy o bibliotece jako motywie literackim było angielsko-niemieckie seminarium zorganizowane w Wolfenbüttel vw dniach 10 i 11 października 1994 r. na temat „Bibliotheken in der literarischen Darstellung” ²⁸ przygotowane i prowadzone przez Petera Vodoska ze Stuttgartu i Grahama Jefcoate’a z Londynu. Przekrój referatów był szeroki, dotyczył tematu zasadniczego od biblioteki jako obrazu świata do biblioteki jako miejsca akcji gminnej powieści kryminalnej oraz szerokiego obrzeża, łącznie z historią bibliotek rzeczywistych, instytucjonalnych w Niemczech oraz historią bibliotek i bibliotekami historycznymi w Wielkiej Brytanii. Badania nad opisami bibliotek w utworach literackich potrakto­wano poważnie jako podstawę do uzyskania danych o tym, jak są biblioteki i bibliotekarze postrzegani w opinii powszechnej, a więc także jako pewną formę historii recepcji. I tak Jefcoate (Deutsche Bibliotheken in Werken englischer Schrift­steller) na podstawie zebranych 90 opisów niemieckich bibliotek w angielskiej literaturze podróżniczej XVI, XVII i XVIII wieku stwierdził, że dla angielskich pisarzy i uczonych biblioteki nie były celem podróży naukowych, lecz jako zabytki stanowiły część programu turystycznego. Dominowały Biblioteka Palatina, cesarska w Wiedniu i uniwersytecka w Getyndze, w których zwracano uwagę przede wszystkim na 3 aspekty: architekturę budynków, wielkość zbiorów i rarissima.

Christopher Skelton-Foord w referacie The Circulating Library in the British Novel 1780-1830 przedstawił utwory literackie Jane Austen, Roberta Bisseta i Hannah More jako źródło do historii mentalności, rejestrujące zarzuty stawiane bibliotekom publicznym i ich czytelniczkom, które korzystały prawie wyłącznie z powieści miłosno-awanturniczych a same biblioteki były definiowane jako szulernie i domy schadzek. Alistair Black („Not fit for a gentlemean to live in” - Fiction, Autobiography and the Cultural „Meaning” of the Early British Public Library) przedstawił opisy bibliotek publicznych w powieściach i biografiach końca XIX w. wyrażając opinię, że przy obcowaniu ze źródłami literackimi trzeba wykazać ostroż­ność, ponieważ one w pierwszym rzędzie dokumentują punkt widzenia autora. Centralne znaczenie miałby, zdaniem referenta, reprezentatywny kanon źródeł, który uwzględniałby różne społeczne opcje i perspektywy.

Manfred Nagl (Bibliothekare und Bibliotheken im Film) zanalizował produkcję telewizyjną i wideoklipy pod kątem obrazu bibliotek i ich personelu. Wyimki z takich filmów jak Śniadanie u Tiffaniego lub Umarli śpią mocno i reklam pokazują biblioteki jako miejsca przymusowej ciszy, nieprzyjazne użytkownikom, z których należy możliwie szybko uciekać, zaś bibliotekarki są albo staropanieńskie i ods­tręczające, albo naiwne i wyobcowane, natomiast bibliotekarze zahamowani, cherlawi i z kompleksami. Sally Brown (The British Museum Library in Literature) posługując się przykładami opisów literackich czytelni British Library od Isaaca d’ Israeli’ego do Davida Lodge’a zilustrowała tezę odwrotną, że biblioteka odgrywała i odgrywa ważną rolę w zbliżającym się społeczeństwie informacyjnym. Materiały z tego seminarium dotąd nie zostały opublikowane.

Zbliżona tematycznie konferencja została zorganizowana w dniach od 18 do 20 marca 1997 r. w Koninkach przez Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego reprezentowany przez piszącą te słowa. Dwanaście referatów było prezentowanych mniej więcej według chronologii epok literackich od Oświecenia do współczesności. I tak Iwona Imańska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu ( Biblioteka klasztorna w „Monachomachii” Ignacego Krasickiego) dokonała analizy biblioteki klasztornej próbując określić funkcję artystyczną i funkcję znaczeniową opisu.

Mariola Jarczykowa z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (Motyw książki w „Podolance”Michała Dymitra Krajewskiego) przedstawiła i poddała analizie powieść pod kątem zawartych w niej wypowiedzi o czytaniu, szczególnie o lekturach kobiet, autorach i tytułach książek oraz o dominujących gatunkach piśmienniczych.

Janusz Dunin z Uniwersytetu Łódzkiego (Książka w aforyzmach) oparł się na kilku polskich współczesnych wydaniach antologii wypowiedzi o książce. Zebrany materiał pozwolił na potwierdzenie typowego dla takich antologii faktu, że redaktorzy tych zbiorków traktują książkę w sposób ahistoryczny - na jednej płaszczyźnie zestawiane są teksty klasyczne i współczesne. Zresztą same aforyzmy taki układ narzucają, ponieważ sprawiają jednolite ponadczasowe wrażenie. U podłoża tworze­nia takich antologii leży wiara ich twórców jakoby rozpowszechnianie słów-haseł prowadziło do promocji książki wśród czytelników. Stąd też pochodzi apologetyczny wobec książki ton większości aforyzmów.

Małgorzata Rowicka i Janusz Kostecki z Biblioteki Narodowej w Warszawie (Obraz biblioteki w polskich powieściach realistycznych XIX wieku) przedstawili w wymiarze ilościowym opisy bibliotek w polskich powieściach realistycznych XIX wieku. Wyodrębnili oni metodą celowo-losową 65 powieści 38 autorów z lat 1876­1900, których akcja toczy się w zaborze rosyjskim w okresie od upadku powstania styczniowego do końca ubiegłego stulecia zarówno w dużych miastach, miasteczkach, jak i na wsi. W tych 65 powieściach 1823 fragmenty odnoszą się do książki, prasy i sposobów ich funkcjonowania, w tym 140 dotyczy bibliotek a 60 innych instytucji rozpowszechniania książki. Zdecydowaną większość, jak wyliczyli referenci, stanowią krótkie, najczęściej jednozdaniowe wzmianki, a tylko dwa opisy obejmują dłuższy fragment tekstu. Ze 140 fragmentów dotyczących bibliotek aż 120 w 56 powieściach odnosi się do księgozbiorów domowych: szlachty, inteligencji, arystokracji, rzadziej mieszczaństwa, burżuazji, sporadycznie chłopów i robotników. Tylko 12 opisów obejmuje osobne pomieszczenia na książki, poza tym częściej występują biblioteki gabinetowe, książki w szafie a nawet biblioteczki złożone z jednej książki. Poza księgozbiorami prywatnymi występują biblioteczki uzdrowiskowe, gimnazjalne, fachowe, redakcyjne oraz czytelnie i wypożyczalnie prywatne. Można to uzasadnić historycznie tym, że podstawową rolę w rozwoju czytelnictwa w zaborze rosyjskim w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. odgrywały księgozbiory domowe. Referenci stwier­dzili, że opisom bibliotek nie można w zasadzie przypisać szczególnych funkcji wewnątrztekstowych, chociaż najczęściej korzystają z książek bohaterowie pozytywni. W powieściach realistycznych zakłada się w miarę wierny opis typowych elementów rzeczywistości, do których mogą należeć książki, stąd opisy księgozbiorów w tych powieściach można traktować jako pewnego rodzaju źródło historyczne.

Anna Jabłońska z Uniwersytetu Wrocławskiego zwróciła uwagę na elementy kultury piśmienniczej występujące w Faraonie Bolesława Prusa jak: środki komu­nikowania, pismo, materiały i narzędzia pisarskie, pisarz i szkoła (np. szkoła przy świątyni Hator w Pi-Bast), typy dokumentów, poszczególne książki, w tym przede wszystkim Księga Umarłych, a także wzmianki o zasobach dokumentów w archiwum, w bibliotece w Edfu i w bibliotece w świątyni Hator.

Nina Milanowska z Instytutu Pedagogicznego w Tarnopolu (Charakterystyka bohaterów ze względu na stosunek do książki w powieściach Elizy Orzeszkowej „Ostatnia miłość” i „Na prowincji”) pokazała zastosowany przez Orzeszkową zabieg artystyczny charakterystyki postaci literackich poprzez czytane przez nie książki. Pozytywni bohaterowie tych powieści, Stefan Rawicki i Bolesław Topolski są ludźmi wykształ­conymi, aktywnymi społecznie, o wysokiej kulturze, wrażliwymi na piękno przyrody i sztuki. Książkom zawdzięczają nie tylko swoją wiedzę, ale szukają w nich mądrości, rady i wzruszeń. Natomiast takich kontaktów z książką nie mają, według opinii referentki, postacie negatywne, które zajmują nie tylko bierną postawę życiową, ale i posiadają ubogi świat wewnętrzny. Szczególnie w literaturze tendencyjnej, jaką są powieści Orzeszkowej, to zestawienie książek i ludzi godnych akceptacji a nawet vnaśladowania ma, zdaniem N. Milanowskiej, duży walor wychowawczy.

Bogdan Burdziej z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu omówił ideowe i artystyczne funkcje motywów Księgi, ksiąg i książek Żydów polskich na przykładzie zróżnicowanego gatunkowo i chronologicznie materiału literackiego od romansu Lejbe i Sióra (1821) Juliana Ursyna Niemcewicza, przez Nie-Boską komedię (1835) Zygmunta Krasińskiego do Meira Ezofowicza (1878) Elizy Orzeszkowej. Referent zwrócił uwagę na fakt, że wyobrażenie Żyda postulowanego pojawia się w literaturze polskiej w Królestwie Polskim od 1815 r. Jest to Żyd ochrzczony lub dążący do ochrzczenia. Jego postać, droga, życie wewnętrzne, nowa osobowość po chrzcie jest charakteryzowana za pośrednictwem książek. U już nawróconych pojawia się Księga święta chrześcijaństwa (Nowy Testament), a od drugiej połowy XIX w. w rękach Żydów można też dostrzec literaturę polską. Po chrzcie Żyd włącza się do kultury polskiej. B. Burdziej wysunął tezę, że, szczególnie w Lejbe i Siórze, Nie-Boskiej komedii i Meirze Ezofowiczu, daje się zauważyć próba „oswajania” przez literaturę polską żydowskich ksiąg świętych, głównie Talmudu. Tak np. w romansie epistolarnym Lejbe i Sióra, w którym bohaterem jest społeczność Żydów polskich kresów wschod­nich Rzeczypospolitej, Talmud jest obecny we wszystkich sferach życia bohaterów

• jest nawet przedmiotem przemytu, handlu, uruchamia wątek kryminalny. W odniesieniu do Nie-Boskiej komedii referent wysunął nową sugestię interpretacyjną, iż na świętej księdze, na Talmudzie, a nie na Biblii opiera się hierarchia ważności w obozie rewolucyjnym, który przeciwstawił się czcicielom krzyża. Meir Ezofowicz jest dla referenta dojrzalszą repetycją Lejbe i Sióry. Jest to powieść o Żydach jako narodzie Księgi.

Anna Dymmel z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (Motyw biblioteki i postać bibliotekarza w romansie popularnym Heleny Mniszek i Marii Rodziewiczówny) zajęła się powieściami, które należą do romansu popularnego, w którym fabuła jest zazwyczaj skoncentrowana na burzliwych dziejach uczuć dwojga bohaterów i urozmaicona przeszkodami, zwrotami akcji i intrygami rywali. Analiza 12 powieści Mniszkówny i 18 Rodziewiczówny pozwoliła ustalić, że biblioteka występuje w nich w funkcji ozdoby siedziby magnackiej, zbioru pamiątek narodowych i rodzinnych, źródła wiedzy dla młodzieży i entuzjastów nauki, miejsca spotkań i wypoczynku. Stylistyka opisów bibliotek jest schematyczna i stereotypowa. Czarne charaktery czytają tylko z nudów, bohaterowie pozytywni poprzez lekturę zaspokajają głębsze potrzeby intelektualno-emocjonalne.

Beata Anna Cessak z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie („Biblioteka jak Feniks”. Motyw biblioteki w książkach Melchiora Wańkowicza) wykorzystała Szczenięce lata, Ziele na kraterze, Karafkę La Fontaine’a, Naszą kamienicę Wańkowicza, aby pokazać niezniszczalną potrzebę posiadania własnej biblioteki, niezależnie od wieku i wypadków losowych. Pierwszy opis splądrowanej biblioteki rodowej Wańkowiczów w Kałużycach znajduje się w książce Szczenięce lata. Kolejny opis wspaniałego Domeczku - miejsca „bałaganienia się intelektualnego” z pięknym księgozbiorem, klamrowymi katalogami i pulpitem nazywanym przez dzieci „czy- tułka” przynosi Ziele na kraterze. W Karafce La Fontaine’a v Wańkowicz wiele miejsca poświęcił bibliotekom publicznym, w których bywał, Bibliotece Kongresu w Waszyng­tonie oraz własnemu warsztatowi pracy. W opowiadaniu Nasza kamienica odżyły tylko wspomnienia spalonej biblioteki żoliborskiej.

Włodzimierz Próchnicki z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (Homo legens. O lekturach postaci literackich) rozróżnił księgoznawcze motywy statyczne i dynamiczne w utworach literackich. Do statycznych zaliczył motyw biblioteki i książki, ponieważ służy on tylko zarysowaniu wnętrza mieszkalnego, umożliwieniu roz­wiązania zagadki przez dotarcie do ukrytego dokumentu, charakterystyce obycza­jowej lub psychologicznej bohaterów. Motywem dynamicznym jest akt czytania który, oprócz dookreślenia sylwetki postaci, prowadzi często do zmian poglądów bohatera, a co za tym idzie - do zmiany jego działania. Daje to nieraz istotną zmianę w obrębie świata przedstawionego. W dalszej części wypowiedzi referent wskazał przykłady utworów literackich różnych epok i narodów, w których pojawia się bohater czytający oraz widoczne są skutki jego lektury. Można w tych utworach odnaleźć wątpliwości, stwierdzenia, pytania, odpowiedzi dotyczące nie tylko fikcji literackiej, lecz także rzeczywistości.

Zbigniew Siatkowski z Uniwersyteu Jagiellońskiego w Krakowie (Księgozbiór domu poety) skupił uwagę słuchaczy na jednym niewielkim wierszu Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego - liście poetyckim pt. Opis domu poety z 1937 r., z powodu przedstawionego w nim fragmentu księgozbioru, złożonego z dzieła Pliniusza i Horacego. Szczegółowa analiza artystycznego ukształtowania wiersza pozwoliła wykazać, że owe dwa dzieła dwóch wybitnych pisarzy starożytnych stanowią najwyższy poziom aksjologiczny domu poety, a więc zapewne najwyższą wartość dla podmiotu mówiącego. Sam dom poety - z literackimi odniesieniami do Soplicowa - jest, jak to wykazał referent - tak ukształtowany, aby poeta żył pięknie, godnie i wygodnie. Najniższą wartością w obrębie tej wielkiej wartości o nazwie DOM jest w wierszu wyposażenie domu: Pafnucy (gdyż nawet i on także należy do wyposażenia), architektonika, meble, lampy, naczynia, kawa, herbata, kominek. Wyższą - przestrzeń przykominkowa z przysmakami, fotelem, półkami z książkami. Najwyższą - właśnie Pliniusz i Horacy królujący na regale przy kominku - arcydzieła antyczne wspaniale opisujące domy i zapewne literackie wzorce listu poetyckiego Gałczyńskiego o domu poety.

Krystyna Bednarska-Ruszajowa z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (Światowe badania nad opisami bibliotek w utworach literackich) przedstawiła wyniki badań nad opisami bibliotek w utworach literackich prowadzonych we Francji, Niemczech, Polsce, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoszech. Jako aneks do referatu autorka dołączyła bibliografię światowych opracowań nt. opisów bibliotek w utworach literackich (123 pozycje) oraz bibliografię utworów literackich, wyłącznie zagranicznych, zawierających opisy bibliotek (556 pozycji). Materiały z konferencji zostały opublikowane w 1998 r.²⁹.

W świetle powyższej analizy piśmiennictwa nasuwają się następujące wnioski odnośnie do dalszych badań naukowych tej problematyki:

1. Brakuje zsynchronizowanych, międzynarodowych, całościowych, zespołowych badań. Tylko takie badania mogłyby wychwycić

-wędrówkę pewnych motywów pomiędzy literaturami różnych narodów

• specyfikę sytuacji bibliotek (w sferze faktografii i świadomości społecznej) w poszczególnych krajach i v poszczególnych epokach.

1. Motyw biblioteki należy traktować jako składnik szerszego motywu książki. Oprócz bibliotek celowe byłoby ustalenie, jakie miejsce w społeczeństwie zajmowała książka, rozumiana nie tylko jako przekaz tekstu, lecz także wytwór materialny oraz jak ludzie czytali i jak autorzy oceniali ludzi czytających i poziom czytania.

2. Przy poszerzonym zakresie badań większą uwagę należałoby zwrócić na Romantyzm, gdyż z niego wywodzą się źródła motywów późniejszych, ponieważ właśnie Romantycy uczynili z książki przedmiot kultu.

3. Pod pojęciem samej biblioteki należy rozumieć nie tylko księgozbiór insty­tucjonalny, lecz każdy zbiór książek, także jedną wymienioną książkę, która może w vutworze funkcjonować jako pars pro toto.

4. Ważnym i interesującym problemem jest nie tylko to, czy utwór literacki jest odzwierciedleniem rzeczywistości, lecz także, czy stereotyp samej książki i jej funkcji oraz stereotyp biblioteki zaczyna funkcjonować dzięki tekstom.

5. Celowe jest poszerzenie źródeł o pamiętniki, w których o bibliotekach i książce jest wiele informacji, a sam materiał łatwiej poddaje się interpretacji.

Z perspektywy metodologicznej nasuwają się dwa podstawowe pytania: czy utwór literacki może być źródłem historycznym, to znaczy czy na jego podstawie można wyciągać wiarygodne naukowo wnioski odnośnie do rzeczywistości oraz czy badania nad biblioteką jako motywem literackim muszą być domeną filologów, czy są do tego przygotowani również przedstawiciele innych dyscyplin jak księgoznawcy, bibliotekoznawcy, historycy, socjologowie i inni. Wydaje się, że na obydwa pytania odpowiedź może być pozytywna.

Utwór literacki jest specyficznym i trudnym źródłem literackim dla bibliologa poszukującego w nim motywu biblioteki. Utwór literacki bowiem odnosi się do świata literackiego przedstawionego suwerenną decyzją pisarza. Ale jest on także tworem fikcjonalnym posługującym się rzeczywistością niefikcjonalną. Nie ma tekstu, którego by nie można było odnieść do rzeczywistości pozatekstowej. Trudno sobie wyobrazić dzieło literackie nie odnoszące się do społeczności czytelniczej także w tę rzeczywistość niefikcjonalną uwikłanej. Utwory literackie na pewno mogą być źrodłem wiedzy o stanie świadomości twórców. Mogą też dostarczyć danych fakto­graficznych. Jest to możliwe po pierwsze przy badaniu większych zbiorów tekstów, gdyż stopień pewności wnioskowania będzie większy. Po drugie im utwór ma większe nachylenie perswazyjne, dydaktyczne, tym tekst jest bardziej wewnętrznie sforma­lizowany i jest szczególnie predestynowany, by na jego podstawie wnioskować o rzeczywistości. Po trzecie im większą ma on funkcję opisową, jest utworem realis­tycznym, stawiającym werystyczne ambicje, tym łatwiej służy jako źródło historyczne, tym bardziej może abstrahować od funkcji wewnątrztekstowej.

LIBRARIES IN LITERATURE. THE STATE OF RESEARCH,

THE PERSPECTIVES AND METHODOLOGY

KRYSTYNA BEDNARSKA-RUSZAJOWA Summary

Library as a motive in the literature composition can be separated and can comprise the event, the situation, the hero or heroin librarian, the scence, the plot and the topic. Library can be real and fictitious (ideal, model, utopian) public or private, historical or modern, shown from the owner’s, user’s or librarian’s perspective. Motive of the library, which constitutes the point of view and the course of events in the whole composition is to be found in for example Don Quichote by M. Servantes de Saavedra and in Auto da fe by E. Canetti.

The scientic appeal to the library as a motive in literature is often and various, to begin with dictionaries and literature topic index and the analogies of quotations and texts, which selection and classification is an interpretation itself, to the detailed elaboration of one motive in various compositions like for example The British Library in literature fiction vor even in one composition like in II nome della rosa by U.Eco. In this research the leaders are France, Germany, Great Britain, USA and Italy. Polish library scientists also participate in this research. At least two conferences on this subject were held: 10-11.10.1994 in Wolfenbuttel „Bibliotheken in der literarischen Darstellung” [Libraries in literature descriptions] and in Koninki 18-20.03.1997 „Opisy bibliotek w utworach literackich” [Descriptions of libraries in literature compositions].

It would be senseful to synchronize such research on the international scale adding the motives of books and reading to it. From the methodological point of view such research is useful, although the literature composition creates its world by the author’s decision, there are no texts which can’t be related to the outtext reality. The realistic novel as well as the persuasive one are particularly easy to be subjected to such an endavour.

---

1. TomkowskiJ. Biblioteka Don Kichota // Twórczość. R. 36, Nr 4 (1980), s. 108-113.

   ↩

2. Wittman R. „Der Wild Walt der Bücher” // Buchhandelsgeschichte. 1995,Z. 4, s. 173-174. Zob. też: Seemann O. Index lexicorum ineditorum. Versuch einer „Bibliographie” nicht erschienener oder fiktiver Lexica, Enzyklopädien und Wörterbücher // Buchhandelsgeschichte. 1994, Z. 2, s. 73-84.↩

3. Granger’s index to poetry / oprac. W. F. Bernhardt. Wyd. 5. New York, 1962. Suppl. 1960­1965. New York, 1967.

   ↩

4. Short story indeks. An indeks to 60.000 stories in 4320 collections / zebrali D. E. Cook i I. S. Munro. New York, 1953. Suppl. 1956-1965.

   ↩

5. K. Schöffling: Geschichten vom Buch. Eine Sammlung. Frankfurt am Main, 1985.

   ↩

6. O książce / wybór J. Hartwig; oprac. graf. G. i A. Bareccy; wybór ilustracji H. Małachowicz. B. m. i r.

   ↩

7. Libri, che passione / oprac. Paolo Malpezzi, Rino Pensato. Bologne, 1992.

   ↩

8. DöhmerK. Merkwürdige Leute. Bibliothek und Bibliothekar in den schönen Literatur. Würzburg, 1984.

   ↩

9. ßarsukA.K., Sekusina K. Bibliotekar v sovetskoj chudozestvennoj literature // Bibliotekar. 1953, s. 34-38.

   ↩

10. Seehafer K. Bibliothekare - Freaks der Literaturgeschichte // Buch und Bibliothek T. 34 (1982), s. 732, 804.

    ↩

11. Chaintreau A. M., Lemaitre R. Drôles de bibliothHques... Le thnme de la bibliothHque dans la litterature et le cinema. Paris, 1990.

    ↩

12. Hölter A.: Zum Motiv der Bibliothek in der Literatur // Arcadia : Zeitschrift für Vergleichende Literaturwissenschaft. T. 28, Z. 1 (1993), s. 65-72.↩

13. Tamże s. 67. Tł. Krystyna Bednarska-Ruszajowa.

    ↩

14. Filstrup J. M. Shattered calm. Libraries in detective fiction. Cz. 1-2 // Wilson Library Bulletin T. 53 (1978/1979), s. 320-327, 392-398.

    ↩

15. Cyt. za: Filstrup J. M., tamże s. 320. Tł. Krystyna Bednarska-Ruszajowa.

    ↩

16. Kriebisch G. Das Bild der Öffentlichen Bibliotheken in der schönen Literatur // Buch und Bibliothek. T. 23 (1971). S. 957-959.

    ↩

17. Duninowa C., Dunin J. Bibliotekarze w ankietach i powieściach // Bibliotekarz. 1968, nr 10, s. 304-305.

    ↩

18. Nagórska I. Jak nas [bibliotekarzy] widzą pisarze // Poradnik Bibliotekarza. 1988, nr. 3, s. 3­6; 1989, nr. 7/8, s. 13-17.

    ↩

19. Borowy W. Żeromski i świat książek. Kraków, 1926.

    ↩

20. Bieńkowski T. Świat książek Jana Kochanowskiego // Studia o Książce. T. 7 (1977), s. 33-50.

    ↩

21. Swierzewski S. Kraszewski i świat książki // Przegląd Biblioteczny. R. 33 (1965), z. 1, s. 26-35.

    ↩

22. Stolzman M. Syrokomla i świat książek // Roczniki Biblioteczne. R. 23 (1979), z. 1, s. 131-184.

    ↩

23. Wójcik W Młoda Nałkowska i świat książek // Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej. R. 21 (1971), nr. 1/2, s. 47-66.

    ↩

24. Brahmer M. Anatol France i książki. Kraków, 1925.

    ↩

25. Borowy W. op. cit.; Kucharski J. Książka pierwszym uniwersytetem Stefana Żeromskiego // Libri Gedanenses. R. 4-5 (1970-1971), s. 155-182.

    ↩

26. Köhn R. „Unsere Bibliothek ist nicht wie die anderen...” Historisches, Anachronistisches und Fiktives in einer imaginären Bücherweld // „...eine finstere und fast unglaubliche Geschichte”? Mediaevistische Notizen zu Umberto Ecos Monchroman der Name der Rose / red. M. Kerner. Darmstadt, 1988. S. 81-114.

    ↩

27. GarrettJ. Missing Eco: On Reading The Name of the Rose an Library Criticism // Library Quarterly. Vol. 61, No 4 (1991), s. 373-388.↩

28. Losch D. Wolfenbütteler Arbeitskreis für Bibliotheksgeschichte/Library History Group. Bibliotheken in der literarischen Darstellung/Libraries in Literature. 10 bis 11 Oktober 1994 // Börsenblatt für den deutschen Buchhandel. T. 161(1994 B), s. 159-161.↩

29. Biblioteki i książki w literaturze / red. nauk. K. Bednarska-Ruszajowa. Kraków, 1998. Materiały Edukacyjne Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego / pod red. M. Kocójowej Nr 8.

    ↩