156

ISSN 0204–2061. KNYGOTYRA. 2000. 36

BIBLIOTEKI W LITERATURZE. STAN BADAÑ,

PERSPEKTYWY, METODOLOGIA

KRYSTYNA BEDNARSKA-RUSZAJOWA

Institut Bibliotekoznawstwa Informacji Naukowej

Uniwersytetu Jagielloñskiego, ul. Goùæbia 16, 31–007 Kraków, Polska

Biblioteka jako motyw literacki moýe obejmowaã zdarzenie, sytuacjæ, bohatera

literackiego (bibliotekarkæ i bibliotekarza), miejsce akcji, wàtek, temat i fabuùæ.

Biblioteka moýe byã rzeczywista lub fikcyjna (idealna, wzorcowa, utopijna), publiczna

lub prywatna, historyczna lub wspóùczesna, przedstawiana z perspektywy jej wùaúcicie-

la lub uýytkownika. Nadrzædny motyw biblioteki, który okreúla widzenie úwiata i

organizuje przebieg zdarzeñ w caùym utworze jest u M. Cervantesa de Saavedry w

Don Kichocie. W jednej z moýliwych interpretacji tego dzieùa moýna je nazwaã

historià o czùowieku, który zapragnàù przeksztaùciã úwiat w Bibliotekæ, przenieúã do

rzeczywistoúci ludzkiej prawa, jakie rzàdzà rzeczywistoúcià ksiàýek

1

. E. Canetti w

powieúci Auto da fé bædàcej jego wùasnà wersjà Don Kichota pokazaù klæskæ profesora

sinologii Piotra Kiena pragnàcego przeksztaùciã úwiat w Bibliotekæ, czy tylko

odgrodziã jà od úwiata. J. L. Borges w utworze Biblioteka Babel zawarù pomysù

biblioteki zùoýonej ze wszystkich ksiàýek we wszystkich jæzykach, nie tylko tych,

które juý zostaùy napisane. Moýliwe kombinacje liter czy znaków sà nie do wyczer-

pania, stàd Bibliotekæ moýna porównaã nie do úwiata, lecz do wszechúwiata.

Biblioteka sugeruje nieskoñczonoúã i odsyùa do wiecznoúci.

Najwczeúniej i najczæúciej wystæpujà w literaturze biblioteki prywatne, pokazy-

wane od strony ich zasobów rzeczywistych, fikcyjnych i postulowanych. F. Rabelais

w dziele Gargantua i Pantagruel opisaù fikcyjnà bibliotekæ bohatera, w której wyszydziù

przesadæ scholastycyzmu i manieræ napastliwych tytuùów. Parodystyczny charakter

ma osiemnastowieczny fikcyjny opis podróýy i zwiedzanych bibliotek z ich zbiorami

J. Paula Beschreibung der õffentlichen und Privatbibliothekendes Dorfes unweit der

See Kuhpanz, który jest przeróbkà autentycznego opisu F. C. G. Hirschinga Versuch

einer Beschreibung sehenswürdiger Bibliotheken Teutschlands

2

. Biblioteki z ich zaso-

bami uwzglædniajà teý tacy autorzy w swoich utworach literackich jak J. Swift:

Battle, Stendhal: Le Rouge et le Noir, L. Tieck: Die Gemälde oraz Die Gelehrte,

R. Toepffer: La Bibliotheque de mon oncle, L. Norfolk: Lempriere’s Dictionary, U.

Eco: Il nome della rosa. Jako tùo akcji zdarzajà siæ teý biblioteki instytucjonalne

1

 Tomkowski J. Biblioteka Don Kichota // Twórczoúã. R. 36, Nr 4 (1980), s. 108–113.

2

 Wittman R. „Der Wild Walt der Bücher” // Buchhandelsgeschichte. 1995,Z. 4, s. 173–174. Zob.

teý: Seemann O. Index lexicorum ineditorum. Versuch einer „Bibliographie” nicht erschienener oder

fiktiver Lexica, Enzyklopädien und Wörterbücher // Buchhandelsgeschichte. 1994, Z. 2, s. 73–84.

157

róýnych typów np. w takich utworach jak C. Brentano: Gustaw Wasa, R., M. Rilke:

Pamiætniki Malte-Lauridsa Bridgge, A. Goes: Das Brandopfer. Bibliotekarze i biblio-

tekarki sà bohaterami licznych powieúci i opowiadañ. Biblioteka jest teý miejscem

akcji powieúci kryminalnej.

Naukowe odwoùania do opisów bibliotek w utworach literackich sà liczne i

róýnorodne. Wystæpujà w sùownikach jæzykowych, gdzie podaje siæ konteksty znacze-

niowe sùowa biblioteka przywoùujàc róýne teksty, takýe literackie. Trafiajà siæ one

równieý w indeksach tematów literackich, w czym przodujà Amerykanie z wielkim

indeksem Grangersa

3

do poezji, wychodzàcym od 1904 r., który obecnie obejmuje

375 antologii i zbiorów tekstów literackich róýnych narodów w przekùadzie na jæzyk

angielski wydanych w Stanach Zjednoczonych. Pod hasùem „Library” i „Libraries”

jest ùàcznie 14 pozycji. Moýna tu wymieniã teý, równieý amerykañski, indeks tema-

tyczny opowiadañ

4

, wychodzàcy od 1956 r. W tych indeksach opisy bibliotek w

utworach literackich stanowià jeden z wielu tematów – zarejestrowanych, lecz nie

zinterpretowanych.

Swoistà rejestracjà tych tekstów, ale bardzo subiektywnà, sà antologie cytatów

lub antologie tekstów poúwiæconych ksiàýce i bibliotece. Naleýy do nich praca

niemieckiego autora Klausa Schõfflinga pt. Geschichten vom Buch. Eine Sammlung

5

,

zawierajàca fragmenty utworów pisarzy úwiatowych od markiza de Sade do wspóù-

czesnego nam Gerolda Spätha, która subiektywnie pokazuje na wybranych przykùa-

dach miùoúã i nienawiúã pisarzy do ksiàýek i ksiægozbiorów. Naleýy tu takýe m. in.

wydana bibliofilsko polska maùa antologia utworów pt. O ksiàýce w wyborze Julii

Hartwig

6

. Podobnie subiektywny, lecz tym razem humorystyczny wydêwiæk ma

antologia opowiadañ Libri, che passione opracowana przez Wùochów Paolo Mal-

pezzi’ego i Rino Pensato

7

. Autorzy tych opowiadañ oferowali caùà gamæ tonów,

rodzajów, pomysùów, stylów, tematów od sukcesów i poraýek literackich, parodii

arcydzieù, poprzez biblioteki zniszczone lub niszczone przez myszy, szczury, pajàki

i biurokratów aý do czytelników êle traktowanych, nækanych, usuwanych przez biblio-

tekarzy-szaleñców i bibliotekarzy zdeterminowanych przez komputer.

Powaýniejszym krokiem w kierunku peùniejszego rozpoznania nie tylko iloúcio-

wego, lecz takýe jakoúciowego opisów bibliotek w utworach literackich jest ksiàýka

Klausa Dõhmera – niemieckiego bibliotekarza i pisarza pt. Merkwürdige Leute.

Bibliothek und Bibliothekar in den schönen Literatur

8

. Autor sporzàdziù spis biblio-

3

 Granger’s index to poetry / oprac. W. F. Bernhardt. Wyd. 5. New York, 1962. Suppl. 1960–

1965. New York, 1967.

4

 Short story indeks. An indeks to 60.000 stories in 4320 collections / zebrali D. E. Cook i

I. S. Munro. New York, 1953. Suppl. 1956–1965.

5

 K. Schõffling: Geschichten vom Buch. Eine Sammlung. Frankfurt am Main, 1985.

6

 O ksiàýce / wybór J. Hartwig; oprac. graf. G. i A. Bareccy; wybór ilustracji H. Maùachowicz.

B. m. i r.

7

 Libri, che passione / oprac. Paolo Malpezzi, Rino Pensato. Bologne, 1992.

8

 Dõhmer K. Merkwürdige Leute. Bibliothek und Bibliothekar in den schõnen Literatur.

Würzburg, 1984.

158

graficzny, liczàcy 293 pozycje i pokusiù siæ o próbæ klasyfikacji tych opisów wedùug

trzech grup zagadnieñ: 1. BIBLIOTEKA (Úwiætoúã, Idealny úwiat, Ul, Prawdziwy

uniwersytet, Mauzoleum, Skùad staroci, Katedra miùoúci), 2. ADMINISTROWANIE

BIBLIOTEKÀ (Gromadzenie, Opracowanie, Udostæpnianie, Dostæpnoúã dla

czytelników, Budynek), 3. BIBLIOTEKARZE (Pùeã, Postaã, Ýycie prywatne, System

wartoúci, Wybór zawodu, Kwalifikacje, Ideaù sùuýby, Sùuýba uýytkownikom,

Przeùoýeni, Radoúã zawodu). Kaýda podgrupa jest poparta odpowiednimi cytatami.

Niestety pochodzà one nie z oryginalnych tekstów literackich, lecz z istniejàcych

juý opracowañ tego tematu, których spis, zamieszczony na koñcu ksiàýki, liczy 38

pozycji. Ahistoryzm i brak interpretacji powoduje niekiedy niezamierzone efekty

komiczne. Np. w podgrupie „Radoúã zawodu” znajdujemy cytat z powieúci Ilji

Ehrenburga Den’ vtoroj : „Jestem bardzo szczæúliwa. Mam interesujàcà pracæ

[oczywiúcie w bibliotece]” przytoczony za A. K. Barsukiem i K. Sekuðinà z 1953 r.

9

i obok niego cytat z Schnelles Geld Franka Goehre’go: „Muszæ odejúã z tej stæchlizny

[oczywiúcie z biblioteki]” przytoczony za K. Seehaferem z 1982 r.

10

. Fragmenty

wyrwane z szerszego kontekstu literackiego, w dodatku nie zinterpretowane, mogà

byã jedynie drogowskazem do stacji docelowej, nigdy zaú samà stacjà. Döhmer –

ufajàc autorom opracowañ – nie rozróýniù ujæã groteskowych i satyrycznych niektó-

rych tematów, przez co caùà jego klasyfikacjæ trzeba poddaã krytyce, a na pewno

weryfikacji.

Poùàczeniem bibliografii tekstów, klasyfikacji opisów i antologii samych tekstów

jest ksiàýka bibliotekarek francuskich Anne-Marie Chaintreau i Renée Lemaitre

pt. Drôles de bibliotheques... Le thème de la bibliothèque dans la litterature et le

cinéma

11

. W stosunku do dzieùa Döhmera materiaù zostaù poszerzony o albumy,

komiksy i adaptacje filmowe powieúci. Klasyfikacja opisów ma charakter ýartobliwy,

a w kaýdym razie przekorny, figlarny. Wyznacza je piæã grup zagadnieñ: 1. PO-

WIEÚCIOPISARZE I BIBLIOTEKI (Powieúciopisarze, uýytkownicy, czytelnicy

bibliotek, Fikcja i realizm, Stereotypowy wystrój, Wiek czytelników, Anegdoty i

gagi), 2. WOJNA PRZECIWKO SIÙOM ZAPOMNIENIA ( Uwiæzienie miædzy

trudnà przeszùoúcià i niepewnà przyszùoúcià: szczury, kurz, poýary i inne katastrofy,

Sanktuarium czy cmentarz, Niedostæpne skarby), 3. BIBLIOTEKARSTWO I PO-

WIEÚCI (Scenariusze zachowañ wobec bibliotekarza: zapis i poýyczanie, uszko-

dzone dokumenty, wyjaúnienia i porady, sytuacje konfliktowe, Praca podziemna:

ukùadanie, katalogowanie, klasyfikowanie, prace manualne, promocja), 4. PORTRE-

TY (Oto czùowiek: bibliotekarze Anatola France’a, Biblioteki publiczne poczàtku

9

 Barsuk A. K., Sekuðina K. Bibliotekar v sovetskoj chudoþestvennoj literature // Bibliotekar.

1953, s. 34–38.

10

 Seehafer K. Bibliothekare – Freaks der Literaturgeschichte // Buch und Bibliothek T. 34 (1982),

s. 732, 804.

11

 Chaintreau A. M., Lemaitre R. Drôles de bibliothèques... Le thème de la bibliothèque dans la

litterature et le cinema. Paris, 1990.

159

wieku, Henry de Montherlant i biblioteki, Samotnoúã i samobójstwo, Wielki kapùan,

mnich i uczony, Bibliotekarscy misjonarze, Uwodzicielscy bibliotekarze, Bibliotekarz

gwiazda filmowa, Kobiety wchodzà na scenæ: stare panny, kobiety energiczne,

bibliotekarki – obiekty poýàdania, kobiety wykorzystywane, kobiety peùne wigoru,

bibliotekarscy detektywi, kobiety samotne), 5. SNY... I KOSZMARY (Biblioteka

lotnisko snów).

Antologia tekstów ma dowodziã sùusznoúci powyýszej klasyfikacji, ale zawæýa

ona utwory tylko do tych, które zostaùy przetùumaczone na jæzyk francuski.

Achim Hölter w recenzji ksiàýki

12

pochwaliù autorki za ciekawy pomysù

badawczy oraz wiele wdziæku w jego realizacji i omówieniu bimedialnym tematyki

bibliotek (dzieùa literackie i dzieùa filmowe). Chwaliù równieý za to, ýe podjæùy one

taki temat, nie istniejàcy dotàd w podræcznikach historii literatury i historii filmu.

Zwróciù jednak takýe uwagæ na niedostatki interpretacji, to jest pùytkie – biblio-

tekarskie a nie historycznoliterackie – widzenie tego tematu. Pisaù on: „Biblioteka

[rzeczywista] jest zbiorem ksiàýek (pod którym sà tu rozumiane godne zbierania

noúniki informacji), których egzystencja rozciàga siæ w przestrzeni i w czasie, które

sà zakùadane, posiadane, zarzàdzane i uýytkowane przez okreúlone osoby i których

historia – szczególnie dotyczy to zbiorów publicznych – rozgrywa siæ wedùug pewnych

reguù. [...]. Biblioteka jest wiæc pomieszczeniem na ksiàýki z historià, atmosferà,

charakterem odbitym w architekturze, pracownikach, uýytkownikach. Biblioteka

skùada siæ z jednostkowych elementów i ze skùadników standardowych, które naleýà

do praktyki kaýdej biblioteki, bez których niemoýliwe jest udostæpnianie: katalog,

magazyn, oddziaù informacji, a wiæc tego, co opisuje siæ w historii bibliotek i tego,

co opisuje siæ w bibliotekarstwie. O ile w rzeczywistoúci wystæpuje nie lokal

szczególny, lecz typowo przeciætna biblioteka, o tyle w tekúcie jakaú biblioteka

bædzie widoczna jako wyjàtkowa biblioteka, co moýe przynieúã dramaturgicznie

wiele funkcji”

13

.

Hölter zarzuciù autorkom, ýe oprócz inspirujàcych elementów, w ich typologii

jest jeszcze wiele niedoskonaùoúci, m.in. to, ýe umieszczajà one w tym samym

porzàdku i nadajà takà samà rangæ tekstom, w których biblioteka jest tematem

zasadniczym, jak i utworom, w których wystæpuje ona jako temat drugorzædny, gubi

siæ w setkach epizodów.

Pomiædzy tymi niemiecko-francuskimi próbami syntezy opisów bibliotek w

utworach literackich pojawiaùy siæ artykuùy obejmujàce wæýsze pola badawcze,

ograniczone albo np. gatunkowo i czasowo tylko do powieúci wspóùczesnej, albo

tematycznie do jednego okreúlonego zagadnienia np. Biblioteka Brytyjska w lite-

rackiej fikcji. Tak np. Jane Merrill Filstrup z USA – byùa asystentka dyrektora

Centrum Informacji Kultury Dzieciæcej UNICEF-u w artykule pt. Shattered calm.

12

 Hölter A.: Zum Motiv der Bibliothek in der Literatur // Arcadia : Zeitschrift für Vergleichende

Literaturwissenschaft. T. 28, Z. 1 (1993), s. 65–72.

13

 Tamýe s. 67. Tù. Krystyna Bednarska-Ruszajowa.

160

Libraries in detective fiction

14

próbowaùa odpowiedzieã na pytanie, co sprawia, ýe

autorzy powieúci kryminalnych od Edgara Allana Poe i jego Morderstwa na Rue

Morgue z upodobaniem umiejscawiajà zbrodniæ w bibliotece lub czynià z biblio-

tekarki, rzadziej bibliotekarza, sprawcæ lub ofiaræ morderstwa. Nawiàzaùa w tym

celu do wypowiedzi Agaty Christie w przedmowie do jej powieúci kryminalnej The

Body in the Library. Popularna autorka pisaùa tam: „Sà okreúlone miejsca przy-

naleýne okreúlonym typom fikcji literackiej: <zùy, ùysy baron> jest typowy dla

melodramatu, a <ciaùo w bibliotece> jest typowe dla powieúci kryminalnej W tym

przypadku biblioteka musi byã bardzo konwencjonalna i wysoce ortodoksyjna, z

drugiej strony ciaùo musi byã dziko nieprawdopodobne i wysoce sensacyjne”

15

.

Przyczynæ tego upatruje J. M. Filstrup w charakterze bibliotek jako oazy ciszy,

spokoju, tajemniczoúci, a takýe niezmiennego porzàdku i ùadu, którego naruszenie,

np. êle leýàca na póùce ksiàýka, ùatwo moýe byã zauwaýone, jak równieý w charakterze

bibliotekarek, które – raz bywajà ùadne, raz brzydkie, raz ujmujàce, raz odstræczajàce,

ale zawsze sà bystre i inteligentne, wiæc przez swojà wiedzæ albo stajà siæ niebez-

pieczne dla przestæpcy i ponoszà úmierã, albo przejmujà funkcjæ detektywa i

wykrywajà zbrodniæ.

Gerd Kriebisch

16

zwróciù uwagæ na odmiennoúã literackiego przedstawiania

bibliotek w krajach anglojæzycznych, póùnocnych i Rosji w stosunku do niemieckich.

W literaturze amerykañskiej np. nie ma – wedùug niego – ýadnej osobliwoúci w tym,

ýe dziaùajàce w powieúci lub opowiadaniu osoby odwiedzajà swoje biblioteki miejskie

i zajmujà siæ tam literaturà. Jest to moýliwe dlatego, ýe biblioteka takýe w rzeczy-

wistoúci jest zintegrowana z ýyciem publicznym miasta, czego autor nie dostrzega

w Niemczech, stàd stawia tezæ, ýe sposób przedstawienia i szczegóùowoúã opisów

bibliotek w utworach literackich danego kraju odpowiada rzeczywistej sytuacji

bibliotek i bibliotekarstwa tego kraju.

Krótki przeglàd bibliotek i bibliotekarzy w polskich powieúciach wspóùczesnych

przynoszà opracowania Cecylii i Janusza Duninów

17

oraz Izabeli Nagórskiej

18

. Jest

to w zdecydowanej wiækszoúci korzystny wizerunek zawodu. Ciekawy kierunek

opracowañ tej problematyki reprezentujà dosyã liczne prace polskich autorów

skupione wokóù hasùa „úwiat ksiàýek”, charakteryzujàce wybranego pisarza jako

wùaúciciela ksiægozbioru, a takýe wskazujàce na zawarte w jego utworach wypowiedzi

na temat ksiàýek, bibliotek i czytelnictwa. Zapoczàtkowaù ten kierunek, ùàcznie z

14

 Filstrup J. M. Shattered calm. Libraries in detective fiction. Cz. 1–2 // Wilson Library Bulletin

T. 53 (1978/1979), s. 320–327, 392–398.

15

 Cyt. za: Filstrup J. M., tamýe s. 320. Tù. Krystyna Bednarska-Ruszajowa.

16

 Kriebisch G. Das Bild der Öffentlichen Bibliotheken in der schönen Literatur // Buch und

Bibliothek. T. 23 (1971). S. 957–959.

17

 Duninowa C., Dunin J. Bibliotekarze w ankietach i powieúciach // Bibliotekarz. 1968, nr 10,

s. 304–305.

18

 Nagórska I. Jak nas [bibliotekarzy] widzà pisarze // Poradnik Bibliotekarza. 1988, nr. 3, s. 3–

6; 1989, nr. 7/8, s. 13–17.

161

terminem „úwiat ksiàýek” Wacùaw Borowy

19

. Autor poúwiæciù swojà uwagæ Stefanowi

Ýeromskiemu. Potem takie badania objæùy Jana Kochanowskiego

20

, Józefa Ignacego

Kraszewskiego

21

, Wùadysùawa Syrokomlæ

22

Zofiæ Naùkowskà

23

, Anatola France’a

24

,

ponownie Stefana Ýeromskiego

25

i innych.

Wyodræbniajàcà siæ równieý grupæ opracowañ tworzà teksty, których autorzy,

interpretujàc caùe dzieùo literackie jakiegoú pisarza, interpretujà równieý zawarty w

nim opis, temat, motyw lub metaforæ biblioteki. Najefektowniejsze sà, wskazane juý

wczeúniej – interpretacje powieúci Il nome della rosa Eco, opowiadania Borgesa

Biblioteka Babel i Cervantesa Don Kichot. Tak np. Rolf Köhn

26

interpretuje Imiæ

róýy – powieúã ani nie do koñca historycznà, ani nie naprawdæ kryminalnà – jako

opowieúã o bibliotece nie historycznej, lecz fikcyjnej, choã moýliwej. Nie jest ona

zabezpieczona przez ýadne drzwi, posiada pokoje nieprzechodnie dla wszystkich

czytelników, wyùàczajàc bibliotekarza, a wiæc zamkniæte. Zakaz opata zastæpuje

zamki. Biblioteka posiada liczne, wartoúciowe ksiàýki, a mimo to najrzadsze,

najbardziej interesujàce tytuùy sà utajnione, zakazane. W ten sposób zresztà zostaùa

obudzona, a nie uúpiona ciekawoúã, dàýenie do wiedzy. Spis ksiàýek jest kompletny,

jednak czytelnik nie moýe bez pomocy bibliotekarza korzystaã z powodzeniem z

katalogu. Bibliotekarz nie pomaga przy dostarczaniu ksiàýek, lecz utrudnia swobodne

wydawanie potrzebnych tytuùów. To nie uýytkownik decyduje, co mógùby czytaã, a

raczej bibliotekarz kontroluje i recenzuje lektury czytelnika. Nie dosyã tym

paradoksom. Z jednej strony biblioteka jest skarbcem, z drugiej grobem. Ochrania

ksiàýki grubym murem i ciemnymi pokojami przed czytelnikami. Biblioteka jest

jednoczeúnie twierdzà i rajem, przestrachem i pokusà. Cenzura i ochrona ksiàýek

przed czytelnikami a nie otwarcie i udostæpnianie zbiorów, sà gùównymi zadaniami

bibliotekarza.

Wedùug Köhna jest to alegoria sytuacji dzisiejszych naukowców i uýytkowników

bibliotek. Wciàý wzrastajàca liczba publikacji utrudnia orientacjæ, uczony czuje siæ

zagubiony w powodzi tytuùów i kapituluje przed zalewem druków. Biblioteka jest w

tej sytuacji ziemià obiecanà. Z jednej strony oferuje ona szerokà wiedzæ, zawartà w

19

 Borowy W. Ýeromski i úwiat ksiàýek. Kraków, 1926.

20

 Bieñkowski T. Úwiat ksiàýek Jana Kochanowskiego // Studia o Ksiàýce. T. 7 (1977), s. 33–50.

21

 Úwierzewski S. Kraszewski i úwiat ksiàýki // Przeglàd Biblioteczny. R. 33 (1965), z. 1, s. 26–35.

22

 Stolzman M. Syrokomla i úwiat ksiàýek // Roczniki Biblioteczne. R. 23 (1979), z. 1, s. 131–184.

23

 Wójcik W. Mùoda Naùkowska i úwiat ksiàýek // Biuletyn Biblioteki Jagielloñskiej. R. 21 (1971),

nr. 1/2, s. 47–66.

24

 Brahmer M. Anatol France i ksiàýki. Kraków, 1925.

25

 Borowy W. op. cit.; Kucharski J. Ksiàýka pierwszym uniwersytetem Stefana Ýeromskiego //

Libri Gedanenses. R. 4–5 (1970–1971), s. 155–182.

26

 Köhn R. „Unsere Bibliothek ist nicht wie die anderen...” Historisches, Anachronistisches und

Fiktives in einer imaginären Bücherweld // „...eine finstere und fast unglaubliche Geschichte”?

Mediaevistische Notizen zu Umberto Ecos Monchroman der Name der Rose / red. M. Kerner.

Darmstadt, 1988. S. 81–114.

162

zgromadzonych dokumentach, z drugiej strony w bibliotece i jej ksiægozbiorze jest

nagromadzona iloúã informacji nie do objæcia i opanowania. Wystæpuje wiæc paradoks:

chociaý liczba ksiàýek nigdy nie byùa wiæksza niý dzisiaj i publikacje powszechnie sà

wypoýyczane, nie daje siæ juý bardziej udostæpniã ten potencjaù wiedzy i informacji.

Im bardziej rozlegùy bædzie zasób, tym mniej przejrzyste bædà biblioteki. Skarbnice

stajà siæ grobowcami. Wizja biblioteki jako labiryntu staje siæ realna, naturalnie w

pospolitym, pierwszoznaczeniowym sensie. Ze swoimi trudnoúciami i zaletami jest

biblioteka opactwa benedyktyñskiego na stokach Apeninów nie tylko jakàú, lecz po

prostu bibliotekà. Jako wyimaginowana – nie historyczna – biblioteka staje w szeregu

wszystkich ksiàýnic moýliwych w przeszùoúci, teraêniejszoúci i przyszùoúci. A wiæc

biblioteka klasztorna w Imieniu róýy reprezentuje caùy úwiat ksiàýek. Biblioteka jest

úwiatem i uniwersum, jest takýe w przenoúnym sensie labiryntem (pozbawione koñca

przejúcia, niezliczone pokoje, nieograniczony zbiór ksiàýek), poniewaý úwiat, labirynt

i biblioteka sà identyczne dla kaýdego czytelnika. Tylko on zna ksiàýki, czytelnie i

biblioteki. Tylko czytelnik bædzie interpretowaù bibliotekæ egzystencjalno-filozoficznie:

po prostu úwiat ksiàýek jest uniwersum, lektury sà ýyciem, czytajàcy staje siæ czùo-

wiekiem. Poza ksiàýkà i bibliotekà ýycie nie jest moýliwe, poniewaý w ksiàýce i w

bibliotece dokonuje siæ egzystencja czùowieka.

Tropem interpretacyjnym Köhna, powoùujàc siæ zresztà na niego, poszedù

Jeffrey Garrett w rozprawie pt. Missing Eco: On Reading The Name of Rose as

Library Criticism

27

.

Kolejnym krokiem naprzód w wiedzy o bibliotece jako motywie literackim

byùo angielsko-niemieckie seminarium zorganizowane w Wolfenbüttel vw dniach 10

i 11 paêdziernika 1994 r. na temat „Bibliotheken in der literarischen Darstellung”

28

przygotowane i prowadzone przez Petera Vodoska ze Stuttgartu i Grahama

Jefcoate’a z Londynu. Przekrój referatów byù szeroki, dotyczyù tematu zasadniczego

od biblioteki jako obrazu úwiata do biblioteki jako miejsca akcji gminnej powieúci

kryminalnej oraz szerokiego obrzeýa, ùàcznie z historià bibliotek rzeczywistych,

instytucjonalnych w Niemczech oraz historià bibliotek i bibliotekami historycznymi

w Wielkiej Brytanii. Badania nad opisami bibliotek w utworach literackich potrakto-

wano powaýnie jako podstawæ do uzyskania danych o tym, jak sà biblioteki i

bibliotekarze postrzegani w opinii powszechnej, a wiæc takýe jako pewnà formæ

historii recepcji. I tak Jefcoate (Deutsche Bibliotheken in Werken englischer Schrift-

steller) na podstawie zebranych 90 opisów niemieckich bibliotek w angielskiej

literaturze podróýniczej XVI, XVII i XVIII wieku stwierdziù, ýe dla angielskich

pisarzy i uczonych biblioteki nie byùy celem podróýy naukowych, lecz jako zabytki

stanowiùy czæúã programu turystycznego. Dominowaùy Biblioteka Palatina, cesarska

27

 Garrett J. Missing Eco: On Reading The Name of the Rose an Library Criticism // Library

Quarterly. Vol. 61, No 4 (1991), s. 373–388.

28

 Losch D. Wolfenbütteler Arbeitskreis für Bibliotheksgeschichte/Library History Group.

Bibliotheken in der literarischen Darstellung/Libraries in Literature. 10 bis 11 Oktober 1994 //

Börsenblatt für den deutschen Buchhandel. T. 161(1994 B), s. 159–161.

163

w Wiedniu i uniwersytecka w Getyndze, w których zwracano uwagæ przede wszystkim

na 3 aspekty: architekturæ budynków, wielkoúã zbiorów i rarissima.

Christopher Skelton-Foord w referacie The Circulating Library in the British

Novel 1780–1830 przedstawiù utwory literackie Jane Austen, Roberta Bisseta i

Hannah More jako êródùo do historii mentalnoúci, rejestrujàce zarzuty stawiane

bibliotekom publicznym i ich czytelniczkom, które korzystaùy prawie wyùàcznie z

powieúci miùosno-awanturniczych a same biblioteki byùy definiowane jako szulernie

i domy schadzek. Alistair Black („Not fit for a gentlemean to live in” – Fiction,

Autobiography and the Cultural „Meaning” of the Early British Public Library)

przedstawiù opisy bibliotek publicznych w powieúciach i biografiach koñca XIX w.

wyraýajàc opiniæ, ýe przy obcowaniu ze êródùami literackimi trzeba wykazaã ostroý-

noúã, poniewaý one w pierwszym rzædzie dokumentujà punkt widzenia autora.

Centralne znaczenie miaùby, zdaniem referenta, reprezentatywny kanon êródeù,

który uwzglædniaùby róýne spoùeczne opcje i perspektywy.

Manfred Nagl (Bibliothekare und Bibliotheken im Film) zanalizowaù produkcjæ

telewizyjnà i wideoklipy pod kàtem obrazu bibliotek i ich personelu. Wyimki z

takich filmów jak Úniadanie u Tiffaniego lub Umarli úpià mocno i reklam pokazujà

biblioteki jako miejsca przymusowej ciszy, nieprzyjazne uýytkownikom, z których

naleýy moýliwie szybko uciekaã, zaú bibliotekarki sà albo staropanieñskie i ods-

træczajàce, albo naiwne i wyobcowane, natomiast bibliotekarze zahamowani, cherlawi

i z kompleksami. Sally Brown (The British Museum Library in Literature) posùugujàc

siæ przykùadami opisów literackich czytelni British Library od Isaaca d’ Israeli’ego

do Davida Lodge’a zilustrowaùa tezæ odwrotnà, ýe biblioteka odgrywaùa i odgrywa

waýnà rolæ w zbliýajàcym siæ spoùeczeñstwie informacyjnym. Materiaùy z tego

seminarium dotàd nie zostaùy opublikowane.

Zbliýona tematycznie konferencja zostaùa zorganizowana w dniach od 18 do

20 marca 1997 r. w Koninkach przez Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji

Naukowej Uniwersytetu Jagielloñskiego reprezentowany przez piszàcà te sùowa.

Dwanaúcie referatów byùo prezentowanych mniej wiæcej wedùug chronologii epok

literackich od Oúwiecenia do wspóùczesnoúci. I tak Iwona Imañska z Uniwersytetu

Mikoùaja Kopernika w Toruniu ( Biblioteka klasztorna w „Monachomachii” Ignacego

Krasickiego) dokonaùa analizy biblioteki klasztornej próbujàc okreúliã funkcjæ

artystycznà i funkcjæ znaczeniowà opisu.

Mariola Jarczykowa z Uniwersytetu Úlàskiego w Katowicach (Motyw ksiàýki w

„Podolance” Michaùa Dymitra Krajewskiego) przedstawiùa i poddaùa analizie powieúã

pod kàtem zawartych w niej wypowiedzi o czytaniu, szczególnie o lekturach kobiet,

autorach i tytuùach ksiàýek oraz o dominujàcych gatunkach piúmienniczych.

Janusz Dunin z Uniwersytetu Ùódzkiego (Ksiàýka w aforyzmach) oparù siæ na

kilku polskich wspóùczesnych wydaniach antologii wypowiedzi o ksiàýce. Zebrany

materiaù pozwoliù na potwierdzenie typowego dla takich antologii faktu, ýe redaktorzy

tych zbiorków traktujà ksiàýkæ w sposób ahistoryczny – na jednej pùaszczyênie

zestawiane sà teksty klasyczne i wspóùczesne. Zresztà same aforyzmy taki ukùad

164

narzucajà, poniewaý sprawiajà jednolite ponadczasowe wraýenie. U podùoýa tworze-

nia takich antologii leýy wiara ich twórców jakoby rozpowszechnianie sùów-haseù

prowadziùo do promocji ksiàýki wúród czytelników. Stàd teý pochodzi apologetyczny

wobec ksiàýki ton wiækszoúci aforyzmów.

Maùgorzata Rowicka i Janusz Kostecki z Biblioteki Narodowej w Warszawie

(Obraz biblioteki w polskich powieúciach realistycznych XIX wieku) przedstawili w

wymiarze iloúciowym opisy bibliotek w polskich powieúciach realistycznych XIX

wieku. Wyodræbnili oni metodà celowo-losowà 65 powieúci 38 autorów z lat 1876–

1900, których akcja toczy siæ w zaborze rosyjskim w okresie od upadku powstania

styczniowego do koñca ubiegùego stulecia zarówno w duýych miastach, miasteczkach,

jak i na wsi. W tych 65 powieúciach 1823 fragmenty odnoszà siæ do ksiàýki, prasy

i sposobów ich funkcjonowania, w tym 140 dotyczy bibliotek a 60 innych instytucji

rozpowszechniania ksiàýki. Zdecydowanà wiækszoúã, jak wyliczyli referenci, stanowià

krótkie, najczæúciej jednozdaniowe wzmianki, a tylko dwa opisy obejmujà dùuýszy

fragment tekstu. Ze 140 fragmentów dotyczàcych bibliotek aý 120 w 56 powieúciach

odnosi siæ do ksiægozbiorów domowych: szlachty, inteligencji, arystokracji, rzadziej

mieszczañstwa, burýuazji, sporadycznie chùopów i robotników. Tylko 12 opisów

obejmuje osobne pomieszczenia na ksiàýki, poza tym czæúciej wystæpujà biblioteki

gabinetowe, ksiàýki w szafie a nawet biblioteczki zùoýone z jednej ksiàýki. Poza

ksiægozbiorami prywatnymi wystæpujà biblioteczki uzdrowiskowe, gimnazjalne,

fachowe, redakcyjne oraz czytelnie i wypoýyczalnie prywatne. Moýna to uzasadniã

historycznie tym, ýe podstawowà rolæ w rozwoju czytelnictwa w zaborze rosyjskim

w ostatnim ãwierãwieczu XIX w. odgrywaùy ksiægozbiory domowe. Referenci stwier-

dzili, ýe opisom bibliotek nie moýna w zasadzie przypisaã szczególnych funkcji

wewnàtrztekstowych, chociaý najczæúciej korzystajà z ksiàýek bohaterowie pozytywni.

W powieúciach realistycznych zakùada siæ w miaræ wierny opis typowych elementów

rzeczywistoúci, do których mogà naleýeã ksiàýki, stàd opisy ksiægozbiorów w tych

powieúciach moýna traktowaã jako pewnego rodzaju êródùo historyczne.

Anna Jabùoñska z Uniwersytetu Wrocùawskiego zwróciùa uwagæ na elementy

kultury piúmienniczej wystæpujàce w Faraonie Bolesùawa Prusa jak: úrodki komu-

nikowania, pismo, materiaùy i narzædzia pisarskie, pisarz i szkoùa (np. szkoùa przy

úwiàtyni Hator w Pi-Bast), typy dokumentów, poszczególne ksiàýki, w tym przede

wszystkim Ksiæga Umarùych, a takýe wzmianki o zasobach dokumentów w archiwum,

w bibliotece w Edfu i w bibliotece w úwiàtyni Hator.

Nina Milanowska z Instytutu Pedagogicznego w Tarnopolu (Charakterystyka

bohaterów ze wzglædu na stosunek do ksiàýki w powieúciach Elizy Orzeszkowej „Ostatnia

miùoú㔠i „Na prowincji”) pokazaùa zastosowany przez Orzeszkowà zabieg artystyczny

charakterystyki postaci literackich poprzez czytane przez nie ksiàýki. Pozytywni

bohaterowie tych powieúci, Stefan Rawicki i Bolesùaw Topolski sà ludêmi wyksztaù-

conymi, aktywnymi spoùecznie, o wysokiej kulturze, wraýliwymi na piækno przyrody

i sztuki. Ksiàýkom zawdziæczajà nie tylko swojà wiedzæ, ale szukajà w nich màdroúci,

rady i wzruszeñ. Natomiast takich kontaktów z ksiàýkà nie majà, wedùug opinii

165

referentki, postacie negatywne, które zajmujà nie tylko biernà postawæ ýyciowà, ale

i posiadajà ubogi úwiat wewnætrzny. Szczególnie w literaturze tendencyjnej, jakà sà

powieúci Orzeszkowej, to zestawienie ksiàýek i ludzi godnych akceptacji a nawet

vnaúladowania ma, zdaniem N. Milanowskiej, duýy walor wychowawczy.

Bogdan Burdziej z Uniwersytetu Mikoùaja Kopernika w Toruniu omówiù ideowe

i artystyczne funkcje motywów Ksiægi, ksiàg i ksiàýek Ýydów polskich na przykùadzie

zróýnicowanego gatunkowo i chronologicznie materiaùu literackiego od romansu

Lejbe i Sióra (1821) Juliana Ursyna Niemcewicza, przez Nie-Boskà komediæ (1835)

Zygmunta Krasiñskiego do Meira Ezofowicza (1878) Elizy Orzeszkowej. Referent

zwróciù uwagæ na fakt, ýe wyobraýenie Ýyda postulowanego pojawia siæ w literaturze

polskiej w Królestwie Polskim od 1815 r. Jest to Ýyd ochrzczony lub dàýàcy do

ochrzczenia. Jego postaã, droga, ýycie wewnætrzne, nowa osobowoúã po chrzcie jest

charakteryzowana za poúrednictwem ksiàýek. U juý nawróconych pojawia siæ Ksiæga

úwiæta chrzeúcijañstwa (Nowy Testament), a od drugiej poùowy XIX w. w rækach

Ýydów moýna teý dostrzec literaturæ polskà. Po chrzcie Ýyd wùàcza siæ do kultury

polskiej. B. Burdziej wysunàù tezæ, ýe, szczególnie w Lejbe i Siórze, Nie-Boskiej

komedii i Meirze Ezofowiczu, daje siæ zauwaýyã próba „oswajania” przez literaturæ

polskà ýydowskich ksiàg úwiætych, gùównie Talmudu. Tak np. w romansie epistolarnym

Lejbe i Sióra, w którym bohaterem jest spoùecznoúã Ýydów polskich kresów wschod-

nich Rzeczypospolitej, Talmud jest obecny we wszystkich sferach ýycia bohaterów

– jest nawet przedmiotem przemytu, handlu, uruchamia wàtek kryminalny. W

odniesieniu do Nie-Boskiej komedii referent wysunàù nowà sugestiæ interpretacyjnà,

iý na úwiætej ksiædze, na Talmudzie, a nie na Biblii opiera siæ hierarchia waýnoúci

w obozie rewolucyjnym, który przeciwstawiù siæ czcicielom krzyýa. Meir Ezofowicz

jest dla referenta dojrzalszà repetycjà Lejbe i Sióry. Jest to powieúã o Ýydach jako

narodzie Ksiægi.

Anna Dymmel z Uniwersytetu Marii Curie-Skùodowskiej w Lublinie (Motyw

biblioteki i postaã bibliotekarza w romansie popularnym Heleny Mniszek i Marii

Rodziewiczówny) zajæùa siæ powieúciami, które naleýà do romansu popularnego, w

którym fabuùa jest zazwyczaj skoncentrowana na burzliwych dziejach uczuã dwojga

bohaterów i urozmaicona przeszkodami, zwrotami akcji i intrygami rywali. Analiza

12 powieúci Mniszkówny i 18 Rodziewiczówny pozwoliùa ustaliã, ýe biblioteka

wystæpuje w nich w funkcji ozdoby siedziby magnackiej, zbioru pamiàtek narodowych

i rodzinnych, êródùa wiedzy dla mùodzieýy i entuzjastów nauki, miejsca spotkañ i

wypoczynku. Stylistyka opisów bibliotek jest schematyczna i stereotypowa. Czarne

charaktery czytajà tylko z nudów, bohaterowie pozytywni poprzez lekturæ zaspokajajà

gùæbsze potrzeby intelektualno-emocjonalne.

Beata Anna Cessak z Uniwersytetu Marii Curie-Skùodowskiej w Lublinie

(„Biblioteka jak Feniks”. Motyw biblioteki w ksiàýkach Melchiora Wañkowicza)

wykorzystaùa Szczeniæce lata, Ziele na kraterze, Karafkæ La Fontaine’a, Naszà kamienicæ

Wañkowicza, aby pokazaã niezniszczalnà potrzebæ posiadania wùasnej biblioteki,

niezaleýnie od wieku i wypadków losowych. Pierwszy opis splàdrowanej biblioteki

166

rodowej Wañkowiczów w Kaùuýycach znajduje siæ w ksiàýce Szczeniæce lata. Kolejny

opis wspaniaùego Domeczku – miejsca „baùaganienia siæ intelektualnego” z piæknym

ksiægozbiorem, klamrowymi katalogami i pulpitem nazywanym przez dzieci „czy-

tuùka” przynosi Ziele na kraterze. W Karafce La Fontaine’a vWañkowicz wiele miejsca

poúwiæciù bibliotekom publicznym, w których bywaù, Bibliotece Kongresu w Waszyng-

tonie oraz wùasnemu warsztatowi pracy. W opowiadaniu Nasza kamienica odýyùy

tylko wspomnienia spalonej biblioteki ýoliborskiej.

Wùodzimierz Próchnicki z Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie (Homo

legens. O lekturach postaci literackich) rozróýniù ksiægoznawcze motywy statyczne i

dynamiczne w utworach literackich. Do statycznych zaliczyù motyw biblioteki i ksiàýki,

poniewaý sùuýy on tylko zarysowaniu wnætrza mieszkalnego, umoýliwieniu roz-

wiàzania zagadki przez dotarcie do ukrytego dokumentu, charakterystyce obycza-

jowej lub psychologicznej bohaterów. Motywem dynamicznym jest akt czytania który,

oprócz dookreúlenia sylwetki postaci, prowadzi czæsto do zmian poglàdów bohatera,

a co za tym idzie – do zmiany jego dziaùania. Daje to nieraz istotnà zmianæ w

obræbie úwiata przedstawionego. W dalszej czæúci wypowiedzi referent wskazaù

przykùady utworów literackich róýnych epok i narodów, w których pojawia siæ bohater

czytajàcy oraz widoczne sà skutki jego lektury. Moýna w tych utworach odnaleêã

wàtpliwoúci, stwierdzenia, pytania, odpowiedzi dotyczàce nie tylko fikcji literackiej,

lecz takýe rzeczywistoúci.

Zbigniew Siatkowski z Uniwersyteu Jagielloñskiego w Krakowie (Ksiægozbiór

domu poety) skupiù uwagæ sùuchaczy na jednym niewielkim wierszu Konstantego

Ildefonsa Gaùczyñskiego – liúcie poetyckim pt. Opis domu poety z 1937 r., z powodu

przedstawionego w nim fragmentu ksiægozbioru, zùoýonego z dzieùa Pliniusza i

Horacego. Szczegóùowa analiza artystycznego uksztaùtowania wiersza pozwoliùa

wykazaã, ýe owe dwa dzieùa dwóch wybitnych pisarzy staroýytnych stanowià najwyýszy

poziom aksjologiczny domu poety, a wiæc zapewne najwyýszà wartoúã dla podmiotu

mówiàcego. Sam dom poety – z literackimi odniesieniami do Soplicowa – jest, jak

to wykazaù referent – tak uksztaùtowany, aby poeta ýyù piæknie, godnie i wygodnie.

Najniýszà wartoúcià w obræbie tej wielkiej wartoúci o nazwie DOM jest w wierszu

wyposaýenie domu: Pafnucy (gdyý nawet i on takýe naleýy do wyposaýenia),

architektonika, meble, lampy, naczynia, kawa, herbata, kominek. Wyýszà – przestrzeñ

przykominkowa z przysmakami, fotelem, póùkami z ksiàýkami. Najwyýszà – wùaúnie

Pliniusz i Horacy królujàcy na regale przy kominku – arcydzieùa antyczne wspaniale

opisujàce domy i zapewne literackie wzorce listu poetyckiego Gaùczyñskiego o domu

poety.

Krystyna Bednarska-Ruszajowa z Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie

(Úwiatowe badania nad opisami bibliotek w utworach literackich) przedstawiùa wyniki

badañ nad opisami bibliotek w utworach literackich prowadzonych we Francji,

Niemczech, Polsce, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Wùoszech. Jako

aneks do referatu autorka doùàczyùa bibliografiæ úwiatowych opracowañ nt. opisów

bibliotek w utworach literackich (123 pozycje) oraz bibliografiæ utworów literackich,

167

wyùàcznie zagranicznych, zawierajàcych opisy bibliotek (556 pozycji). Materiaùy z

konferencji zostaùy opublikowane w 1998 r.

29

.

W úwietle powyýszej analizy piúmiennictwa nasuwajà siæ nastæpujàce wnioski

odnoúnie do dalszych badañ naukowych tej problematyki:

1. Brakuje zsynchronizowanych, miædzynarodowych, caùoúciowych, zespoùowych

badañ. Tylko takie badania mogùyby wychwyciã

– wædrówkæ pewnych motywów pomiædzy literaturami róýnych narodów

– specyfikæ sytuacji bibliotek (w sferze faktografii i úwiadomoúci spoùecznej) w

poszczególnych krajach i v poszczególnych epokach.

2. Motyw biblioteki naleýy traktowaã jako skùadnik szerszego motywu ksiàýki.

Oprócz bibliotek celowe byùoby ustalenie, jakie miejsce w spoùeczeñstwie zajmowaùa

ksiàýka, rozumiana nie tylko jako przekaz tekstu, lecz takýe wytwór materialny oraz

jak ludzie czytali i jak autorzy oceniali ludzi czytajàcych i poziom czytania.

3. Przy poszerzonym zakresie badañ wiækszà uwagæ naleýaùoby zwróciã na

Romantyzm, gdyý z niego wywodzà siæ êródùa motywów póêniejszych, poniewaý

wùaúnie Romantycy uczynili z ksiàýki przedmiot kultu.

4. Pod pojæciem samej biblioteki naleýy rozumieã nie tylko ksiægozbiór insty-

tucjonalny, lecz kaýdy zbiór ksiàýek, takýe jednà wymienionà ksiàýkæ, która moýe

w vutworze funkcjonowaã jako pars pro toto.

5. Waýnym i interesujàcym problemem jest nie tylko to, czy utwór literacki

jest odzwierciedleniem rzeczywistoúci, lecz takýe, czy stereotyp samej ksiàýki i jej

funkcji oraz stereotyp biblioteki zaczyna funkcjonowaã dziæki tekstom.

6. Celowe jest poszerzenie êródeù o pamiætniki, w których o bibliotekach i

ksiàýce jest wiele informacji, a sam materiaù ùatwiej poddaje siæ interpretacji.

Z perspektywy metodologicznej nasuwajà siæ dwa podstawowe pytania: czy

utwór literacki moýe byã êródùem historycznym, to znaczy czy na jego podstawie

moýna wyciàgaã wiarygodne naukowo wnioski odnoúnie do rzeczywistoúci oraz czy

badania nad bibliotekà jako motywem literackim muszà byã domenà filologów, czy

sà do tego przygotowani równieý przedstawiciele innych dyscyplin jak ksiægoznawcy,

bibliotekoznawcy, historycy, socjologowie i inni. Wydaje siæ, ýe na obydwa pytania

odpowiedê moýe byã pozytywna.

Utwór literacki jest specyficznym i trudnym êródùem literackim dla bibliologa

poszukujàcego w nim motywu biblioteki. Utwór literacki bowiem odnosi siæ do

úwiata literackiego przedstawionego suwerennà decyzjà pisarza. Ale jest on takýe

tworem fikcjonalnym posùugujàcym siæ rzeczywistoúcià niefikcjonalnà. Nie ma tekstu,

którego by nie moýna byùo odnieúã do rzeczywistoúci pozatekstowej. Trudno sobie

wyobraziã dzieùo literackie nie odnoszàce siæ do spoùecznoúci czytelniczej takýe w

tæ rzeczywistoúã niefikcjonalnà uwikùanej. Utwory literackie na pewno mogà byã

29

 Biblioteki i ksiàýki w literaturze / red. nauk. K. Bednarska-Ruszajowa. Kraków, 1998. Materiaùy

Edukacyjne Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Jagielloñskiego / pod red.

M. Kocójowej Nr 8.

168

êrodùem wiedzy o stanie úwiadomoúci twórców. Mogà teý dostarczyã danych fakto-

graficznych. Jest to moýliwe po pierwsze przy badaniu wiækszych zbiorów tekstów,

gdyý stopieñ pewnoúci wnioskowania bædzie wiækszy. Po drugie im utwór ma wiæksze

nachylenie perswazyjne, dydaktyczne, tym tekst jest bardziej wewnætrznie sforma-

lizowany i jest szczególnie predestynowany, by na jego podstawie wnioskowaã o

rzeczywistoúci. Po trzecie im wiækszà ma on funkcjæ opisowà, jest utworem realis-

tycznym, stawiajàcym werystyczne ambicje, tym ùatwiej sùuýy jako êródùo historyczne,

tym bardziej moýe abstrahowaã od funkcji wewnàtrztekstowej.

LIBRARIES IN LITERATURE. THE STATE OF RESEARCH,

THE PERSPECTIVES AND METHODOLOGY

KRYSTYNA BEDNARSKA-RUSZAJOWA

Summary

Library as a motive in the literature composition can be separated and can comprise the event,

the situation, the hero or heroin librarian, the scence, the plot and the topic. Library can be real and
fictitious (ideal, model, utopian) public or private, historical or modern, shown from the owner’s,
user’s or librarian’s perspective. Motive of the library, which constitutes the point of view and the
course of events in the whole composition is to be found in for example Don Quichote by M. Servantes
de Saavedra and in Auto da fé by E. Canetti.

The scientic appeal to the library as a motive in literature is often and various, to begin with

dictionaries and literature topic index and the analogies of quotations and texts, which selection and
classification is an interpretation itself, to the detailed elaboration of one motive in various compositions
like for example The British Library in literature fiction vor even in one composition like in Il nome
della rosa by U.Eco. In this research the leaders are France, Germany, Great Britain, USA and Italy.
Polish library scientists also participate in this research. At least two conferences on this subject were
held: 10–11.10.1994 in Wolfenbüttel „Bibliotheken in der literarischen Darstellung” [Libraries in
literature descriptions] and in Koninki 18–20.03.1997 „Opisy bibliotek w utworach literackich”
[Descriptions of libraries in literature compositions].

It would be senseful to synchronize such research on the international scale adding the motives

of books and reading to it. From the methodological point of view such research is useful, although
the literature composition creates its world by the author’s decision, there are no texts which can’t
be related to the outtext reality. The realistic novel as well as the persuasive one are particularly easy
to be subjected to such an endavour.