Bibliologia a literaturoznawstwo - pokrewieństwo warsztatów historyka książki i historyka literatur

Agnieszka Borysowska

Związki między bibliologią a literaturoznawstwem

Krzysztof Migoń pisząc o umiejscowieniu bibliologii w zespole nauk humanistycznych stwierdza, iż nauka o książce sama korzystająca z ustaleń i aparatu pojęciowego różnych dyscyplin naukowych, sama także dostarcza innym naukom wzorów postępowania badawczego (metody księgoznawcze), rozwiązuje ich problemy naukowe, dostarcza materiał faktograficzny, uczestniczy w badaniach multi- i interdyscyplinarnych. Jednakże dalej stwierdza, iż najsilniejsze więzi łączą naukę o książce z nauką o literaturze.

Niektóre wspólne płaszczyzny wykształciły się w momencie powstawania obydwu tych nauk i takimi pozostały do dzisiaj (bibliografia). Inne (np. badanie czytelnictwa) weszły w krąg zainteresowań tych dziedzin w miarę ich dalszego rozwoju. Związki te uwidaczniają się przede wszystkim pomiędzy księgoznawstwem historycznym, a tradycyjną odmianą historii literatury, opisującej autorów i ich dzieła. To pokrewieństwo jest najbardziej dostrzegalne przy badaniu pisarzy epok dawnych, gdy wyłącznym źródłem wiedzy są pozostałe po danym pisarzu książki, zawierające jego dzieła.

Uogólniając można stwierdzić, że literaturoznawca podczas badania książki, zwraca uwagę przede wszystkim na tekst główny oraz jej przekazie duchowym, natomiast badania bibliologa są nieco szersze: skupia się na tekście głównym w powiązaniu z wszystkimi elementami jego materializacji.

Referat Borysowskiej ukazuje w jaki sposób badacz opisujący życie i dzieło pisarza może zdobyć materiał do monografii literackiej (czyli do następujących elementów: biografia autora, bibliografia jego dzieł, analiza i ocena dorobku pisarza w odniesieniu do szerszego tła (percepcja i recepcja dzieła)). Dla monografisty i bibliologa wspólny jest tu zatem nie tylko przedmiot, ale także metody badań.

Metoda	Przedmiot badań
Metoda bibliograficzna	spisy bibliograficzne, tytulatura

W pracy nad monografią pisarza kluczową sprawą jest stworzenie spisu jego dzieł. Można także wykorzystać istniejące już opracowania zawierające spisy bibliograficzne. W przypadku kompletowania dzieł autora pochodzącego z dawnej epoki mogą to być: Bibliografia polska Karola Estreichera, bibliografie literackie (Nowy Korbut) lub biobibliograficzne opracowania zarówno dawne, jak i te współczesne (np. przewodnik biobiliograficzny Dawni Pisarze Polscy). Trzeba jednak pamiętać, iż w odniesieniu do nieco mniej znanych autorów jakość spisów bibliograficznych zawartych w dostępnych badaczowi opracowaniach nie zawsze idzie w parze z postępami badawczymi, a dawniejsze publikacje bywają czasami bardziej wartościowe niż te współczesne, ze względu na przeprowadzaną w nowszych publikacjach selekcję.

Rzetelniejsze informacje przekazują natomiast katalogi polskich bibliotek. W porównaniu z nowszymi bibliografiami (Nowy Korbut, Dawni Pisarze Polscy) tylko nieznaczna ilość druków nie została zarejestrowana w Centralnym Katalogu Starych Druków (i Katalogu Starych Druków Biblioteki Narodowej - katalogi te stanowią wzajemne uzupełnienie). Minusem jest tutaj jednakże niejednokrotnie niska jakość opisów przekazywanych do centralnego katalogu przez biblioteki oraz jego kartkowa forma. Stworzenie jego wersji dostępnej online stanowiłoby ułatwienie badań naukowych i skróciłoby ich czas.

Spośród polskich bibliotek katalog online starych druków udostępniły dotychczas Biblioteka Kórnicka, Biblioteka Naukowa Księży Jezuitów w Krakowie i Biblioteka Jagiellońska (zeskanowany katalog kartkowy), inne biblioteki udostępniają jak na razie opisy tylko drobnego wycinka swoich zbiorów, niekiedy są to kolekcje zmikrofilmowanych starych druków. Powiązanie opisu starych druków z informacją o istnieniu mikrofilmów, czy też plików cyfrowych jest niezwykle przydatne. Większość bibliotek oferuje bowiem możliwość przeprowadzania kwerend za pomocą poczty elektronicznej, co pozwala uzyskać kopię niezbędnego mikrofilmu za pomocą wypożyczalni międzybibliotecznej. Spore usprawnienie stanowi także możliwość zamawiania usług poprzez Internet - istnieje możliwość zamówienia mikrofilmu za pomocą specjalnego formularza.

Po zebraniu wszelkich możliwych do zdobycia źródeł kolejnym etapem pracy badacza jest ich weryfikacja. Badacz porównuje różne warianty wydań, ustala ich chronologię jeśli daty nie są podane, czasami miejsca wydania. Pomocne okazują się tutaj faktograficzne ustalenia księgoznawstwa historycznego. Opracowania traktujące o historii polskiego drukarstwa (Drukarze dawnej Polski, Słownik Pracowników Książki Polskiej) pozwalają ustalić pewne znaczące fakty.

Stwierdzenie prawidłowych danych co do tytułów dzieł konkretnego pisarza, jak i miejsc oraz czasu ich wydania, służy skompletowaniu kanonu tekstów, które następnie poddawane są analizie, a niekiedy - służą one poznaniu biografii pisarza. Przykładowo analiza adresów wydawniczych może dostarczyć informacji na temat życia autora, dlatego też oprócz przyglądania się miejscom wydań dzieł badanego pisarza, ważne jest spojrzenie na oficyny wydawnicze, w których ukazywały się jego dzieła (drukarnie jezuickie, świeckie). Analiza dzieł pochodzących z poszczególnych oficyn może doprowadzić do spostrzeżenia, iż poszczególne wydania różnią się między sobą - dotyczy to głównie wprowadzania pewnych „poprawek”. Polegały one na swoistym oczyszczaniu tekstów przez cenzorów, redaktorów, wydawców, czy samych czytelników. Tendencja ta opisana przez historyków książki pomaga literaturoznawcom zaprzeczyć autorstwu poszczególnych dzieł, sygnowanych nazwiskiem danego autora. Fakt poprawiania tekstów pisarzy świadczyć może o znaczeniu i odbiorze dzieł w danej epoce; dzieło mogło być niezwykle interesujące i jako rokujące na dobry zysk wydawcy było poddawane edytorskim zmianom w celu wznowienia utworu.

Metoda	Przedmiot badań
Metoda ilościowa; metoda analizy systemowej	liczba wydań

Kompletne zestawienie bibliograficzne dzieł pisarza może stanowić przedmiot badań, opracowywany za pomocą metod właściwym bibliologom, tutaj zastosowanym w literaturoznawstwie. Bibliografie bowiem stanowią źródło do wyciągnięcia wniosków na temat recepcji danego dzieła na przestrzeni wieków. Analizę liczby publikacji wybranego pisarza, można przeprowadzać zestawiając liczbę publikacji jego poszczególnych prac lub też porównać liczbę tych publikacji z liczbą publikacji innych pisarzy danego okresy, dobranych zgodnie z kluczem. Przykładowo większa liczba wydań danego dzieła w porównaniu z innymi świadczyć może o jego popularności, co mogło skłonić wydawców do kolejnych edycji. Przy wyciąganiu wniosków pochodzących z wyników badań ilościowych należy zachować pewną ostrożność. Przy ocenie badań należy bowiem uwzględnić różnorodne czynniki zewnętrzne mogące mieć wpływ na zaistniały stan rzeczy w konkretnym czasie i określonym środowisku (np. dostęp do wydawnictwa, konieczność szukania źródeł finansowania - w przypadku ich braku pewne rękopisy nie zostały wydane)

Metoda	Przedmiot badań
Metoda analizy księgozbiorów	katalogi i inwentarze biblioteczne

Po ustaleniu, które dzieła badanego pisarza, gdzie, kiedy i w jakiej liczbie edycji ukazały się drukiem, badacz może przejść do próby stwierdzenia dokąd i w jakiej ilości egzemplarzy trafiały. Tych danych dostarczyć może przebadanie zachowanych katalogów i inwentarzy bibliotecznych. Tu literaturoznawca znowu wkracza w domenę bibliologa. Interesujące literaturoznawcę wnioski, dotyczące odbioru czytelniczego prac danego autora, można wysnuć zarówno z doboru księgozbioru, jak i z liczby posiadanych w księgozbiorze egzemplarzy danego dzieła.

Metoda	Przedmiot badań
Metoda analizy strukturalnej	a) literacka rama wydawnicza b) ilustracje

Do ciekawych rezultatów może doprowadzić badacza przyjrzenie się tekstom uzupełniającym zasadniczy tekst dzieła (dedykacjom, przedmowie odautorskiej, sowom od redaktora wydania, od wydawcy etc.). Zespół tych elementów nazywany jest literacką ramą wydawniczą . Elementy te doskonałym źródłem do badań problemów życia literackiego minionych epok. Ich odpowiednie odczytanie ma duże znaczenie dla interpretacji dzieła -odautorskie wypowiedzi powinny zaostrzyć uwagę badacza , zmusić do konfrontacji lub nawet weryfikacji spostrzeżeń badawczych; opinie wydawców zawarte w przedmowach i dedykacjach, czy też przez inne osoby trzecie (teksty pochwalne, aprobaty cenzorskie) stanowią wyraz oddziaływania na opinię czytelniczą, organizowania sytuacji odbioru książki. (wnioski mogą dotyczyć np. chronologii twórczości - wspomnienie o jakimś dziele, które było wydane później, może zweryfikować opinię co do daty jego powstania; tego kto był inicjatorem przedsięwzięcia wydawniczego; w przypadku tłumaczeń danego dzieła można podać wątpliwości autorstwo danego pisarza)

Istotne informacje mogą przekazywać zawarte w wydawnictwie ryciny. W badaniach tych niejednokrotnie przydane okazują się ustalenia historii książki. Miedziorytnicze frontyspisy, karty tytułowe czy w ogóle karty, na których znajdują się miedziorytnicze ryciny, były wytwarzane osobno od reszty książki. Działa się tak ze względu na wymóg użycia specjalnej pracy do tłoczenia wklęsłego. Takie karty dodawano zatem później, wklejając lub wsuwając do ukończonego już, odbitego typograficznie składu. Z tego też względu niektóre publikacje okazują się być tymi samymi wydaniami, różniącymi się tylko wymienionymi wyżej kartami.

Metoda	Przedmiot badań
Metoda typograficzna; metoda badania cytowań	układ graficzny tekstu

W swoich badaniach literaturoznawca czasami analizując cechy typograficzne publikacji może ustalić oficynę, w której dane dzieło powstało. Fakt pochodzenia z takiej czy innej oficyny może zdradzać użyte publikacji pisma, ozdobniki, inicjały, a także pisownia. Ustalenie te nie zawsze są konieczne, jednak mogą świadczyć o pewnych faktach z życia autora dzieła.

Analiza graficznej realizacji tekstu pomaga czasem także wyciągnąć wnioski z zastosowania wyróżnień w drukach (takie wyróżnienie stosowano m. in. dla modnego niegdyś anagramu by nie pozostał niezauważony, zaznaczeniu cytatów z innych autorów).

Sytuacja powołania się autora na innego pisarza jest istotna z punktu widzenia literaturoznawcy - autor określa w ten sposób związek koncepcyjny, tematyczny swojego dzieła i dzieła cytowanego. Wskazuje, które fragmenty zostały wykorzystane z pracy jego poprzednika, jakie idee są rozwijane w jego pracy, a jakie tezy pragnie obalić. Powiązania te mogą zostać zbadane przy zastosowaniu metody badań cytowań. Metoda ta pozwala na wskazanie powiązań między pracami poszczególnych autorów poprzez wskazanie zawartych w tych pracach cytowań bibliograficznych. Szukanie powiązań poprzez określenie cytowań w tekstach opisywanego autora umożliwia ustalenie, na kogo się powoływał, kogo naśladował, jakie były jego preferencje, czy też założenia twórcze. Ważnym elementem jest tutaj także odszukanie fragmentów jego dzieł u innych autorów, co pozwala na sformułowanie oceny jego dorobku.

Metoda	Przedmiot badań
Metoda badań proweniencyjnych, metoda analizy księgozbioru	cechy swoiste egzemplarzy

Cechy swoiste egzemplarzy książek mogą także stanowić źródło cennych informacji. Szczególnie ważne są ślady pozostawione przez właścicieli książek (noty rękopiśmienne, ekslibrisy).

Badacz może także spróbować ustalić księgozbiór pisarza, którego opisuje. W praktyce jest to bardzo trudne do ustalenia.

Obiektem wspólnym obydwu omawianych dziedzin jest książka. Jednakże przez każdą z nich traktowana jest nieco inaczej, inne jest podejście do niej. Dla literaturoznawcy książka jest istotna jako materialny nośnik dzieła. Związek przekazu i jego nośnika uwidacznia się także we wspólnej obydwu dziedzinom orientacji funkcjonalnej - funkcjonowanie literatury w społeczeństwie jest ściśle powiązane z funkcjonowaniem książki w społeczeństwie. Tak więc zarówno książka jak i jej system (produkcja, rynek wydawniczy, instytucje handlowe, aparat cenzury, instytucje udostępniające książkę, czytelnicy) stanowią przedmiot zainteresowań historyka literatury, który wkraczając w pole zainteresowań bibliologii przejmuje zarówno wypracowane jak i przejęte przez nią metody badań.

2

---