OBIEGI LITERATURY. Kategoria historyczno-socjologiczna, wyzyskiwana w badaniach relacji zachodzących między zbiorem określonych tekstów i daną publicznością, która tekstami tymi się zajmuje. Jest to więc kategoria pragmatyczna - dotyczy gotowych tekstów i konkretnych wspólnot kulturowych. Istotną rolę odgrywają tu również instytucje społeczne wyspecjalizowane w rozwijaniu właściwego dla danego obiegu typu komunikacji. Twórcą koncepcji obiegów był Stefan Żółkiewski. Początkowo w teorii tej chodziło o uzyskanie możliwie neutralnej perspektywy poznawczej i o przezwyciężenie trudności powstających w przypadku stosowania aksjologicznie nacechowanych klasyfikacji, np. podziałów na literaturę wyższą i niską, wartościową i tzw. szmirę. Koncepcja obiegów miała uwolnić badacza od arystokratycznych pokus odrzucenia rozległej sfery kulturowej rzeczywistości. W rezultacie przyczyniła się do nobilitacji wielu problemów i przedmiotów traktowanych dotąd w sposób marginesowy. Ta zmiana perspektywy objęła więc przede wszystkim lekceważone kiedyś przez filologów teksty * kultury popularnej oraz zrodziła zainteresowanie nowymi wspólnotami odbiorców i twórców tej kultury.
W koncepcji obiegów przedmiotem badań są zachowania publiczności, pojmowanej tu w sposób integratywny, a więc obejmującej wszystkich uczestników zdarzeń i procesów komunikacyjnych. Publiczności tej nie określają całkowicie wewnątrzsystemowe wyznaczniki literackie, ale role komunikacyjne i społeczne. Role te są zmienne, kulturowe normy dopuszczają możliwość ich łączenia i modyfikacji. Publiczność w poszczególnych obiegach zajmuje się „przechowywaniem, relokacją i transmisją" tekstów wśród członków danej grupy społecznej (Janusz Lalewicz). Najważniejsze znaczenie ma praktyka wyboru określonych tekstów oraz techniki ich czytania. W obiegu popularnym występować więc mogą teksty specjalnie dla tego obiegu sporządzone oraz teksty inne - np. wyso-koartystyczne, odbierane jednak w swoisty, „popularny" sposób. Prócz pisarzy zajmujących się obsługiwaniem określonego obiegu, spotyka się wyspecjalizowanych literatów, którzy przystosowują „obce" teksty do norm i konwencji obowiązujących w danej społeczności czytelników. Poszczególne obiegi mają swoje charakterystyczne hierarchie środków przekazu. Bibliofilska, niskonakładowa, wykwintna książka i gazetowy odcinek trywialnego "romansu funkcjonują wśród różnych publiczności. Popularny serial telewizyjny odwołuje się do innej grupy odbiorców niż awangardowe, autorskie dzieło filmowe. Istotne różnice występują również w sferze sytuacji komunikacyjnej. Autotematyczny kontakt ze sztuką słowa odbywa się w ramach sytuacji wymagającej szczególnych kompetencji znakotwórczych. Z takim przypadkiem mamy do czynienia najczęściej w obiegu wysokoartystycznym. Czynniki pozasystemowe, zewnętrzne, zapewne i tutaj odgrywają jakąś rolę, ale to nie one określają ostatecznie funkcje dzieła. W obiegu popularnym natomiast zinstytucjonalizowane wymiary makrosytuacji komunikacyjnej na ogół skutecznie stabilizują założone uprzednio właściwości wirtualne. Teksty ludyczne np. funkcjonują w ramach społecznych konwencji spędzania czasu wolnego i oceniane są wedle aktualnych wzorów wypoczynku i rozrywki.
Obieg wiąże więc ze sobą pisarzy, czytelników, teksty, instytucje, sytuacje i praktyki komunikacyjne. Żółkiewski w kulturze literackiej 1. poł. XX w. wyróżnił pięć obiegów: wysokoartystyczny, popularny, brukowy, tzw. obieg dla ludu i obieg jarmarczny. Dwa ostatnie mają charakter wyraźnie reliktowy i nie odgrywają istotnej roli.
W obiegu wysokoartystycznym uczestniczyła publiczność przyzwyczajona do obcowania z literaturą. Rola czytelnika była tu starannie zaplanowana i wymagała wieloletnich przygotowań inicjacyjnych. Przygotowania te zwykle odbywały się pod kontrolą różnych instytucji społecznych, najczęściej w ramach szkolnej edukacji. Czytelnik uczył się tam rozpoznawania kodów kultury, oswajał z tradycją, nabierał nawyków lekturowych i doskonalił swoje umiejętności interpretacyjne. W obiegu tym dzieło traktowane było jako wartość, a kontakt z nim wymagał uzyskania wysokich kompetencji literackich. Pisarzom przypadła rola ekspertów, byli oni strażnikami tradycji - znawcami wzorów i reguł, wnosili również innowacje. W obiegu wysokoartystycznym funkcjonowały utwory należące do kanonu narodowej klasyki i dzieła awangardowe. Obieg ten, prócz instytucji upowszechniania, miał własne, na ogół dość elitarne stowarzyszenia literackie: grupy, kluby, organizacje.
Obieg popularny podnosił znaczenie rzeczowych aspektów dzieła sztuki słowa, traktowano je jako przedmiot. Pisarz pełnił funkcję technika literackiego, który w profesjonalny sposób realizował określone zamówienia społeczne. Znał potrzeby swoich czytelników, na ogół sprawnie posługiwał się literackimi konwencjami, schematami i modelami. W większości przypadków wymagania stawiane odbiorcom nie były zbyt wygórowane. Semiotyczne bariery nie hamowały procesów komunikacyjnych. Publiczność nie była ograniczana przez kryteria cenzusu wykształcenia i pozycji społecznej. Od czytelników oczekiwano przede wszystkim wolnego czasu i pewnego minimum środków materialnych. Wszyscy - pisarze, pośrednicy i odbiorcy - poruszali się w obrębie tego samego uniwersum kulturowego. Łączyła ich ta sama - ludyczna - sytuacja komunikacyjna. Podstawową normą komunikacyjną było tu respektowanie potrzeb i oczekiwań wspólnoty. Przy dość nieokreślonym i zmiennym składzie publiczności potrzeby te nigdy nie mogły być ustalone w sposób precyzyjny i jednoznaczny. Ostatecznie w obiegu tym decydującą rolę odgrywały kryteria rynkowe. Poziom i styl kształtowało tu prawo popytu. Usiłowano dostosowywać się do tendencji dominujących, albo próbowano trafić do przeciętnego smaku i gustu. Cele te uzyskiwano za pomocą odpowiednich rozwiązań w dziedzinie poetyki (stereotypy, schematy, klisze, formuły, toposy etc.) oraz przy udziale specjalnie przygotowanego aparatu dyfuzji (reklama, *serie, powszechna dostępność etc). Obieg popularny jest domeną rozrywki. Wewnętrzne zróżnicowanie wynika tu nie tylko z odmienności stylów bawienia się rozmaitych grup społecznych, dużą rolę odgrywają również czynniki technologiczne. Nowe media - radio, kino i telewizja, kierując swoje przekazy do rozproszonej publiczności usiłują uwzględniać jej heterono-miczną naturę. Nie rezygnują one jednocześnie z narzucania własnych standardów i niezbędnego poziomu uniformizacji.
Obieg brukowy, wedle Żółkiewskiego, dotyczył tzw. czytelników przedgaze-towych, którzy z tekstami literackimi stykali się rzadko i nieregularnie. Był on wytworem nowożytnej cywilizacji miejskiej i przemysłowej. Publiczność w tym obiegu nie korzystała z przekazów książkowych, jej kulturowe potrzeby zaspokajane były przez popularną broszurę, zeszyt (*Powieść zeszytowa) i poszyt, ilustrację, prasowy odcinek (*Powieść odcinkowa), *kalendarz i druk ulotny. Istotną funkcję spełniała tu także komunikacja oralna. W skład publiczności obiegu brukowego wchodzili więc analfabeci. Przeważał model biernego odbioru. Teksty były nastawione na repetycję zamkniętego kanonu fabuł, wątków i motywów. Pisarz występował tu głównie w roli adaptatora i „technika-przera-biacza". Był naśladowcą utworów dobrze już znanych. Korzystał z przywileju anonimowości, często sięgał do folkloru.
Obieg jarmarczno-odpustowy stanowił reliktową formę dawnej kultury de-wocyjnej związanej z liturgicznym kalendarzem obchodów świąt i uroczystości kościelnych. Sięgał do tradycji literatury kaznodziejskiej, posługiwał się chętnie przypowieścią i egzemplum (*Literatura religijna w obiegu popularnym). Prócz współczesnych tekstów dydaktyczno-umoralniających, występowały tu druczki wywodzące się z antycznej i średniowiecznej epiki popularnej, z apokryfów i hagiografii. Pojawiały się również rozmaite teksty użytkowe: wzory listów, recepty i przepisy, wróżby, przepowiednie etc. Stopniowo obieg ten nabierał charakteru ludycznego. Niektóre jego formy zostały wyzyskane w obiegu popularnym.
Obieg „dla ludu" w kulturze XX w. również zajmował pozycję marginesową. Był to relikt dawnej literatury patronackiej, tworzonej przez instytucje nastawione na szerzenie oświaty głównie wśród chłopów i proletariatu miejskiego. Teksty łączyły tu z reguły funkcje edukacyjne z umoralniąjącymi, często zawierały także tradycyjne elementy ludyczne. Tanie książeczki i periodyki rozpowszechniano korzystając z pomocy instytucji kościelnych, stowarzyszeń i partii politycznych (*Literatura dla ludu).
Wydaje się, że typologia ta nabiera obecnie znaczenia historycznego. Stale maleje zasięg obiegów reliktowych (zaliczyć trzeba do nich również obieg brukowy), wzrasta natomiast rola dwóch największych kompleksów kultury: wyso-koartystycznej i popularnej. Cała koncepcja ma zresztą charakter dynamiczny. Granice między obiegami nigdy nie były szczelnie zamknięte. Zawsze odbywała się wymiana tekstów i literackich praktyk. Powszechnie znane są zjawiska awansów poszczególnych utworów oraz procesy ich degradacji. Jedne dzieła wchodzą do obiegu wysokoartystycznego lub popularnego, inne kończą swój żywot jako relikty kultury, wiele z nich podlega prawom społecznego zapominania. Trwa także nieustanna przemiana składu wspólnot znakowych, rozwijają się nowe techniki komunikacji. Koncepcja obiegów usiłuje te wszystkie procesy wyjaśniać i opisywać.
Najnowsze wydarzenia ujawniły jeszcze jedną heurystyczną możliwość kategorii obiegu. Wyzyskano ją w próbach analizy zjawiska podziału kultury na dwa względnie wyodrębnione obszary: kultury oficjalnej i kultury tzw. drugiego obiegu. Typologia ta wyzyskuje tylko niektóre składniki koncepcji. Uwzględnia przede wszystkim instytucjonalne kryteria kontroli społecznej. Mniej mówi o publiczności i o praktykach odbioru. Stanowić może jednak cenny punkt wyjścia badań nad mechanizmami otwierania się i zamykania grup kulturowych, nad problematyką komunikacji jawnej i sekretnej czy sprawą praktyk stosowania różnych form przymusu w kulturze.
S. Żółkiewski: Kultura literacka (1918-1932). Wrocław 1973; tenże: Kultura. Socjologia. Semiotyka literacka. Studia. Warszawa 1979; tenże: Wiedza o kulturze literackiej. Główne pojęcia. Warszawa 1980; M. Płachecki: Krytyka literacka. Obieg. Publiczność. „Teksty" 1980 nr 1; J. Lalewicz: Socjologia komunikacji literackiej. Problemy rozpowszechniania i odbioru literatury. Wrocław 1985; S. Żółkiewski: Niektóre sporne problemy badania obiegu popularnego. Wrocław 1991. Literatura i Kultura Popularna T. 1. Red. J. Kolbuszewski i T. Żabski; K. Dmitruk: Kultura popularna - obieg — literatura. Wrocław 1992. Tamże T. 2.
285
OBIEGI LITERATURY
284
OBIEGI LITERATURY