Okres prenatalny

PIEWRWSZY TRYMESTR ROZWOJU

Okres najbardziej intensywnego rozwoju. Z zaplodnionej komórki powstaje istota przypominajaca wygladem miniaturowego czlowieka ze wszystkimi podstawowymi, zaczynajacymi funkcjonowac, narzadami wewnetrznymi. Rozwoj przebiega wtedy przede wszystkim pod wplywem genetycznie zachowanego porzadku i wzorca. Im wczesniej etap rozwoju, tym wplyw pozagenetycznych czynnikow jest mniejszy.

1.miesiąc- etap zarodkowy.

Występują odziały zapłodnionej komórki, inplantacja. Zarysowuje się okolica głowy, tworzą się oczy, pracuje serce, powstają zaczątki kręgów, pojawiają się: jama ustna, zawiązki narządów wewnętrznych, kończyn, oczu, uszu i nosa oraz 40 par mięśni położonych wzdłuż osi

ciała. Kończąc pierwszy miesiąc zarodek ludzki jest zwinięty w łuk, składa się z kilku milionów komórek, ma ponad 0,5 cm długości i waży poniżej lg.

Pierwsze spontaniczne ruchy są wynikiem samo generujących się impulsów nerwowych, których źródłem jest rdzeń kręgowy. Funkcjonuje on jak prymitywny mózg, koordynując ruchy.

2. miesiąc- intensywna organogeneza.

Pojawiają się zawiązki dłoni i stóp, gruczołów rozrodczych (jąder lub jajników) oraz narządów płciowych. Zaczyna powstawać przegroda moczowo- odbytowa, przegrody w sercu, błony oddzielające serce, płuca i trzewia, tkanka chrzestna szkieletu i tkanka mięśniowa. Głowa powiększa się, staje się największą częścią ciała. Tam, gdzie wytworzą się kości, grupuje się tkanka chrzestna. Rozpoczyna się kostnienie płaskich kości czaszki. Pojawiają się zawiązki palców u dłoni i stóp oraz zawiązki zębów. Serce oraz szczęka i żuchwa są już całkowicie uformowane, wytwarza się podniebienie i przewód nosowo-łzowy. Wątroba podejmuje wytwarzanie komórek krwionośnych. Powstają: jelito ślepe, wyrostek robaczkowy, rozgałęzienia oskrzeli oraz mięśnie przepony, grzbietu, brzucha i kończyn. Ustala się gonadalna tożsamość płciowa. Tworzą się wargi i zawiązek języka, zaczyna zarastać podniebienie, otwierają się przewody nosowe, powstają kanały półkoliste ucha, małżowina uszna przybiera kształt odziedziczony po rodzicach. Oddzielają się od siebie drogi moczowo-- płciowe i przewód pokarmowy, pranercze oczyszcza krew z produktów przemiany materii, a żebra i kręgi kostnieją. Kształtują się powieki, przegrody zewnętrzne nosa (dwie dziurki). Kończyny stają się smuklejsze, ręce są rozłożone na boki, a na dłoniach pojawiają się główne linie papilarne. Następuje rozwój gruczołów dokrewnych (grasicy, tarczycy, nadnerczy) oraz kubków smakowych. U dziewczynek rozpoczyna się formowanie łechtaczki, u chłopców zaś moszny. Wszystkie podstawowe narządy wewnętrzne są już ukształtowane i zajmują odpowiednie miejsce oraz spełniają właściwe funkcje, np. serce bije rytmicznie, mózg wysyła impulsy nerwowe koordynujące pracę organów wewnętrznych, wątroba i śledziona wytwarzają komórki krwiotwórcze, pojawia się przemiana węglowodanowa, żołądek wydziela soki trawienne, a nerki wychwytują kwas moczowy gromadzący się we krwi.

W 6. tygodniu zaobserwowano pierwsze odruchy, odnotowano pierwsze oznaki fal mózgowych. Już w połowie 7. tygodnia okolica warg staje się wrażliwa na dotyk i jej lekkie podrażnienie powoduje reakcję uogólnioną całego ciała w postaci zwrotu tułowia.

3. miesiąc – płodowy okres życia.

Plecy częściowo wyprostowują się, przez co głowa nie opada na brzuch; doskonalą się zewnętrzne części narządu płciowego; grubieje skóra i mięśnie, na skórze wyrasta meszek płodowy, na dłoniach i stopach pojawiają się zawiązki paznokci. Gruczoł przysadkowy wydziela hormon gonadotropinę. Twarz ma już proporcje dziecięce; zarasta podniebienie; ślimak i narząd słuchowy ucha, a także płuca i trzustka kończą swoją morfogenezę; pęcherzyk żółciowy produkuje żółć; szpik kostny podejmuje stopniowo funkcję krwiotwórczą; tworzą się mięśnie umożliwiające ruchy jelit.

Neurony w rdzeniu kręgowym zaczynają rozsyłać sygnały nerwowe do poszczególnych kończyn. Tworzy się nerw węchowy.W 12. tygodniu przysadka mózgowa zaczyna wydzielać hormony. Dziecko zaczyna połykać wody płodowe. Spontaniczne ruchy dziecka w 3 miesiącu to: falowanie, drgnięcia o różnej sile, unoszenie się, pływanie i podskakiwanie. Najpierw ruchy są nagłe, liczne, wolne i nieregularne. Stopniowo stają się szybsze, płynne, celowe i zorganizowane w ciągi ruchów. W wykonanie ruchu angażowane są coraz bardziej tylko te mięśnie, które są konieczne (zanika zmasowany ruch wielu mięśni).

DRUGI TRYMESTR ROZWOJU

4. miesiąc

Magazynowana jest tzw. brunatna tkanka tłuszczowa, przekształcająca się bezpośrednio w energię. Zwiększa się ilość płynu owodniowego, który zapewnia utrzymywanie stałej temperatury, łagodzi wstrząsy i skutki urazów fizycznych matki, pozbawia dziecko poczucia ciężaru ciała, dzięki czemu

może ono być ciągle aktywne, dostarcza mu wody oraz licznych składników odżywczych. Picie płynu ćwiczy mięśnie potrzebne do pobierania pokarmu, stwarza warunki dla dojrzewania śluzówki żołądka i jelit, pobudza produkcję kwasów i enzymów trawiennych.. Na jego powierzchni pojawiają się bruzdy (w tym bruzda Sylwiusza) i zwoje. Uformowany jest móżdżek. Powstają ciągle nowe połączenia nerwowe. W przedniej części kory mózgowej tworzy się mapa ruchowa i czuciowa ciała.

Już w 13. tygodniu pojawiają się spontaniczne próbne ruchy oddychania, polegające na skurczu klatki piersiowej, a w 15. tygodniu ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz chwytania, najpierw bez, a potem z udziałem kciuka. Jeśli jakaś funkcja nie zostanie wyćwiczona na poziomie nieświadomym w okresie prenatalnym, to nie rozwinie się ona ani świadomie, ani instynktownie po urodzeniu.

Między 14. i 15. tygodniem cała powierzchnia ciała staje się wrażliwa na dotyk. Dziecko reaguje też na smak wód płodowych oraz zmianę ich ciśnienia. Językiem ciała wyraża dyskomfort i chęć zmiany sytuacji. Zaczyna funkcjonować narząd Cortiego, w którym mieszczą się receptory słuchowe.

5. miesiąc

Występuje porost włosów, brwi i rzęs, pojawienie się paznokci, wysłuchiwalne stetoskopem tony serca, ślimak w uchu wewnętrznym osiąga swoją ostateczną wielkość (7 mm). W mózgu uwidacznia się bruzda czołowa, ciemieniowo-potyliczna i ostrogowa oraz spoidła. Stopniowo aktywność dziecka staje się regularna i cyklicznie zmienia się (fazy czuwania i snu), a na jej indywidualne cechy ma wpływ odziedziczony temperament oraz tryb życia i aktywność matki.

Matka może już stwierdzić, że dziecko śpi, ma czkawkę, kopie, obraca się, przeciąga się po śnie lub energicznie szuka wygodnej dla siebie pozycji. Może też stymulować jego ruchy przez pocieranie lub stukanie w powłoki brzuszne.

Kubki smakowe są chemicznie aktywne. Intensywność ruchów połykania wód płodowych zależy nie tylko od uczucia głodu, lecz również od ich smaku oraz od samopoczucia dziecka. Na nagłe zmiany temperatury, oświetlenia oraz silne dźwięki, a zwłaszcza wibracje, dziecko reaguje przyspieszeniem akcji serca, zwiększeniem ruchliwości (niepokojem) całego ciała oraz gałek ocznych, zmianą pozycji ciała.

6. miesiąc

Maź płodowa pokrywa obficie skórę i chroni ją przed zmacerowaniem przez sole mineralne zawarte w płynie owodniowym. Brak jest nadal tkanki tłuszczowej. Wytwarzają się wiązadła stawowe. Szkielet intensywnie kostnieje. Dziecko magazynuje substancje potrzebne po urodzeniu: wapń, żelazo, białka, ciała odpornościowe. Rosną włosy i paznokcie. Dojrzewają narządy wewnętrzne. W 7. miesiącu płuca dziecka są na tyle dojrzałe, że w razie wcześniejszego porodu, istnieje szansa na przeżycie poza łonem matki. W 6. miesiącu kończy się wzrost liczby komórek i zwojów nerwowych. nastepuje mielinizacja, czyli tworzenie sie otoczki tluszczowej wzdluz wlokien nerwowych w rdzeniu kregowym, dzieki czemu szybszy i bardziej efektywny jest przebieg impulsow nerwowych.

Prawidłowo rozwijające się dziecko rzadko trwa w bezruchu przez okres dłuższy niż 10 minut i wykazuje regularne cykle aktywności. W czasie snu około 60% zajmuje faza marzeń sennych, tzw. faza REM.

Od 24. tygodnia wzrasta częstotliwość, siła i amplituda skurczów i rozkurczów klatki piersiowej oraz ruchów ssania. Aktywność dziecka staje się również zależna od docierających bodźców zmysłowych, od ruchów matki.

Pod koniec 6. miesiąca stopniowo otwiera się szpara powiekowa. Gałka oczna porusza się w górę, w dół i na boki. Reakcja na silne światło staje się coraz bardziej wyraźna. Prawie połowa dzieci w tym wieku reaguje na silny dźwięk reakcją prze strachu. Pod koniec tego trymestru receptory równowagi są pod względem rozmiaru i funkcji w pełni dojrzałe.

TRZECI TRYMESTR ROZWOJU

7. miesiąc

W dalszym ciągu rosną włosy i paznokcie. U chłopców jądra z jamy brzusznej przez kanał pachwinowy zsuwają się do moszny. Można już rozpoznać sześć warstw kory mózgowej. Trwa rozpoczęty proces mielinizacji włókien nerwowych. Powstają nowe połączenia między komórkami nerwowymi oraz wzorce pamięciowe ruchów. Osłabienie lub zanik ruchów oraz bardzo silne długie „miotanie się" może świadczyć o dyskomforcie dziecka, a nawet zagrożeniu jego życia. Większość odruchów wrodzonych jest już widoczna (np. odruch ssania, poszukiwania pokarmu, kroczenia, Moro, chwytny). Mózg szczególnie intensywnie ćwiczy funkcje oraz integruje informacje w czasie fazy „marzeń sennych" (REM). Jeśli zmysł równowagi jest dojrzały, dziecko coraz częściej przybiera pozycję główką w dół. Kształtowanie się dominacji półkul zależy m.in. od poziomu testosteronu. Półkula lewa, odpowiedzialna za prawą stronę ciała i mowę, jest zwykle w okresie płodowym lepiej ukrwiona, a tym samym lepiej odżywiona i dotleniona. Wytwarza się gotowość lewej półkuli mózgowej do przyjmowania dźwięków mowy, a prawej – muzyki.

8. miesiąc

Skóra wygładza się i różowieje, a ciało przybiera kształt bardziej zaokrąglony. Ciągle dojrzewa zwłaszcza układ oddechowy.

9. miesiąc

Na 2 tygodnie przed urodzeniem dziecko przestaje rosnąć. Czasami, pod wpływem hormonów, piersi dziecka nabrzmiewają. W jelicie grubym gromadzi się smółka złożona z żółci, martwych komórek przewodu pokarmowego oraz połkniętych włosków utraconego meszku płodowego.

Stany behawioralne

Rozróżnienia się cztery stany opisujące zachowanie prenatalne: głęboki i regularny sen, aktywny sen, spokojne czuwanie, aktywne czuwanie.

Każdy stan behawioralny wyznaczają trzy wskaźniki:

- specyficzny rytm pracy serca (cztery wzorce),

- charakterystyczne ruchy ciała, obecność lub brak ruchów gałek ocznych

- wskaźniki towarzyszące: obecność i regularność: ruchów oddechowych (przepony), ruchów ust (połykania), wydalania moczu oraz określonych parametrów metabolicznych i hemodynamicznych. Stan behawioralny, jako wyraz aktywności i zintegrowanego działania układu nerwowego, stanowi fizjologiczne podłoże rozwoju życia psychicznego (np. od niego zależy receptywność dziecka na bodźce).

Zmysł dotyku

Środowisko śródmaciczne dostarcza stymulacji dotykowej- dziecko dotyka ścian macicy, łożyska, pępowiny, siebie, zwłaszcza swojej twarzy, która jest szczególnie wrażliwa na dotyk. Dotyk jest najbardziej rozległym zmysłem. Nadal doskonali się zdolność reakcji na nagłe oziębienie lub ogrzanie środowiskażycia dziecka.

Zmysł równowagi

Zmysł węchu i smaku

Dziecko rodzi się ze zdolnością do odróżniania zapachów przyjemnych (np. wanilii, truskawek) i nieprzyjemnych (np. amoniaku, zgniłych jaj) oraz komponentów mieszanek (np. octu, czosnku, anyżku).

Zmysł smaku odnosi się do wód owodniowych.

Zmysł słuchu

Występuje u dziecka reakcja na dźwięk w postaci zmian (niezależne od reakcji matki) w ruchach ciała dziecka, akcji jego serca, prądach czynnościowych mózgu, rytmie ruchów klatki piersiowej. Dziecko najpierw jest wrażliwe na wibracje, potem na silne, pojedyncze dźwięki, następnie na coraz bardziej subtelne dźwięki. Dziecko odbiera dźwięki na drodze pozaakustycznej i uczy się różnicować ich rytm, natężenie, akcent.

Zmysł wzroku

Światło dociera do macicy przez coraz bardziej naciągniętą skórę brzucha. Kolor poświaty zależy m.in. od grubości tkanki tłuszczowej matki. Dziecko na tym etapie rozróżnia cienie (jasne i ciemniejsze). Na nagłe oświetlenie brzucha od 26. tygodnia reaguje wzmożeniem ruchów i zmianą rytmu serca. W normalnym środowisku śródmacicznym panuje półmrok i nie dostarcza ono dziecku bodźców wzrokowych, dlatego siatkówka tworzy własne sygnały bez światła i wysyła je do mózgu.

Zmysł bólu

Nocyceptory, reagujące na bodźce chemiczne, termiczne i mechaniczne, odpowiedzialne za tzw. ból tępy, pojawiają się już w 7. tygodniu życia i szybko osiągają liczbę, jak u dorosłego człowieka. Jednak w skutek słabej jeszcze mielinizacji bodźce bólowe są wolno przekazywane, reakcja jest opóźniona, a efekt bólowy trwa dłużej. Występuje przeżywanie niepokoju i bólu - dziecko stara się uniknąć dotykania go (np. nakłucia) i ucisku, wykonując ruchy obronne, przesuwając się w tył. Odczuwa ono ból nie tylko wskutek działania bodźców powierzchniowych, ale również z powodu chorób lub dyskomfortu panującego w macicy, np. może ono cierpieć na niedotlenny ból głowy, z powodu nikotynizmu czynnego lub biernego.

Czynniki zaburzające rozwój (genetyczne, para genetyczne- właściwości matki i pozagenetyczne- choroby, wady wrodzone lub uszkodzenia).

Zależność rozwoju od płci

Dymorfizm płciowy.

W pewnych aspektach dziewczynki przed urodzeniem rozwijają się szybciej niż chłopcy, np. w zakresie rozwoju kostnego, zdolności słuchowych. U chłopców zaś szybciej przebiega proces wzrostu, dlatego przy urodzeniu odznaczają się o 2-3% większym wzrostem i o 4% większą masą ciała oraz mają większy obwód głowy i klatki piersiowej. Natomiast są o wiele bardziej podatni na działanie czynników szkodliwych, stąd znacznie częściej w ich przypadku dochodzi do samoistnych poronień, śmierci wewnątrzmacicznej, uszkodzeń okołoporodowych, chorób i wad wrodzonych oraz zachorowalności po urodzeniu.

Dzieci, które były ruchowo aktywne w łonie, okazywały się również lepiej rozwinięte psychoruchowo w 3 r.ż., zaś te, które wykazywały małą spontaniczną aktywność w ostatnich 2 miesiącach przed urodzeniem, cechowały się wolniejszym rozwojem w zakresie psychomotoryki i mowy. Natomiast dzieci stale ruszające się w łonie (ponad przeciętnie aktywne), częściej już od urodzenia wykazują nadruchliwość, drażliwość, trudności w osiąganiu odprężenia, szybko reagują niepokojem, płaczem.

Intensywność i rodzaj aktywności w okresie prenatalnym pozwala na przewidywanie (z pewnym prawdopodobieństwem) ruchliwości dziecka po urodzeniu, jego wrażliwości lub odporności na bodźce oraz szybkości uczenia się.

Dzieci, które w okresie płodowym wolno i słabo reagowały na nagły, silny dźwięk, a szybkość uderzeń ich serca była stała i trudno było wytrącić je z rytmu, w wiele lat po urodzeniu były stabilne emocjonalnie, nie wpadały w panikę w sytuacji nieoczekiwanego bodźca, kontrolowały swoje emocje i zachowanie, w myśleniu były konkretne, bez wybujałej fantazji. Natomiast dzieci, które w okresie prenatalnym reagowały żywo i szybko na każdy dźwięk, przez co częstotliwość i siła uderzeń ich serca była zmienna, były oceniane po urodzeniu jako nadpobudliwe, nadwrażliwe, żywo reagujące uczuciowo i poznawczo na bodźce z otoczenia. W późniejszym okresie życia były bardziej twórcze, miały bujną wyobraźnię, żywą uczuciowość, a także większą skłonność do uwzględniania uczuć i opinii innych ludzi. Reakcja na stres w okresie prenatalnym ma więc znaczenie w przewidywaniu sposobu reagowania po urodzeniu na bodźce poznawcze lub uczuciowe.

Zmysł słuchu.

Habituacja i zapamiętanie dotyczy dźwięków często obecnych w otoczeniu, dziecko przyzwyczaja się do nich i nie reaguje na nie jako na stresor, np. noworodki, których matki zamieszkały przy lotnisku w pierwszej połowie ciąży, rzadko płaczą, zrywając się ze snu przy przelocie samolotu, gdy tymczasem noworodki, których matki zamieszkały tam tuż przed porodem, częściej budzą się z niepokojem. Zjawiska habituacji i zapamiętania dotyczą szczególnie tych dźwięków, które są stałą cechą środowiska śródmacicznego — uderzeń serca matki, odgłosów pracy jej narządów wewnętrznych.

Noworodki wolą jednak słuchać głosu kobiecego niż męskiego oraz jakiegokolwiek głosu ludzkiego zamiast innych dźwięków lub ciszy.

Komunikacja neurohormonalna

Stan napięcia i rozchwiania układu neurohormonalnego przed urodzeniem może powodować dodatkowe problemy po urodzeniu, np. częstszą w okresie noworodkowym skłonność do irytacji i płaczu, pobudliwość, trudności ze ssaniem, trawieniem (np. kolkę), spaniem i oddychaniem, a w późniejszym życiu częstsze trudności w uczeniu się, nadpobudliwość psychoruchową i neurotyczność, zaburzenia emocjonalne oraz zaburzenia w kontaktach społecznych i w zachowaniu, a także przedłużone reakcje na stres.

Stany behawioralne.

Wpływ niepokoju matki na powstanie u dziecka zaburzeń rozwojowych można przedstawić następująco: niepokój matki —> niedotlenienie i/lub* zatrucie toksynami —> uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego dziecka, niska waga urodzeniowa, wcześniactwo —> trudności noworodka w adaptacji po urodzeniu —> powstanie i/lub nasilanie się zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka.

Czynnikami sprzyjającymi powstaniu zaburzeń rozwojowych dziecka mogą być także zachowania ryzykowne podjęte przez matkę w sytuacji przeżywanego przeznią stresu lub niepokoju (np. picie alkoholu, zażywanie leków, palenie, stosowanie diety odchudzającej, krępowanie ciała).

Komunikacja psychiczna.

Dotyczy ona zwłaszcza sfery myśli i wyobrażeń matki, jej doświadczeń życiowych. Empirycznie potwierdzono współwystępowanie niepłodności, komplikacji ciążowo-porodowych i urodzenia dziecka martwego lub z problemami zdrowotnymi z takimi sytuacjami jak: poprzedzające poczęcie (o ponad rok) ważne negatywne wydarzenia życiowe, mała gotowość do podjęcia roli macierzyńskiej (niska samoocena, poczucie braku kompetencji rodzicielskiej, trudności z akceptacją siebie jako kobiety, silna potrzeba niezależności i autonomii), doświadczenie w dzieciństwie dłuższej separacji z jednym lub obojgiem z rodziców, słabe lub konfliktowe więzi z matką w dzieciństwie, przerwanie ciąży przez matkę, śmierć okołoporodowa lub ciężkie zachorowania u swojego starszego rodzeństwa, trudności z własnym dojrzewaniem oraz negatywne postawy wobec seksualności i trudne przeżycia w tej sferze.

Nie wiemy, jak organizm dziecka „odczytuje" doświadczenia życiowe matki, jej myśli i subtelne emocje. Nie wiemy również jak kształtuje się tzw. pamięć komórkowa prenatalnych doświadczeń.