GEOGRAFIA

Spomiędzy katastrof żywiołowych, nękających ludzkość od zarania jej istnienia, trzęsienia ziemi należą obecnie do najgroźniejszych. Od powodzi, bowiem bronimy się coraz skuteczniej, budując wały ochronne wzdłuż rzek i specjalne przeciwpowodziowe zbiorniki wodne. W najgorszym przypadku mieszkańcy zagrożonych zalewem obszarów są ewakuowani. O zbliżaniu się katastrofalnych huraganów ludność jest teraz zawczasu uprzedzana za pomocą radia, co wybitnie przyczyniło się do zmniejszania ilości ofiar. Wybuchy wulkanów rzadko, kiedy bywają tak nagłe i gwałtowne, by nie można było ujść ich skutkom. Natomiast trzęsienia ziemi przychodzą bez zapowiedzi i jeżeli są dostatecznie silne i nawiedzą okolice zaludnione - sieją straszliwe spustoszenie. W ciągu niewielu minut, a czasem zaledwie sekund, walą się całe miasta, grzebiąc pod swymi gruzami tysiące mieszkańców.

Trzęsieniem ziemi nazywamy drgania skorupy ziemskiej. Skorupa ziemska składa się z oddzielnych płyt litej skały. Poruszają się one wolno, a czasem ślizgają się wzdłuż siebie. Najsilniejsze trzęsienie występują na styku płyt. Niekiedy płyty blokują się i przez pewien czas są unieruchomione. Narastają wówczas naprężenia, które ulegają nagłemu rozkładowi, kiedy płyty się przesuną. Powoduje to tworzenie się fal sprężystych zwanych sejsmicznymi. Fale sejsmiczne rozchodzą się z hipocentrum i docierają najpierw do obszaru położonego dokładnie nad hipocentrum to miejsce nazywamy epicentrum. Trzęsienie ziemi największe szkody wywołuje w epicentrum, ponieważ zgodnie z przebytą drogą fale tracą swoją prędkość, a co za tym idzie siłę. Im dalej od epicentrum tym mniejszy wstrząs, czyli mniejsze zniszczenia. Ogólnie biorąc rzecz pod uwagę istota trzęsień polega na przemieszczaniu się pewnych mas wewnątrz ziemi. Wyróżniamy dwa rodzaje fal:
- podłużne - powodują ściskanie lub rozkurczanie skał wzdłuż drogi przebiegu fale te rozchodzą się we wszystkich trzech ośrodkach skupienia nim ciało gęstsze tym prędkość większa np.: prędkość w skałach litych wynosi od 3 do 5km\s
- poprzeczne - powodują deformacje poprzeczne i rozchodzą się tylko w jednym ośrodku skupienia, a mianowicie w ciałach stałych.
Trzęsienie ziemi trwa na ogół nie dłużej niż kilka sekund, ale niektóre trwają minutę lub dłużej. Trzęsienie ziemi w San Francisco w 1906 roku trwało 40 sekund, podczas gdy trzęsienie ziemi, które nawiedziło Alaskę w 1964 roku trwało 7 minut, z tego 3 minuty ze szczególnie niszczącą siłą. Ludzie badający trzęsienia ziemi nazywamy sejsmologami, którzy co roku rejestrują 500 tysięcy wstrząsów. Przeważająca większość wstrząsów pozostałaby niezauważona, gdyby nie sejsmolodzy i ich wrażliwe urządzenia nazywane sejsmometrami. Najsilniejszy wstrząs, jaki zanotowano od chwili rozpoczęcia systematycznych badań miał miejsce w 1950 roku na pograniczu Indii, Birmy i Tybet, przy wschodnich krańcach Himalajów. Waliły się wówczas całe zbocza górskie tarasując rzeki, kładły pokotem lasy, rozwierały się wielkie rozpadliny.

Kula ziemska podzielona została na obszary:
- sejsmiczne - trzęsienia ziemi są tu bardzo częste i bardzo silne ("Ognisty pierścień" wzdłuż Pacyfiku; grzbiety śródoceaniczne; młode góry fałdowe).
- pnesejsmiczne - trzęsienia ziemi są tu bardzo rzadkie i słabe (północna Europa, Francja, Polska).
- asejsmiczne - obszary wolne od wstrząsów (stare platformy kontynentalne).
Ze względu na genezę trzęsienia ziemi można podzielić na:
- tektoniczne - (ok. 90%) wywołane nagłym rozładowaniem nagromadzonej w wyniku procesów tektonicznych (ruch płyt litosferycznych) energii.
- wulkaniczne - (7%) poprzedzają wybuch wulkanu, spowodowane parciem magmy i przemieszczaniem się gazów wulkanicznych wewnątrz skorupy ziemskiej, są mniej groźne
- zapadowe = zapadliskowe = zawałowe - (3%) wywołane zapadaniem się pustek podziemnych różnego pochodzenia np. zapadanie się jaskiń na obszarach krasowych, lawiny skalne w górach, tąpnięcia związane z działalnością górniczą.
Trzęsienia ziemi można także podzielić ze względu na głębokość źródła:
- płytkie do 70 km
- pośrednie 70 - 300 km
- głębokie 300 - 700 km
Najwięcej trzęsień jest na Pacyfiku. Podmorskim trzęsieniom towarzyszą ogromne fale zwane tsunami, które rozchodzą się we wszystkie strony z ogromną prędkością, powodującą zniszczenia na wybrzeżach.
Do pomiaru trzęsień ziemi stosujemy dwie różne skale: Richtera i Marcallego.

Skala Richtera służy do określania efektów energetycznych trzęsienia ziemi w jego epicentrum. Jest to skala logarytmiczna, co oznacza, że ilekroć intensywność trzęsienia ziemi wzrasta o jedną jednostkę, grunt trzęsie się 10-krotnie silnej, a ognisko trzęsienia wyzwala 30-krotnie więcej energii. Podana niżej skala wskazuje na prawdopodobne skutki trzęsienia ziemi dla poszczególnych stopni intensywności.

Stopień - Możliwe Skutki:
1 Wykrywalne tylko za pomocą sejsmografów
2-3 Ledwie odczuwalne przez ludzi
4-5 Może spowodować niewielkie szkody
6 Dość niszczycielskie
7 Duże trzęsienie ziemi
8-9 Bardzo niszczycielskie trzęsienie ziemi

Skala Marcallego służy do określania intensywności drgań gruntu w danym miejscu na skutek trzęsienia ziemi. Jest to tzw. odczuwalna intensywność. Sama skala zaś jest rejestrem opisanych skutków trzęsienia ziemi.

Intensywność - Możliwe skutki:
1 Nieodczuwalne dla ludzi
2 Odczuwalne dla ludzi zamieszkujących wyższe piętra
3 Zawieszone na ścianach przedmioty mogą się poruszać
4 Zawieszone na ścianach przedmioty poruszają się, pojawia się drżenie okien i drzwi

5 Odczuwalne na dworze, małe przedmioty poruszają się
6 Odczuwalne przez każdego, poruszają się meble, chwieją się drzewa i krzewy
7 Ludzie z trudem utrzymują się na nogach, budynki pękają
8 Powstają duże szkody w budynkach, łamią się gałęzie drzew
9 W gruncie tworzą się duże pęknięcia, niektóre domy rozpadają się
10 Obsuwa się powierzchnia ziemi, liczne budynki leżą w gruzach
11 Duże przekształcenia powierzchni ziemi, wyginają się szyny kolejowe
12 Zniszczenia są niemal całkowite

Strefy sejsmiczne pokrywają się z płytami tektonicznymi oraz z obszarami aktywnych wulkanów. Strefy najczęściej doświadczalne przez trzęsienia ziem to: pierścień dookoła pacyficzny i strefa śródziemnomorska.
Trzęsienia ziemi są przyczyną powstania tsunami (olbrzymich fal morskich w obrębie wybrzeży siejących spustoszenie na lądzie często nie dotkniętym trzęsieniem), osuwisk, uskoków, szczelin, a ponadto powodują często olbrzymie zniszczenia i liczne wypadki śmiertelne. Zniszczenia spowodowane trzęsieniami ziemi zależą w znacznym stopniu od budowy geologicznej oraz od konstrukcji budynków podlegających wstrząsom. Liczba trzęsień ziemi nawiedzających Ziemię w ciągu roku jest szacowana na miliony, z czego zdecydowana większość to trzęsienia słabe nie odczuwalne przez człowieka. Silne trzęsienia ziemi powodujące zniszczenia i ofiary w ludziach są sporadyczne i notuje się ich do kilkunastu w ciągu roku.
Podczas trzęsienia, rzeźba powierzchni ziemi ulega znacznym deformacjom, powstają rowy, osuwają się zbocza gór, zniszczone są koryta rzek. Te zniszczenia przez wiele miesięcy, a czasem lat są odbudowywane przez człowieka, co tragicznie wpływa na życie gospodarcze dotkniętych trzęsieniem regionów. Odbudowa zniszczonej aglomeracji pochłania ogromne koszty, i bez pomocy „z zewnątrz” powrót ludzi dotkniętych klęską do normalnego życia jest bardzo utrudniony. Zniszczona sieć wodno-kanalizacyjna, brak podstawowych środków czystości, oraz setki przywalonych pod gruzami ciał, powodują roznoszenie się w powietrzu różnych chorób i powstanie epidemii. Pomoc ludziom dotkniętym katastrofą jest utrudniona przez zniszczone drogi i linie kolejowe, nie działa sieć energetyczna, to wszystko powoduje bardzo łatwe rozprzestrzenianie się choroby. Przy trzęsieniu ziemi o sile 7.0 w skali Richtera w terenie gęsto zaludnionym straty w ludziach liczy się w tysiącach.
Skutki trzęsień ziemi:
- ofiary śmiertelne wśród ludności
- pozbawienie ludności dachu nad głową
- szkody budowlane (pękające mury, rysy na budynkach)
- szkody gospodarcze (pękają rurociągi, gną się szyny kolejowe)
- zmiany w ukształtowaniu powierzchni ziemi
- wywołane przez trzęsienie ziemi obrywy, osuwiska mogą prowadzić do zmiany sieci hydrograficznej
- powodują powstawanie fal tsunami
Próbując przewidzieć miejsca, w których wystąpią trzęsienia ziemi, niektórzy badacze przyglądają się ziemskiemu polu grawitacyjnemu. Co wspólnego ma siła grawitacji z nieobliczalnymi wstrząsami skorupy ziemskiej?
Badacze z California Institute of Technology odkryli, że w strefie subdukcji (gdzie jedna płyta kontynentalna zachodzi pod drugą) obszary o stosunkowo silniejszej grawitacji są mniej narażone na wielkie trzęsienia ziemi niż obszary, na których grawitacja jest relatywnie słabsza.
Dziś naukowcy zajmujący się trzęsieniami ziemi korzystają z jednej z czterech metod: analizują sejsmogramy, badając tarcie różnych materiałów, mierząc rosnące powoli naprężenia w skorupie, budując dynamiczne modele tektoniki.
Anomalie grawitacyjne występują, gdy w danym miejscu grawitacja jest silniejsza lub słabsza niż średnia w regionie. Może mieć na nią wpływ góra (lub dolina) albo gęsta skała - wtedy grawitacja przybiera nieznacznie na sile zmniejszając lokalną siłę przyciągania. Song i Simons przebadali dane z obserwacji satelitarnych pola grawitacyjnego w strefach subdukcji. Porównując zmiany w grawitacji wzdłuż rowu tektonicznego z danymi o występowaniu trzęsień ziemi w ciągu ostatnich 100 lat, doszli do wniosku, że obszary o negatywnych anomaliach grawitacyjnych są skorelowane z większą aktywnością sejsmiczną i analogicznie - obszary o dodatnich anomaliach są nawiedzane przez trzęsienia ziemi rzadziej.
Okazało się także, że większość energii trzęsień ziemi uwolniona została w obszarach o słabszej grawitacji. Choć stanowiły one zaledwie 14% ogółu, wystąpiło w nich 44% trzęsień o sile ponad 7,5 w skali Richtera. Przy tym obszary o słabszej grawitacji odpowiadały regionom nisko położonym, jak na przykład basenom.
Jak więc topografia i grawitacja wiążą się z aktywnością sejsmiczną? Odpowiada za to tarcie. Gdy dwie płyty tektoniczne ocierają się o siebie, tarcie utrudnia ich ruch. Gdy jest wystarczająco duże, płyty przestają się poruszać. Naciskając jednak nadal na siebie, deformują się wywołując przestrzenne zmiany w ukształtowaniu terenu i polu grawitacyjnym. Tarcie powoduje także, że narasta naprężenie. Gdy stanie się zbyt duże, płyty mogą nagle się przesunąć powodując wstrząsy.
Ten wywód jest dość prostym wyjaśnieniem złożonego zjawiska, ale zakłada wiele uproszczeń, a Song i Simons chcą kontynuować prace nad współzależnością między polem grawitacyjnym a dużymi trzęsieniami ziemi.
Anomalie grawitacyjne powstają w bardzo długim czasie, nawet miliona lat. Badanie zmienniości pola grawitacyjnego wymaga dużej precyzji: anomalie są rzędu 0,004 m/s2, (podczas gdy średnia wartość przyspieszenia ziemskiego to 9,80665 m/s2, między równikiem a biegunami zmienia się od 9,78 do 9,83 m/s2). Zmiany wywoływane przez trzęsienia ziemi są zdecydowanie szybsze, ale ich wielkość jest o wiele mniejsza. "Badanie to tworzy silne powiązanie między długookresowym zachowaniem tektoniki a krótkoterminową aktywnością sejsmiczną" - mówi Simons - "i w ten sposób przyczynia się do zrozumienia dynamiki trzęsień ziemi".
Choć nikt nie jest w stanie powiedzieć, kiedy lub gdzie wystąpi następne trzęsienie ziemi, pomiary GPS mogą ujawnić miejsca, w których narasta naprężenie skorupy. Simons chce wykorzystać te dane do potwierdzenia swoich wniosków i rozszerzenia badań na inne obszary - nie tylko strefy subdukcji. Nie mniej jednak Simons, choć nie jest w stanie wskazać, gdzie zdarzy się kolejne trzęsienie, może określić rejony o silniejszej grawitacji, których kataklizm dotknąć nie powinien.
Naukowcy Japońscy i Amerykańscy prowadzą badania nad sejsmoodpornymi budynkami. Wiadomo, że budynki muszą być budowane na specjalnych fundamentach, bez kominów i bez ozdób gdyż główną przyczyną śmierci ludzi podczas trzęsień jest odrywanie się ozdób.

Największe trzęsienia w ostatnich 10 latach to:
- Czerwiec 1990 - Iran, prowincje Ghilan i Zandżam, 40 tys. ofiar
- Luty 1991 - pogranicze Afganistanu i Pakistanu, 1,5 tys. ofiar
- Grudzień - 1992-Indonezja, wyspy w prowincji Wschodnia Nussa Tenggara 2 tys. ofiar
- Wrzesień 1993 - Indie, Karnataka 22 tys. ofiar
- Luty 1998 - Afganistan, prowincje północno-wschodnie, 4 tys. Ofiar

888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888

Trzęsieniem ziemi nazywamy drgania skorupy ziemskiej, których przyczyna jest rozchodzenie się fal sprężystych, zwanych sejsmicznymi z głębszych sfer Ziemi.
Miejsce, gdzie tworzą się fale sejsmiczne nazywamy ogniskiem lub hipocentrum.
Natomiast miejsce na powierzchni ziemi, gdzie fale dotrą najszybciej nazywamy epicentrum.

Rodzaje fal:
- podłużne – powodują ściskanie lub rozkurczanie skał wzdłuż drogi przebiegu
- poprzeczne – powodują deformacje poprzeczne

Rodzaje trzęsień:
- tektoniczne – związane z przemieszczaniem się mas skalnych w skorupie ziemskiej, występują przede wszystkim na granicach miedzy płytami litosfery. Są to strefy grzbietów oceanicznych, strefy podchodzenia jednej płyty pod drugą, a więc obszary wysp i rowów oceanicznych. Trzęsienia wiążą się też z obszarami fałdowymi, które powstały podczas orogenezy alpejskiej. Tam następuje rozładowanie naprężeń. Trzęsienia tego typu towarzysza również uskokom. Tektoniczne trzęsienia ziemi są najgroźniejsze i stanowią 90% wszystkich trzęsień. WYSTĘPOWANIE: łuki wysp japońskich i indonezyjskich, Ocean Spokojny, pacyficzne wybrzeża Ameryki, góry Alpy, Karpaty, Kaukaz, Himalaje., Wielkie rowy Afrykańskie.
- wulkaniczne - towarzyszą wybuchom wulkanów i przedzieraniu się magmy przez skały. Są mniej groźne od tektonicznych i stanowią7% ogólnej liczby trzęsień.
- zapadliskowe – związane z przemieszczaniem się niedużych mas skalnych, powstają podczas zapadania się stropów jaskiń lub zalewania się wyrobisk górniczych (tąpnięcia). Stanowią 3% ogólnej liczby trzęsień.

Obszary pnesejsmiczne, czyli takie, gdzie trzęsienia występują sporadycznie lub często, ale są bardzo słabe. Są to: Północna Europa, masyw centralny, Ural, Wielkie Góry Wododziałowe.

Obszary asejsmiczne, czyli pozbawione trzęsień: stare platformy, dna oceaniczne z wyjątkiem grzbietów i rowów.

Najwięcej trzęsień jest na Pacyfiku.
Podmorskim trzęsieniom towarzysza ogromne fale zwane tsunami, które rozchodzą się we wszystkich kierunkach z ogromna prędkością, powodując zniszczenia na wybrzeżach.

Skala Richtera – dziewięciostopniowa, określa siłę trzęsienia ziemi.

Skala Marcallego- dwunastostopniowa, określa skutki trzęsienia.

Wulkan to miejsce na powierzchni Ziemi, w którym wydobywają się (lub wydobywały) z głębi Ziemi produkty wulkaniczne.
Wulkany występują jako pojedyncze wzniesienia lub tworzą górskie kompleksy wulkaniczne. Wulkan ma kanał, którym dopływają z głębi Ziemi na powierzchnie produkty erupcji (lawa, materiały piroklastyczne, gazy wulkaniczne). Lejkowato rozszerzony wylot kanału nosi nazwę krateru wulkanicznego. Kształt i rozmiary wulkanu zależą od ilości i jakości wyrzucanych z głębi Ziemi materiałów, a także od sposobu ich wydobywania się.
Rozróżnia się:
- wulkany eksplozywne, wyrzucające gwałtownie gazy i materiały piroklastyczne (gł. popioły) bez wylewu lawy; wulkany te (zw. tez tufowymi) maja kształt stożka oraz rozległy i głęboki krater;
- wulkany wylewne (lawowe) dostarczają tylko ciekłej lawy, która wydostaje się z krateru bez większej eksplozji; kształt takiego wulkanu zależy od charakteru lawy; przy wydobywaniu się lawy o malej lepkości (lawy zasadowej) powstają wulkany tarczowe, które tworzą płaskie góry o łagodnie (do 8) nachylonych stokach (do największych wulkanów tarczowych należy Mauna Loa na Hawajach); przy wydobywaniu się lawy lepkiej (kwaśnej) następuje jej spiętrzenie, powstają tzw. kopuły lawowe (np. Lassen Peak w Ameryce Północnej); w przypadku
- wulkanów mieszanych (stratowulkanów) erupcje gazów i materiałów piroklastycznych występują na przemian lub jednocześnie z wylewami lawy; wulkany takie maja kształt stożka, są zbudowane z naprzemianległych warstw tufów i pokryw lub potoków lawowych; w ich partiach szczytowych powstają często wielkie zagłębienia, zw. kalderami. Rozróżnia się wulkany czynne (ogromna większość wulkanów czynnych obecnie to wulkany mieszane, np. Wezuwiusz we Włoszech), wygasłe (np. Kilimandżaro, Aconcagua) i drzemiące - wznawiające działalność czasami po setkach lat (np. Fudzi).
Obecnie jest czynnych kilkaset wulkanów; ich rozmieszczenie wiąże się gł. ze strefami młodych ruchów górotwórczych, przy czym wulkany występują z reguły po wewnętrznej stronie luku górskiego (np. Wezuwiusz, Etna i wulkany Wysp Lip aryjskich znajdują się po wewnętrznej stronie luku pasma Apeninów) lub w sąsiedztwie wielkich uskoków (np. we wschodniej Afryce). Najwięcej wulkanów (ok. 340) grupuje się dookoła wybrzeży Oceanu Spokojnego. Na terenie Polski nie ma czynnych wulkanów; w ubiegłych epokach geologicznych istniały tu jednak rozlegle i aktywne rejony wulkaniczne, np. w okresie permskim w okolicach Krakowa.

Najsłynniejszy ze wszystkich wybuchów miał miejsce w roku 79 n.e., kiedy włoski wulkan Wezuwiusz wysadził swój wierzchołek i w ciągu kilku godzin całkowicie zasypał miasto Pompeje. Najsilniejszą erupcją w czasach nowożytnych był jednak wybuch wulkanu Krakatau, który nastąpił 27 sierpnia 1883 roku. Jego huk słyszalny był w odległej o 3700 kilometrów Australii. Eksplozja wywołała 30-metrowe fale morskie, które spowodowały śmierć około 36 tys. osób. Chmura wyrzuconego popiołu została rozniesiona przez wiatry dokoła globu ziemskiego, powodując na całym świecie widowiskowe zachody słońca przez ponad rok.

88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888

Do procesów endogenicznych zalicza się:

• Ruchy izostatyczne – są to ruchy pionowe bloków skorupy ziemskiej dążące do uzyskania równowagi grawitacyjnej. Gdy pionowe ruchy izostatyczne doprowadzą do wypiętrzenia się sfałdowanego obszaru, a procesy erozji będą go selektywnie niszczyły – powstają góry. Góry fałdowe mogą powstać wskutek kolizji płyt kontynentalnych (alpejskie pasma górskie Europy Południowej, Afryki Północnej i Południowej Azji – skały osadowe z Oceanu Tetydy, której pozostałością jest M. Śródziemne; mezozoiczne osady o dużej miąższości dały początek Alpom i Himalajom). Kiedy sztywna i gruba płyta kontynentalna koliduje z płytą oceaniczną. Wówczas p. oceaniczna podsuwa się pod kontynentalną, osady jej są zdzierane, fałdowane, przemieszczane i „doklejone” do kontynentu (Kordyliery).

• Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze) – powolne, długotrwałe, pionowe ruchy skorupy ziemskiej. Powodują one ruchy obniżające transgresję morza oraz wypiętrzające – regresja morza. Obszar, na którym równomierne wypiętrzanie zachowało pierwotny poziomy układ warstw skalnych, nazywamy budową płytową. Przy wypiętrzaniu z jednej strony powstaje monoklina. Nierównomierne wypiętrzanie prowadzi do dużych deformacji np. niecek lub kopuł. Ruchy te prowadzą do zmiany linii brzegowej i działają rzeźbotwórczo. Ich występowanie związane jest z równowagę izostatyczną między masami skalnymi oraz reakcja na obciążenia. W wyniku ruchów pionowych i poziomych skorupy, dochodzi do zachwiania struktury tektonicznej - pęknięć powodujących przesunięcia, powstają wówczas uskoki (przerwanie ciągłości warstw skalnych wzdłuż pęknięcia), rowy (obszar obniżony), zręby (obszar wzniesiony pomiędzy dwoma równoległymi uskokami), kotliny i zapadliska (obszary obniżone wzdłuż nieregularnie przebiegających uskoków).

• Ruchy orogeniczne (górotwórcze) – są to ruchy prowadzące do powstania łańcuchów gór falowych w skutek działania silnych nacisków poziomych – kolizji płyt litosfery (góry w Europie Południowej). Orogeneza kaledońska – koniec Syluru (G. Skandynawskie, G. Kaledońskie, pn-wsch cz. Appalachów, Nowa Funlandia, G. Jabłonowe, G. Flindersa, Alpy Australijskie, zach. Sudety, G. Świętokrzyskie). Orogeneza hercyńska - Karbon (góry w Irlandii, pd. Anglii, Bretanii, Masyw Centralny, Reńskie Góry Łupkowe, Masyw Czeski, Sudety, G. Świętokrzyskie, Harz, Wogezy, Ural, Ałtaj, G. Przylądkowe, pn-zach Appalachy, Wyżyna Patagońska, fr. Wielkich Gór Wododziałowych). Orogeneza alpejska – Kreda/Trzeciorzęd (Alpy, Bałkany, Karpaty, Pireneje, Apeniny, G. Dynarskie, Kaukaz, Taurus, Himalaje, Atlas, Kordyliery, Andy).
Góry fałdowe – zbudowane są z fałdów i płaszczowin. Pod wpływem nacisków tworzą się fałdy, wzniesiona część fałdu to antyklina (siodło), natomiast wgięta ku dołowi synklina (łęk). Fałdu wielkich rozmiarów często przemieszczone na odległe obszary to płaszczowiny. Sfałdowana strefa zwiększa obciążenie litosfery, która ulega wgnieceniu w astenosferę.
Góry zrębowe – powstają wskutek popękania i przesuwania sztywnych warstw skalnych wzdłuż uskoków między którymi są części wydźwignięte ku górze – zręby (inne przykłady – Ahaggar, Tibesti, Góry Abisyńskie)
Góry wulkaniczne – powstają wskutek działalności wulkanicznej. Występują samotnie lub w grupach – kształt stożkowy (góry Kamczatki, Islandii, Japonii i Oceanu Spokojnego).
Grzbiety Śródoceaniczne – łączą się one ze sobą tworząc ogromny ciąg o długości ok. 60000 km.

• Trzęsienia Ziemi – to krótkotrwałe drgania skorupy ziemskiej w wyniku nagłych przesunięć mas skalnych wewnątrz litosfery – spowodowane naprężeniami skał i ich gwałtownymi rozprężeniami. Miejsce powstania fal sejsmicznych to ognisko (hipocentrum) o różnej głębokości. Punkt na powierzchni ziemi, najwcześniej uderzony falami, to epicentrum trzęsienia, tam też jest najsilniejsze. Intensywność trzęsienie mierzy się 12-stopniową skalą Mercallego (przyśpieszenie fal) lub skalę Richtera (amplituda drgań). Obszar o szczególnie częstych i wielkich trzęsieniach nazywa się obszarem sejsmicznym i pokrywa się z reguły z granicami płyt tektonicznych tzn. w rejonach grzbietów śródoceanicznych, rowów oceanicznych i towarzyszących im łańcuchów wysp i młodych pasm gór fałdowych. Podmorskim trzęsieniom ziemi towarzyszą olbrzymie fale – tsunami (do 40m wys.).
Trzęsienia tektoniczne – związane z przemieszczaniem mas skalnych w skorupie ziemskiej (na granicach płyt litosfery, obszary fałdowań alpejskich – rozładowanie naprężeń, uskoki np. San Andreas w Kaliforni). Stanowią ok. 90% wszystkich trzęsień.
Trzęsienia wulkaniczne – towarzyszą wybuchom wulkanów i przedzieraniu się magmy przez skały – 7%.
Trzęsienia zapadliskowe – przemieszczanie się niedużych warstw skalnych, np. zawalenia wyrobisk górniczych (tąpnięcia) lub jaskiń – 3%.
Obszary sejsmiczne – duża częstotliwość licznych trzęsień Ziemi – Ocean Spokojny, grzbiety oceaniczne, obszary fałdowania alpejskiego.
Obszary pensejsmiczne – sporadyczne lub częste trzęsienie Ziemi o słabej sile – Północna Europa, Masyw Centralny, Ural, Wielkie góry Wododziałowe, strefa Wielkich Rowów Wschodnioafrykańskich.
Obszary asejsmiczne – pozbawione trzęsień Ziemi – stare platformy kontynentalne i dna oceaniczne bez rowów i grzbietów.

• Plutonizm – to procesy geologiczne związane z podziemnym przemieszczaniem się magmy i tworzenia się z niej skał głębinowych. Mogą tworzyć one różne struktury – batolity (zakrzepłe ogniska magmowe), kominy, żyły, soczewki, lakkolity.

• Wulkanizm – ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię lawy i innych stałych lub gazowych produktów wybuchów wulkanów. Wydobywają się one albo otworem (kraterem), albo szczelinami. Pokrywy lawowe powstają wskutek wylewów zasadowych law, mogą one tworzyć również płaskie stożki wulkaniczne (wulkany tarczowe). Strome kopuły są zbudowane z law kwaśnych, a stożki wulkaniczne z popiołów wulkanicznych lub warstw lawy i popiołów. Inne materiały erupcyjne to: pyły, piaski, kamyki i bomby wulkaniczne. Kiedy wybuch jest na tyle silny, aby zniszczyć górną warstwę wulkanu, powstają kaldery. Gazy wulkaniczne: para wodna, chlor, siarkowodór, dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, wodór, metan. Najwięcej wulkanów występuje w miejscach rozstępowania się płyt tektonicznych, czyli w grzbietach oceanicznych oraz dolinach ryfowych (Afryka Wschodnia, Islandia) lub w miejscach wciągania płyt litosfery w astenosferę, gdzie powstają ogniska wulkaniczne oraz tam, gdzie płyta oceaniczna wchodzi pod kontynentalną (wybrzeże Pacyfiku, Europy Południowej). W miejscach, gdzie płyty oceaniczne wchodzą pod siebie, powstają łańcuchy wysp (Wyspy Japońskie, Filipińskie), a także tam, gdzie strumień ciepła z płaszcza przebija cienką litosferę (szeregowo ułożone stożki wulkanów podwodnych lub wyspy wulkaniczne – Hawaje).
Do procesów egzogenicznych zalicza się:

• Wietrzenie – proces prowadzący do tego, że lite skały tracą swoją spoistość i przechodzą w stan materiału mniej lub bardziej luźnego w wyniku czynników atmosferycznych. Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) – rozpad skały bez zmiany jej składu mineralnego (chemicznego) – prowadzi do powstawania pokryw gruzowych. Wietrzenie chemiczne – rozdrobnienie skały zwiększa powierzchnię oddziaływania procesów chemicznych np. utlenianie, uwodnienie, rozpuszczanie (zmiana składu chemicznego) – powstają zwietrzelinowe pokrywy gliniaste (laterytowe, kaolinowe, boksyty), sprzyja mu ciepło i duża wilgotność. Wietrzenie biologiczne (organiczne) – elementy mechaniczne i chemiczne. Rodzaj wietrzenie zależy od klimatu (zamróz, rozpad ziarnisty lub łuszczenie, krystalizacja soli)

• Erozja – mechaniczne niszczenie podłoża materiałem transportowanym przez wodę, wiatr czy lodowiec.
• Egzaracja – (działalność lodowców), żłobienie podłoża i zboczy dolin materiałem skalnym (moreną) wmarzniętym w lód w czasie jego ruchu. Cechy charakterystyczne dla lodowców to wygłady (barańce) i rysy. W górnych odcinkach dolin znajduje się przegłębienie cyrku lodowcowego, gdzie występuje pole firnowe, po ustąpieniu lodowca często w tych miejscach powstają jeziora (Czarny Staw). Przegłębienia powstają też tam, gdzie czoło lodowca ma długi przestój (zagłębienie końcowe – jeziora Como, Garda). Profil jeziora – U. Do doliny wklęsłe, zbocza strome. Fiordy to doliny lodowcowe zalane przez morze (głębokie i wąskie zatoczki o stromych zboczach). Ilość transportowanego materiału i rozmiaru transportowanych bloków skalnych zależą od masy lodu. U czoła lodowca usypywane są wały, pagóry morenowe (moreny czołowe). Przy zboczach doliny powstają moreny boczne, a na dnie denne (które urozmaicane są przez zagłębienia rynnowe i kotły wytopiskowe oraz wały ozów i drumlinów czy pagóry kemów. Lądolody tworzą tylko moreny czołowe i denne. Wypływające wody na przedpolu lądolodu tworzą rozległe stożki napływowe – sandry, a również pradoliny biegnące równolegle do czoła lodowca. Zatamowanie odpływu rzecznego prowadzi do powstawania jezior zastoiskowych. Tereny polodowcowe ulegają licznym procesom niszczącym przez wiele lat po ustąpieniu lodowca.
Działalność wiatru - Deflacja – wywiewanie materiału, powoduje obniżenie powierzchni terenu, odsłaniając jednocześnie nie zwietrzalną skałę. Na terenie, gdzie przeważa deflacyjna działalność wiatru, tworzą się różnego kształtu misy deflacyjne, bruki. Erozja eoliczna (korazja) – transportowane wiatrem ziarna, uderzając z dużą siłą o przeszkodę niszczą jej powierzchnię, przy czym szybszemu niszczeniu ulegają słabsze partie skały. Akumulacja – malejąca siła wiatru lub napotkane na drodze przeszkody powodują osadzanie transportowanego materiału skalnego, najpierw osadzają się piaski od gruboziarnistych do coraz drobniejszych, najdalej i najpóźniej sadzają się pyły. Pyły zatrzymane przez roślinność trawiastą to pokrywy lessowe (less Wyżyny Chińskiej z pustyni Gobi). Wywiewanie drobnego materiału na obszarach suchych prowadzi do powstawania pustyń kamienistych (na Saharze – hamada) lub żwirowych (serir). Pustynie piaszczyste (ergi) są obszarami akumulacji piasku, gdzie wiatr przetacza piasek, powodując powstawanie wydm – barchany (suche i gorące pustynie) i paraboliczne (wilgoć, nieciągła pokrywa roślinności). Pustynie ilaste (takyry), często zasolone, wykwity soli

• Denudacja – ogół procesów polegających na usuwaniu zwietrzeliny z powierzchni skał, a przez to do ich odsłaniania i obniżania terenu;
• Transport – przenoszenie produktów niszczeni innych skał przez czynniki zewnętrzne;
• Grawitacyjne ruchy masowe – przemieszczanie się produktów wietrzenia pod wpływem grawitacji w dół stoku, czemu przeciwdziałają siły tarcia i spoistość osadów np. odpadanie, staczanie, spełzywanie, osuwanie. Podczas osuwania powstaje erozja powodująca żleby, nisze osuwiskowe, formy akumulacyjne (piargi, blokowiska, jęzory osuwiskowe).
Zjawiska krasowe – procesy rozpuszczania skał (wapienie, dolomity, gipsy, sole kamienne) przez wody powierzchniowe i podziemne. KRAS – nazwa płaskowyżu w Górach Dynarskich, gdzie zjawiska te występują w wapieniach. Powstają żłobki, lejki, a także kotły zapadliskowe, z połączenia wielu lejów powstają rozległe obniżenia zw. poljami, potoki z rzeki wpływając pod powierzchnię szerokimi szczelinami (ponorami) wypływają w dnach obniżeń tworząc źródła krasowe – wywierzyska. Podziemne rzeki rozpuszczają skały żłobią i poszerzają szczeliny drążąc w skałach studnie, kominy, komory i korytarze – tworzą jaskinie, gdzie wskutek wytrącania się węglanu wapnia powstają stalaktyty, stalagmity, czy w końcu stalagnaty. Zjawiska krasowe rozwijają się najlepiej na skałach silnie spękanych z dużą miąższością i w klimacie ciepłym i wilgotnym, tam powstają wzgórza ostańcowe, czyli mogoty (Jamajka, Kuba, Chiny, Wietnam). Najdłuższa jaskinia na świecie (ok. 500 km) to Jaskinia Mamutowa w USA. Polskie posiadają ponad 9 km: Za Siedmioma Progami, Miętusia, Wielka Śnieżna, Bandzioch Kominiarski. Obszary krasowe w Europie: Góry Dynarskie, Jura Krakowsko-Częstochowska, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Niecka Nidziańska, Tatry

• Działalność morza (ABRAZJA)– przy wysokich wybrzeżach fale powodują podcinanie brzegu i powstawanie stromych ścian (klif), które wciąż przez morze atakowane cofają się. U ich podnóża rozbudowuje się platforma brzegowa. Wśród wysokich wybrzeży wyróżnia się dalmatyńskie (góry ułożone równolegle do linii brzegowej), riasowe (skośnie), fiordowe (zalanie u-kształtnych dolin polodowcowych), limanowe (zatopienie ujścia rzek rozcinających głębokimi jarami obszar o budowie płytowej). Na wybrzeżach niskich i płaskich – plażach fale stale nanoszą piasek, czego skutkiem są również mierzeje. Silne fale sztormowe oraz prądy przybrzeżne niszczą plaże poprzez zabieranie więcej piasku niż go przyniosą. Plaże rozbudowywać się mogą poprzez rzeki (laguna, delta) oraz organizmy żywe (koralowce, namorzyny). Przybrzeżne osady denne składają się głównie z materiału okruchowego, osadów organicznych oraz osadów wytrąconych z wody morskiej, w wyniku czego powstają zlepieńce, piaskowce, mułowce, wapienie, margle, gipsy, dolomity, sole. Osady głębokowodne to głównie iły i muły, które tworzą się z osadów pochodzących z niszczenia lądu, a przyniesionymi z prądami głębinowymi; opadających na dno pyłów wulkanicznych, oraz pochodzących z atmosfery i kosmosu; szczątków organizmów i ich skorupek. Najczęściej gromadzą się one na grzbietach morskich.

• Działalność wód płynących – polega na transporcie, niszczeniu i budowaniu. Rzeki są zasilane głównie przez wody podziemne oraz deszczowe i roztopowe. Transport materiału przez rzekę może odbywać się poprzez trakcję (toczenie i wleczenie po dnie), saltację (skoki) i suspensję (materiał zawieszony). Cięższe okruchy osadzane są na dnie, tak, że do ujścia dociera najdrobniejszy materiał. Materiał po drodze ulega rozdrabnianiu i zaokrąglaniu (otoczaki). Kiedy woda uderza materiałem o dno rozpoczyna się erozja denna (doliny V-kształtne w górach)Często w biegu środkowym rzeki woda uderzając niesionym materiałem o brzeg powoduje erozję boczną, która z kolei powoduje tworzenie się meandrów (zakola) i związanym z nimi osadzaniem się materiału w postaci ławicy piaszczystej. W ostateczności dochodzi do wyodrębnienia się starorzecza. Erozja wsteczna powstaje u źródeł rzeki, gdy podmywając podłoże prowadzi do ich cofania się.. Wiry podczas drążenia (eworsja) przyczyniają się do powstawania kotłów eworsyjnych. Baza erozyjna to poziom, do którego rzeka może erodować, jest to zazwyczaj poziom zbiornika, do którego wpada. Zmiana tej bazy prowadzi do tworzenia się tarasów rzecznych (zalewowe – zalewane podczas wysokich stanów wody; nadzalewowe). W dolnym biegu rzeki osadza się piach i muły, tworząc łachy piasku w korycie i na brzegach. W ujściu rzeki osadza się materiał tworząc deltę (np. delta wysunięta w morze - Missisipi), w której zagłębieniu powstać może jezioro deltowe. Ujście lejkowate (estuarium) powstaje przy silnych prądach morskich wdzierających się w głąb rzeki, lub gdy wpada ona do głębokiego zbiornika. Przełomy rzeczne – antecedentny (na drodze rzeki powoli powstają wzniesienia, które rzeka przecina, np. Dunajec w Pieninach), epigenetyczny (wcinanie się rzeki w głąb osadów mniej odpornych na erozję).

88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888

Ogólną budowę skorupy ziemskiej oraz jej ruchy wyjaśnia teoria płyt litosfery. Całą litosferę budują warstwy skał o grubości od 10 do 100 km. Podzielone są one głębokimi, sięgającymi płaszcza rozłamami na bloki zwane płytami. Płyty litosfery wykonują ruchy poziome, zderzają się, zachodzą na siebie. Z ruchami płyt związane są również zjawiska wulkaniczne i trzęsienia ziemi.
Trzęsieniem ziemi nazywamy drgania skorupy ziemskiej, których przyczyną jest rozchodzenie się fal sprężystych z głębszych sfer Ziemi. Uwalniana wówczas energia rozchodzi się w postaci fal sejsmicznych, których siła rozrywa ziemię, a także powoduje piętrzenie wody w oceanach. Miejsce, gdzie tworzą się fale sejsmiczne nazywamy ogniskiem lub hipocentrum. Natomiast miejsce na powierzchni ziemi, gdzie fale dotrą najszybciej nazywamy epicentrum.
Wyróżniamy następujące rodzaje trzęsień ziemi:
*zapadowe trzęsienia ziemi - wiążą się z zapadaniem stropów nad pustkami w przypowierzchniowej strefie skorupy ziemskiej, np. zapadanie się stropów jaskiń. Trzęsienia ziemi tego typu są związane najczęściej z obszarami krasowymi. Wstrząsy wywołane takimi przyczynami są na ogół słabe , a spowodowane przez nie szkody są na ogół niewielkie. Do zapadowych trzęsień ziemi zalicza się również tąpnięcia – wstrząsy wywołane zapadaniem się wyrobisk górniczych. *wulkaniczne trzęsienia ziemi - związane są z gwałtowną erupcją wulkanów, lub też z przemieszczaniem się magmy w skorupie ziemskiej. Czasem wstrząsy mogą być związane z zapadaniem się stropów opróżnionych komór magmowych. Wulkaniczne trzęsienia ziemi są na ogół słabe.
*tektoniczne trzęsienia ziemi - są najczęstsze i najgroźniejsze w skutkach. Stanowią one około 90% wszystkich trzęsień zachodzących na kuli ziemskiej. Przyczyną tego rodzaju trzęsień jest gwałtowne przemieszczanie się mas skalnych w skorupie ziemskiej lub górnym płaszczu ziemi, wywołane rozładowaniem nagromadzonych naprężeń. Występują przede wszystkim między granicami płyt litosfery. Ze względu na częstotliwość występowania trzęsień ziemi wyróżniamy obszary: *Sejsmiczne - wysoka częstotliwość trzęsień ziemi o znacznej sile (obszar wokół wybrzeży Oceanu Spokojnego, pasmo grzbietów śródoceanicznych, terytorium Morza Karaibskiego) * pensejsmiczne - sporadyczne występowanie wstrząsów (teren Morza Północnego, góry Ural, Wielkie Góry Wododziałowe) *asejsmiczne - tereny bez wstrząsów ziemi (obszar starych platform kontynentalnych)
Do pomiaru trzęsień ziemi stosujemy dwie skale: Mercallego i Richtera.
Skala Mercallego służy do określania intensywności drgań gruntu w danym miejscu. Jest to tzw. odczuwalna intensywność:
1. Nieodczuwalne dla ludzi
2. Odczuwalne dla ludzi zamieszkujących wyższe piętra
3. Zawieszone na ścianach przedmioty mogą się poruszać
4. Zawieszone na ścianach przedmioty poruszają się, pojawia się drżenie okien i drzwi
5. Odczuwalne na dworze, małe przedmioty poruszają się
6. Odczuwalne przez każdego, poruszają się meble, chwieją się drzewa i krzewy
7. Ludzie z trudem utrzymują się na nogach, budynki pękają
8. Powstają duże szkody w budynkach, łamią się gałęzie drzew
9. W gruncie tworzą się duże pęknięcia, niektóre domy rozpadają się
10. Obsuwa się powierzchnia ziemi, liczne budynki leżą w gruzach
11. Duże przekształcenia powierzchni ziemi, wyginają się szyny kolejowe
12. Zniszczenia są niemal całkowite
Skala Richtera służy do określania efektów energetycznych trzęsienia ziemi w jego epicentrum. Jest to skala logarytmiczna, co oznacza, że ilekroć intensywność trzęsienia ziemi wzrasta o jedną jednostkę, grunt trzęsie się dziesięciokrotnie silnej. Podana niżej skala wskazuje na prawdopodobne skutki trzęsienia ziemi:
1 Wykrywalne tylko za pomocą sejsmografów
2-3 Ledwie odczuwalne przez ludzi
4-5 Może spowodować niewielkie szkody
6 Dość niszczycielskie
7 Duże trzęsienie ziemi
8-9 Bardzo niszczycielskie trzęsienie ziemi.
Skutkiem gwałtownego skoku płyt litosfery pod dnem ocean są tsunami. Nagłe poniesienie lub obniżenie się fragmentu dna powoduje automatycznie ruch słupa wody morskiej do góry lub w dół. Wskutek tego tworzą się fale powierzchniowe, które rozchodzą się po oceanie w postaci kręgów. Ogromna energia niesie je na odległość kilkunastu tysięcy kilometrów. Przy wybrzeżach fala się zwiększa i może dochodzić do wysokości 50 i więcej metrów.
Wulkany – termin wprowadzony przez sławnego geografa Bernhardusa Valeriusa - zaczerpnęły swą nazwę od rzymskiego boga ognia Vulcanusa. Są następstwem gwałtownych przemian dokonywanych w obrębie skorupy ziemskiej. Magma zgromadzona wewnątrz ziemi, wykorzystując szczeliny w litosferze, lub kominy sięgające do ogniska magmowego, wydostaje się na powierzchnię ziemi tworząc wzniesienia zbudowane ze skał będących produktami erupcji: lawy i utworów piroklastycznych.
Wybuchy wulkanów charakteryzują się zróżnicowanym przebiegiem erupcji. Zależy on od składu law:
* kwaśne - duża lepkość, mała płynność, trudno topliwa, duża zawartość krzemionki Si02;
*zasadowe - ciężka, niska lepkość, płynna, łatwo topliwa, duża zawartość Mg i Fe;
* obojętne czyli pośrednie
Wulkan składa się z:
- stożka wulkanicznego, którego wysokość i kształt zależą od rodzaju i ilości materiału wydobywającego się w trakcie erupcji
- komina wulkanicznego, czyli kanału, którym na powierzchnię ziemi są dostarczane produkty erupcji
- krateru, będącego zakończeniem komina wulkanicznego
- ogniska lub komory magmowej, łączącej się kominem wulkanicznym z kraterem
Głównemu stożkowi wulkanicznemu towarzyszą często znajdujące się na stokach wulkanu, tzw. stożki pasożytnicze, przez które również mogą następować erupcje.
Podział wulkanów można przeprowadzić ze względu na:
1. Rodzaj wydostających się na powierzchnię materiałów
* Lawowe
-wulkany tarczowe – tworzą się, gdy lawa jest płynna i wypływając z krateru rozlewa się szeroko, tworząc wzniesienie o łagodnych stokach.
-kopuły lawowe – jeśli lawa ma duża lepkość nie może odpłynąć daleko od krateru i gromadzi się w sąsiedztwie.
*Gazowe – wyrzucają tylko materiał piroklastyczny
-maary – lejkowate zagłębienia otoczone wałem z popiołów wulkanicznych
- Mieszane, inaczej stratowulkany
2. Rodzaj erupcji
*centralne - erupcja w jednym punkcie (centrum wybuchu)
*szczelinowe (linearne) - produkty wulkaniczne wydobywają się podłużnymi szczelinami. Lawa wypełniająca szczelinę przelewa się w jedną lub dwie strony. Tą drogą powstają pokrywy obejmujące czasem duże obszary
Erupcje linearne są rzadsze od centralnych. Duże pokrywy bazaltowe, pochodzące z dawnych okresów geologicznych świadczą o tym, że przed dziesiątkami milionów lat ten typ erupcji był dosyć pospolity. Najczęściej są to otwarte szczeliny, którymi lawa wydobywa się spokojnie. Szczeliny czy rowy obfitują nieraz w drobne kratery ułożone wzdłuż linii wyznaczających przebieg szczeliny.
*arealne - powstać one mogą wtedy, gdy magma dojdzie do powierzchni Ziemi całą powierzchnią(nie kanałem ani szczeliną). Nastąpić to może przez przetopienie skał lub przez przedarcie się magmy na znacznej przestrzeni. Do tego typu erupcji zalicza się wulkaniczną płytę utworzoną pod Parkiem Yellowstone(USA).
Produkty erupcji wulkanów dzielimy na:
* ciekłe czyli lawę, którą tworzą stopione tlenki krzemu i metali oraz gazy
*stałe
-popioły wulkaniczne - składają się z bardzo drobnych okruchów law i skał wyrwanych z wnętrza i ścian komina wulkanu
-lapille - są drobnymi kawałkami lawy o wielkościach grochu lub orzecha włoskiego
-bomby wulkaniczne - są dużymi bryłami skalnymi lub zastygłymi w powietrzu fragmentami lawy
*Produkty gazowe – ekshalacje
-fumarole - są bardzo gorącymi gazami wulkanicznymi, osiągającymi od 200 do 1000 stopni C, złożonymi głównie z pary wodnej oraz domieszek tlenku węgla
-solfatary - to gazy o temperaturze około 100-200 stopni C a składa się głównie z pary wodnej oraz dwutlenku węgla i siarkowodoru
-mofety - są stosunkowo chłodnymi gazami, bo o temperaturze poniżej 100 stopni C, wyziewy składają się głównie z dwutlenku węgla.

Występowanie wulkanów jest związane z ruchem płyt litosfery. Najwięcej wulkanów występuje w miejscach rozstępowania się płyt, czyli w grzbietach śródoceanicznych, oraz dolinach ryfowych na lądach(Afryka, Islandia). W miejscach gdzie płyta oceaniczna podchodzi pod kontynentalną zjawiska wulkaniczne (zarówno erupcje i trzęsienia ziemi) występują na kontynencie np. wzdłuż wybrzeża Pacyfiku. Tam, gdzie jedna płyta oceaniczna podsuwa się pod inną wulkany budują łańcuchy wysp, np. Wyspy Japońskie, Filipińskie. Rozstępowanie się płyt litosfery powoduje także powstanie szeregowo ułożonych stożków wulkanów podmorskich, niekiedy tworzących wyspy wulkaniczne np. Hawaje.

8888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888

Wulkanizm
Planeta Ziemia zgłębia w sobie wiele niewyjaśnionych tajemnic. Ludzie od wieków starają się je poznać, zbadać. Część wiedzy na dany temat udało im się już posiąść. Części może nigdy nie uda się wyjaśnić...Ziemia serwuje nam niezliczone zjawiska przyrodnicze, które wywierają na nas duże wrażenie. Wybuchy wulkanów należą do tych najbardziej spektakularnych. Widok drzemiących przez dziesięciolecia gór , które nagle ożywają pozostaje chyba na zawsze w pamięci. Gdy rozżarzona lawa zaczyna spływać po stokach, człowiek po raz kolejny uświadamia sobie jaki on jest malutki, a jak potężna jest moc sił natury.
Termin wulkan oznacza otwór w skorupie ziemskiej, przez który wydostaje się z wnętrza ziemi magma, czyli płynna skała. Nazwę „wulkan” wprowadził do słownika geograf Bernhardus Valerius. Zaczerpnął ją z mitologii rzymskiej od boga Wulkana. Valerius w swojej wydanej w 1650r. książce „Geographia geberalis” po raz pierwszy podął położenie znanych wówczas wulkanów. Wulkanizm obejmuje wszystkie zjawiska związane z działalnością wulkanów, to znaczy : wydobywanie się płynnych, stałych i gazowych produktów wulkanicznych. Tworzą je: magma oraz rozdrobnione siłą wybuchu materiały skalne (piroklastyczne) i gazy wulkaniczne. Miejsce ich wydobywania, czyli erupcji, nazywamy wulkanem. Erupcja dokonuje się bądź przez komin i krater wulkanu- tworzą się wówczas stożki wulkaniczne, bądź poprzez szczeliny, tworząc rozległe pokrywy wulkaniczne. Erupcje wulkaniczne dokonują się pod wpływem ciśnienia gazów lub wskutek przemieszczeń materiału w skorupie ziemskiej, wyciskających płynną magmę ku powierzchni Ziemi.
Występowanie wulkanów jest ściśle związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod druga, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi- na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych., np. wybrzeże Pacyfiku, Europa południowa, wyspy Japonii, Filipiny. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Środkowoatlantyckim, na Islandii, w Afryce wschodniej. Najwięcej wulkanów występuje w tak zwanym Pierścieniu Ognia wokół Oceanu Spokojnego(ponad połowa czynnych wulkanów).
Wulkany, wyrzucając w powietrze materiał skalny i lawę, powoduje jego opadanie dookoła krateru, tworząc formy mniej lub bardziej stożkowate. Rzadko wulkany mają kształt idealnego stożka. Najbardziej regularne formy tworzone są podczas erupcji mieszanych, kiedy to równocześnie lub w stosunkowo krótkich odstępach czasu następuje wypływ lawy i wyrzucany jest materiał sypki. Ze względu na rodzaj wydostających się na powierzchnie materiałów wyróżniamy wulkany lawowe czyli efuzywne, gazowe czyli eksplozywne oraz mieszane czyli stratowulkany. Same erupcje dzielimy na centralne(typu hawajskiego, Stromboli, Vulcano, Wezuwiusza, Pelee), szczelinowe (linearne) i arealne.
Jak dochodzi do wybuchu
Pod skorupą ziemską na głębokości około 100 kilometrów znajduje się warstwa, zwana astenosferą. Panuje tam bardzo wysoka temperatura, która powoduje topnienie skał. Tworzą one półpłynną maź, zawierającą także wodę i różne gazy. To jest właśnie magma. Jest ona lżejsza od wszystkiego wokół więc podnosi się topiąc skały, znajdujące się nad nią. Przedostając się jak najwyżej do powierzchni, tworzy kanał zwany przewodem wulkanicznym. Gazy, znajdujące się w magmie, chcąc wydostać się na powierzchnię powodują wzrost ciśnienia. Ciśnienie tak wzrasta, że ostatecznie gazy wypychają magmę na powierzchnię w postaci lawy.

Wulkany stanowią zagrożenie i w razie wybuchu przynoszą mnóstwo strat. Można jednak w jakiś sposób określić zbliżający się wybuch . Co prawda jest to trudne, czasami nawet wulkanolodzy są zaskoczeni, jednak mimo wszystko nie wolno lekceważyć sygnałów, informujących o zbliżającej się katastrofie. Wulkany przed wybuchem wysyłają pewne „sygnały ostrzegawcze”, wypuszczając zamiast śnieżno białego- szary dym, święcąc w nocy kraterem, wysuszając wodę w studniach. Ponadto notuje się wzrost aktywności sejsmicznej( trzęsienia ziemi i mniejsze wstrząsy) oraz drobne zmiany rzeźby ziemi jak także poziomu i chemizmu wód podziemnych. Ma miejsce nasilenie się emisji gazów (wydobywających się z bocznych kominów i szczelin). Z wulkanu, w którym zwiększa się poziom magmy, dochodzą różne, dziwne odgłosy, a na zboczu pojawiają się wypukłości, wypełnione magmą. O zbliżającej się katastrofie mogą sygnalizować także węże, wychodzące z nor, bowiem przed erupcją wzrasta temperatura gleby. Wulkanolodzy twierdzą, że żadna wulkaniczna katastrofa nie nastąpiła w momencie rozpoczęcia się erupcji. Zawsze istniał czas, na ewentualna ewakuacje lub inne działania(bowiem trudniej jest przewidzieć przebieg rozpoczętej już erupcji niż wcześniej przewidzieć jej wystąpienie). Jednak najprostszą metodą unikania szkód jest lokalizacja osadnictwa poza obszarami wulkanicznymi. Zwykle jest to jednak niemożliwe albo niecelowe ekonomicznie lub społecznie. W związku z tym, podstawową rolę odgrywa odpowiednio wczesne ostrzeganie oraz specjalne zagospodarowanie terenu. Nawet niewysoki murek lub zapora ziemna są w stanie skierować płynącą lawę z dala od miasta. Zaporę taką można sporządzić także na miejscu z lawy, schładzając ją wodą. Utworzy ona wówczas mur, skutecznie powstrzymujący kolejne strumienie lawowe. Ten sam skutek osiągnąć można, bombardując ścianę krateru lub kanał lawowy tak, aby skierować wypływ w pożądanym kierunku.
skutki wybuchu wulkanu.
Wulkany stwarzają ogromne zagrożenie dla mieszkańców i przyrody. Posiadają duży „arsenał” broni w postaci: lawy, błota, trujących wyziewów, żrących gazów, pyłów, z których każda sieje spustoszenie i śmierć. Giną ludzie, zwierzęta, rośliny. Kompletnie zniszczone zostają całe gospodarstwa. Ludzie ponoszą niewyobrażalne straty pieniężne i zdrowotne. W historii zapisało się wiele tragicznych erupcji wulkanu, które pociągnęły za sobą ofiary śmiertelne i ogromne zniszczenia:

WULKAN ROK SKUTKI WYBUCHU
Wezuwiusz 79 r. -Popiołami zasypane miasta Herculanum i Stabiae , a Pompeja pumeksem.
Krakatau 1883 r. -Zapadnięcie około 2/3 powierzchni wyspy, liczącej około 30 km2-Powstanie w miejscu lądu morza o głębokości do 360 metrów-powstanie tsunami o wysokości 30 metrów~wyrzuciły one okręt na odległość 3,5 km od brzegu morza -zginęło około 40 000 osób
Mont Pelee 1902 r. -zasypane popiołami miasta Saint Pierre-zginęło ponad 25 000 osób-po najsilniejszym wybuchu w kraterze wulkanu pojawiła się iglica~wysokość około 300 metrów~średnica około 150 metrów
Wybuchy wulkanów budzą zrozumiały strach, ponieważ powodują ofiary śmiertelne, niszczą cale miasta i zamieniają rozległe obszary w jałowe pustynie. Zdarza się jednak, że ich działalność może być korzystna. Bogaty w minerały materiał wulkaniczny przekształca się w żyzną glebę (gwarantującą wspaniałe warunki dla rolnictwa), wraca naturalna roślinność, a ludzie ponownie osiedlają się na terenach wulkanicznych, wabieni perspektywami wysokich plonów (np. ananasów na Hawajach, kawy w Brazylii, bawełny na wyżynie Dekanu). Iły montmorillonitowe, będące produktem rozkładu wulkanicznych popiołów, są materiałem poprawiającym strukturę gleby. Bazalty, andezyty, porfiry i ich tufy są cennymi kamieniami budowlanymi i dekoracyjnymi.
Wulkanizm to nie tylko wylewy lawy i erupcje materiałów piroklastycznych. Towarzyszy mu emisja gorących roztworów. Wszystkie te przejawy wynoszą na powierzchnie ziemi nowe porcje cennych dla człowieka pierwiastków np. siarki, miedzi, selenu, rtęci, srebra, złota.

Trzęsienia Ziemi
Trzęsienie Ziemi należy do najbardziej niszczących zjawisk naturalnych na Ziemi. Jego siła może 10 000 razy przewyższyć siłę bomby atomowej, zrzuconej na Hiroszimę w 1945r. Trzęsienie Ziemi rodzi się zwykle głęboko pod skorupą ziemską. Zewnątrz powłokę Ziemi tworzą ruchome płyty. Najgroźniejsze trzęsienia powstają wewnątrz Ziemi, wzdłuż krawędzi tych płyt. Ruch płyt nie przebiega spokojnie i stopniowo, bowiem wzdłuż krawędzi, aż do momentu pęknięcia i przemieszczenia się płyt, gromadzą się silne naprężenia. Rozładowanie następuje w postaci wstrząsów o różnej intensywności. Sutki trzęsienia ziemi zależą od siły wstrząsów, głębokości, na której powstają, oraz od rodzaju skał na powierzchni ziemi. Grunt może pękać, unosić się i zapadać. W obszarach górzystych mogą powstawać lawiny i osuwiska, nawet na łagodnych stokach gliniaste gleby mogą zacząć pełznąć na podobieństwo płynnej lawy. Słabo związane osady mogą wskutek gwałtownych wstrząsów przekształcić się w kurzawkę. Gdy ognisko trzęsienia znajduje się pod dnem morza, powstają ogromne fale, zwane tsunami. Zależnie od przyczyny, która je wywołuje dzielimy trzęsienia ziemi na:
-tektoniczne- związane z ruchami kier litosfery, ruchami górotwórczymi, izostatycznymi
-wulkaniczne- towarzyszą wybuchom wulkanów, przy czym wstrząs Ziemi następuje poprzez erupcję
-zapadliskowe- powstają wskutek zapadnięcia się stropu jaskini, wyrobiska górniczego. Należą do najsłabszych i najrzadszych.

Nikt nie potrafi przewidzieć dokładnie, kiedy może nastąpić trzęsienie ziemi. Jednak naukowcy wciąż próbują zdobyć wiedzę na temat trzęsień ziemi, aby moc je zawczasu określić i w jakiś sposób ochronić się przed ich skutkami. Skrupulatnie opracowywanie map i monitoring aktywności sejsmicznej umożliwia im określenie stref zagrożenia i częstości występowania wstrząsów sejsmicznych. Rosyjscy badacze wykazali, że zmiany prędkości fal P przy niewielkich wstrząsach zwykle poprzedzają główny wstrząs. Poza tym jako zwiastuny trzęsienia możemy traktować także: subtelne zmiany ukształtowania terenu i lokalne zmiany w rozkładzie ziemskiego pola magnetycznego. O nadchodzącym trzęsieniu możemy dowiedzieć się obserwując zachowanie zwierząt, bowiem psy zaczynają wyć, konie rozbiegają się, ptaki niespokojnie krążą wokół. Poza tym wzrost zawartości radonu w wodach studziennych alarmuje naukowców o możliwym zagrożeniu, a w powietrzu możemy zaobserwować charakterystyczną poświatę, powodowaną przez cząsteczki zjonizowanych gazów. Jednak powyższe zjawiska nie towarzyszą każdemu trzęsieniu. W związku z tym naukowcy opracowali bardziej precyzyjne metody przewidywania wstrząsów np., dokonują pomiaru naprężeń w skalach wzdłuż linii uskoku. Stosują sejsmometry, które dostarczają bardzo precyzyjnych danych o przewidywanym trzęsieniu .Dzięki niemu sejsmolodzy są w stanie śledzić natychmiast każde gwałtowne rozładowanie napięć w skalach skorupy ziemskiej. Istnieje także inna technika monitoringu, polegająca ma wysyłaniu sygnałów poprzez satelitę do innych stacji odbiorczych. Sejsmolodzy rejestrują każdego roku aż 500 000 wstrząsów.
Żadna z tych metod nie gwarantuje jednak skutecznej prognozy. Naukowcy poszukują sposobów, by zmniejszyć skutki tych śmiercionośnych kataklizmów. Niektórzy głoszą teorie, że można rozładować naprężenia w skałach, grożących silnymi trzęsieniami, stosując serie małych wstrząsów, wywołanych sztucznymi wybuchami (np. wprowadzając ciecz w strefy uskoków). Architekci amerykańscy i japońscy pracują nad zaprojektowaniem budynków sejsmoodpornych. Nie powinny one posiadać elementów ozdobnych i kominów (bowiem to one, w razie odpadnięcia od ściany budynku, są przyczyna śmierci ludzi). Powinny być wznoszone na specjalnych fundamentach, ograniczających kołysanie budowli, posiadać szerokie podstawy i zwężać się ku górze (np. TransAmerica we Frisco). Ponadto prowadzi się specjalne szkolenia dla ludzi, by wiedzieli jak się maja zachować w razie trzęsienia ziemi. Dzieci zachęca się do trzymania przy swoich łóżkach latarek i pary mocnych butów, aby w razie trzęsienia ziemi w nocy, mogły odnaleźć drogę ratunku. Mieszkańcom domów zaleca się pozostanie w domach i ukrycie pod solidnymi meblami lub w otworach drzwiowych, by uniknąć spadających fragmentów ścian. Natychmiast należy wyłączać wszelkie źródła ognia, aby uniknąć groźby wybuchu. Mimo wszystko najskuteczniejszym sposobem zapobieżenia ofiarom byłaby ewakuacja wszystkich mieszkańców stref sejsmicznych. Jednak jest to niemożliwe przy tak gwałtownym wzroście zaludnienia .Ocenia się, że w 20035 r. ponad 600 milionów ludzi będzie mieszkało w obrębie strefy sejsmicznej.
Do oceny skutków trzęsienia służą nam dwie skale: Richtera i Mercallegoa. Natomiast do samych skutków zaliczamy: ofiary śmiertelne (San Francisco- 470 osób, Kobe- 5 500 osób, Meksyk- 10 000 ludzi), pozbawienie ludności dachu nad głową (300 000 osób utrąciło swe domy w czasie katastrofy w Kobe), szkody budowlane (pękające mury, rysy na budynkach), szkody gospodarcze (pękające rurociągi, powyginane szyny kolejowe), zmiany w ukształtowaniu powierzchni ziemi.