Mowa

Literatura:

• Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.), „Logopedia. Pytania i odpowiedzi” – komplet Tom I i II, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2003

• Grabias S. „Zaburzenia mowy” UMCS, Lublin 2002, Mowa. Teoria – praktyka, tom 1/2001

• Leonard L.B., SLI – „specyficzne zaburzenie rozwoju językowego. O dzieciach, które nie potrafią mówić”, GWP, Gdańsk 2006

• Sawa B. „dzieci z zaburzeniami mowy”, Warszawa1990

• Afazja (diagnoza różnicowa i terapia mowy o podłożu neurologicznym u dzieci i dorosłych), (red.) J. Panasiuk – Kraków 2007

Logopedia. Teoria i praktyka, Wrocław 2005

• Chęciek M. „Jąkanie . Diagnoza – terapia – program” Impuls, Kraków 2007

• Dykcik W. (red.) „Pedagogika specjalna”, wydawnictwo UAM , Poznań 2006

• Zaleski T. „Opóźnienia w rozwoju mowy”, PZWL, Warszawa 1992

1. Mowa:

• Przekazywanie i odbiór informacji

• Nadawca i odbiorca znają ten sam język

• Zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego (S. Grabias)

• Mowa = zachowanie językowe (mowa wewnętrzna, mowa zewnętrzna)

1. Trzy rodzaje zachowań:

1. Czynności poznawcze człowieka

2. Językowe czynności komunikacyjne

3. Czynności socjalizacyjne i grupo twórcze

1. Ujęcia socjolingwistyczne

Mowa = układ kompetencji (kompetencja językowa i komunikacyjna) i sposobów realizowania wypowiedzi językowych (budowanie zdań – sprawności dźwiękowe i gramatyczne, budowanie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych)

1. Język :

• zespół znaków (kod), którym posługuje się dana społeczność i który musi przyswoić sobie każdy jej członek, aby rozumiał innych i sam był rozumiany

(G. Demelowa)

• zamknięty zbiór symboli prozodycznych (melodia, rytm, akcent), fonicznych (głoski, a w pisaniu litery), morficznych (fleksja), leksykalnych (słowa), frazeologicznych (zwroty), układem zasad gramatycznych, wg których budujemy i odczytujemy (rozumiemy) teksty

(L. Kaczmarek)

1. Ośrodek mowy:

• Mózgowe sterowanie fonacją rozpoczyna się w zakręcie przedśrodkowym mózgu, w jego polach ruchowych, symetrycznie i obustronnie.

• Planowanie i ekspresja w innym obszarze mózgu, jednostronnie w płacie czołowym, w półkuli dominującej (większość po lewej).

1. Głoski – to dźwięki mowy.

Miejscem artykulacji nazywamy nieruchomy narząd mowy, przy którym dochodzi do największego zbliżenia lub zwarcia w trakcie artykulacji głoski.

1. Dykcja – artykulacja:

1. Wyrazistość – precyzyjna artykulacja

2. Słyszalność (nośność) – techniczna wytrzymałość

3. Giętkość – swobodna artykulacja trudnych grup spółgłoskowych czy zestawień wyrazowych

4. Prawidłowości rozłożenia akcentów logicznych, frazowania, pauzowania.

1. Prawidłowy głos

• Podgłośniowego zbiornika powietrza oddechowego, wytwarzającego podmuch o wysokim ciśnieniu, potrzebny do wydobywania dźwięków. Składają się na niego płuca z tchawicą i oskrzelami. Tchawica, oskrzela i klatka piersiowa spełniają również rolę rezonatora.

• Sprawnie działającego mechanizmu drgającego tzn. krtani wraz z wiązadłami głosowymi, które wprawione w drganie za pomocą powietrza wydychanego wydają dźwięki. Jest to aparat fonacyjny.

• Przestrzeni rezonacyjnych klatki piersiowej oraz gardła, jamy ustnej, nosowej. Które wybiórczo wzmacniają lub osłabiają niektóre składowe tonu krtaniowego i nadają mu charakterystyczną barwę. Jest to aparat artykulacyjno – rezonacyjny.

1. Cechy fizyczne w opisie głosu:

• Czas trwania – uzależniony od okresu, w jakim strumień powietrza wychodzi na zewnątrz jamy ustnej i czasu działania źródła dźwięku.

• Siła brzmienia i skala tej siły – w zapisie fonograficznym w postaci amplitudy fali

• Wysokość brzmienia i skala tej wysokości (tzw. skala intonacyjna), zależna od budowy krtani i długości wiązadeł głosowych, a następnie od częstotliwości drgań na sekundę w ośrodku powietrznym – od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy.

• Barwa brzmienia – niezależna zupełnie od poprzednio wymienionych czynników fizycznych, decydująca o tzw. skali modulacyjnej brzmienia żywego słowa.

1. Zaburzenia mowy:

Przekazywanie informacji jest możliwe dzięki określonym dźwiękom i słowom oraz w mniejszym stopniu dzięki gestom. Za prawidłowy przebieg procesu mówienia odpowiada koordynacja ośrodków mowy, aparatu wykonawczego, którym są nerwy i mięśnie języka podniebienia i strun głosowych oraz aparatu odbiorczego mowy. Jeśli na tej drodze wystąpi jakiś defekt, można mówić o zaburzeniu mowy.

1. Trzy grupy dzieci z nieprawidłowym rozwojem mowy:

• Mówienie z opóźnieniem, choć wymowa jest od razu prawidłowa.

• Mowa we właściwym czasie, ale nieprawidłowa

• Mowa z opóźnieniem i długo nieprawidłowa

Jeśli do 3 r.ż. mowa nie rozwinie się (dziecko wymienia tylko pojedyncze wyrazy i to proste) trzeba podejrzewać ORM.

1. Klasyfikacja zaburzeń mowy

W literaturze polskiej istnieje wiele klasyfikacji zaburzeń mowy m.in. I. Styczek, T. Kani, L. Kaczmarka, S. Grabiasa

Są to klasyfikacje:

• Objawowe

• Przyczynowe

• Przyczynowo – objawowe

1. Klasyfikacja objawowa (symptomatologiczna) zaburzeń mowy wg Leona Kaczmarka:

W każdej wypowiedzi można wyróżnić trzy części składowe :

1. treść (to, co mówimy),

2. formę językową (to, jak mówimy)

3. substancję foniczną (to, za pomocą, czego mówimy)

Połączenie treści i formy umożliwia przekazywanie myśli. Substancja foniczna jest natomiast nośnikiem, „medium” dla myśli. Wszystkie trzy części składowe wypowiedzi determinują trzy rodzaje zaburzeń mowy:

• zaburzenia treści – powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych; objawiają się m.in. brakiem logiki w budowanych tekstach, zakłóceniami w procesie uogólniania i abstrakcji, niespójnością występującą w zbudowanych tekstach.

• Zaburzenia językowe (zaburzenia formy) – są skutkiem ogniskowych mózgu; objawiają się niedokształceniem mowy lub jej brakiem np. afazja, alalia.

• Zaburzenia substancji fonicznej – w płaszczyźnie suprasegmentalnej (jąkanie, rynolalia, bełkot, bradylalia, trachylalia itp.) i segmentalnej ( spowodowane np. upośledzeniem słuchu, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy i obwodowych narządów nerwowych, wpływami środowiska itp.)

1. Klasyfikacja przyczynowa (etiologiczna) zaburzeń mowy wg Ireny Styczek obejmuje:

• Zaburzenia mowy zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe), w których nie stwierdza się defektów anatomicznych, które można by uznać za przyczynę zaburzeń mowy;

• Zaburzenia mowy wewnątrzpochodne (endogenne), w tym:

• Dysgłosja – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności.

• Dyzartria (anartria) – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne.

• Dyslalia (alalia) – opóźnienie w przyswajaniu sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych.

• Afazja – utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych.

• Jąkanie – zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa)

• Nerwice mowy (logoneurozy) – mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice.

• Oligofazja – niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym.

• Schizofazja – mowa u osób chorych psychicznie.

1. Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy obejmuje:

• Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi np. głuchota i niedosłuch, alalia, dyslalia, oligofazja; procedurą logopedyczną w tej klasie zaburzeń jest budowanie wszelkich rodzajów kompetencji, zaś usprawnianie realizacyjne jest procedurą wtórną.

• Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach), np. dysgłosja, jąkanie, giełkot, mowa bezkrtaniowa, anartria i dyzartria itd.; procedurą logopedyczną jest usprawnianie realizacji różnych poziomów systemu komunikacyjnego.

• Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego np. afazja, schizofazja; procedurą logopedyczną jest odbudowywanie wszystkich typów kompetencji i usprawnianie realizacji.

1. Opóźniony rozwój mowy:

• Na skutek uszkodzeń obwodowego narządu mowy

• Na skutek uszkodzenia narządu słuchu, wzroku

• W niedorozwoju umysłowym

• W braku motywacji do mówienia

• W uszkodzeniach ośrodkowego układu nerwowego

• Uwarunkowany rodzinnie

1. ORM wg H. Spionek:

• Późniejsze pojawienie się gaworzenia

• Późniejsze pojawienie się pierwszych słów

• Ubóstwo słownictwa

• Późniejsze pojawienie się zdań prostych i złożonych

• Nieprawidłowa gramatyka

• Przedłużająca się mowa dziecięca

1. Przyczyny ORM:

1. Endogenne:

• Dziedziczność

• Nieprawidłowość w motorycznych i kojarzeniowych włóknach nerwowych w układzie centralnym

1. Egzogenne:

• Choroby wcześniej przebyte hamujące rozwój ruchowy

• Środowisko

1. Prawidłowy rozwój mowy to:

• Sprawnie działający słuch

• Przebieg i poziom rozwoju ruchowego

• Poziom intelektualny

• Czynniki emocjonalne

1. Różnice między wadą wymowy a błędem wymowy:

• Przy wadzie zazwyczaj nie ma warunków do prawidłowej wymowy i istnieje świadomość zaburzenia. Przy błędzie istnieją wszelkie podstawy by mówić prawidłowo ale brak jest świadomości.

1. Dyslalia – to nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, kilku głosek, a nawet wszystkich lub niemal wszystkich od razu tzw. bełkot. Zachowane są rytm, melodia, akcent ale mowa jest zatarta.

(Genowefa Demelowa)

1. Formy realizacji dźwięków w dyslalii wg Kani:

• Mogilalia (elizja) – brak realizacji fonemów w postaci osobnego segmentu (głoski)

np. szafa - afa

• Paralalia (substytucja) – realizacja fonemu mieści się w polu realizacji innego fonemu tzn. dwa fonemy mają tą samą realizację. Przykładem może być: pararotacyzm czy parasygmatyzm.

np. szynka – synka, żaba – ziaba

• Deformacja – realizacja fonemu wykracza poza właściwe pola realizacji tego fonemu, zarazem nie mieści się w polu realizacji innych. Są to głoski nietypowe dla danego systemu fonematycznego

np. ryba – jiba, kot – tot

1. Przyczyny dyslalii

1. Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:

• Język (makroglosja, język zbyt długi, za mały, krótkie wędzidełko)

• Podniebienie (rozszczepy zbyt mocno wysklepione, wąskie podniebienie twarde, tzw. gotyckie):

• zniekształcenia zgryzu

• anomalie zębowe (trwałe lub przejściowe, związane z wymiana uzębienia)

• przerost trzeciego migdałka

• polipy

• skrzywienie przegrody nosowej

• przerost śluzówki nosa.

1. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:

• Niska sprawność języka, warg

• Zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe

• Trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady

• Nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego

1. Brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie (język między zębami)

1. Podział dyslalii na poszczególne wady wymowy (wg G. Jarzębowskiej)

1. Sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek detalizowanych (ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ź, cz, dż)

2. Rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski r

3. Kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski k

4. Gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski g

5. Lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski l

6. Betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski b

7. Mowa bezdźwięczna – wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki (np. „g” jak „k”)

1. Jak postępować, aby rozwój mowy przebiegał prawidłowo?

• Poprawna wymowa osób z najbliższego otoczenia

• Reakcja dziecka na aktywność uczuciową i słowną otoczenia

• Uważne słuchanie wypowiedzi dziecka

• Zakaz poprawiania wypowiedzi dziecka

• Częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie, oglądanie wspólne filmów dla dzieci i rozmawianie na ich temat

• Dbanie o uszy, gardło i nos