Bezpieczne państwo według Arystotelesa

Arystoteles (grec. Ἀριστοτέλης) pryszedł na świat w 384 p.n.e. w Stagirze, a zmarł w 322 p.n.e. w Chalkis. Był najwybitniejszym uczniem Platona, studiował w Akademii Platońskiej przez około 20 lat. Po śmierci Platona został nauczycielem. W 355 r. p.n.e. wrócił do Aten i otworzył szkołę filozoficzną - Liceum. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, którego był doradcą, został oskarżony o bezbożność i dlatego wyjechał do Chalkis. Nauki Arystotelesa są źródłem powstawania założeń chrześcijańskich. Arystoteles odrzucił Platońską teorię idei oraz racjonalistyczne metody poznania, a zastąpił to metodami opartymi na doświadczeniu.
Arystoteles podzielił nauki na teoretyczne (poznanie bezinteresowne, cenione najwyżej), praktyczne (m.in. etyka, polityka, medycyna) oraz wytwórcze, czyli dotyczące działalności rzemieślniczej (np. poetyka). Podstawową i najogólniejszą nauką o strukturze rzeczywistości jest "filozofia pierwsza" (została nazwana po śmierci Arystotelesa metafizyką).

Głównym terminem etyki Arystotelesa jest dobro. Nie jest ważne jego poznanie, lecz jego realizowanie. Istnieje cel ostateczny, przy którym wszystkie inne cele są tylko środkami. Arystoteles nazwał to dobrem najwyższym. Uważał, że można je odnaleźć jedynie w szczęściu.

Arystoteles utworzył słynną doktrynę „złotego środka”, czyli unikanie granic końcowych - nadmiaru i niedostatku.

Arystoteles przywiązywał dużo uwagi do teorii wychowania. Cnota pozwala mądrze, zgodnie z rozumem oraz zgodnie z wolą opanowywać wrodzone skłonności człowieka, np. poczucie nadmiernej przyjemności, zawiści czy też litości.

Cnoty etyczne nie są z człowiekiem od urodzenia. Trzeba na nie ćwiczyć, a następnie utrwalać poprzez ciągłe ich powtarzanie. Wszystkie cnoty tworzą duchowo nie ukształtowaną materię, dlatego powinny zostać opanowane przez typową dla człowieka formę, tj. rozum i wolę.

Państwo według Arystotelesa

Najważniejszym i wyjściowym punktem jest stwierdzenie, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie.

Państwo tworzy się w następujący sposób:

1. osobniki płci męskiej i żeńskiej mają potrzebę łączenia się ze sobą, płodzenia potomstwa. Tak powstają wspólnoty rodzinne,

2. wspólnoty rodzinne tworzą gminy, które następnie

3. łączą się w państwo, kiedy już będą pełne i samowystarczalne;

Oczywiście doskonałe państwo to równocześnie bezpieczne państwo. Żeby tak się stało należy już od początku zadbać o szczegóły.

W momencie gdy jakiś człowiek nie ma potrzeby życia w państwie staje się nadludzką istotą lub nędznikiem.

W tworzeniu ogniska, czyli rodziny Arystoteles wyróżnił naturalne modele: pan i niewolnik, mąż i żona oraz ojciec i syn. Arystoteles nie uważał niewolnictwa za coś złego, nienaturalnego. Życie jest tylko działaniem, a nie wytwarzaniem, więc niewolnik jest pomocnikiem w działaniu i może należeć do pana. Jest to określone prawem, jednak naturą oba osobniki nie różnią się od siebie.

Natura wybiera kto będzie panem, a kto niewolnikiem, jeśli wybór zachodzi wbrew naturze jest to jej naruszenie i system nie będzie już pracował poprawnie. Pan i niewolnik nie osiągną szczęścia, a tym samym nie będą czuli się bezpiecznie. Będzie niosło to skutki na całą rodzinę. Niewolnik musi uzupełniać pana, być oderwana częścią jego ciała i musi być dobrze użytkowany przez niego.

Ważną, a dla niektórych nawet najważniejszą sztuką w ognisku jest także zarobkowanie. Zarobkowanie nie jest zgodne z naturą. Ludzie powinni żyć przy zaspokojeniu podstawowych potrzeb, czyli żyć wygodnie. Jednak jak ktoś zaczyna pomnażanie pieniędzy to nie potrafi już tego procesu powstrzymać. Nie chce poprzestać na tym co osiągnął. Zawsze będzie za mało i tym samym nigdy nie osiągnie szczęścia. Odnosi się to do bezpieczeństwa jednostki. Człowiek nie będąc zaspokojony nie zapełni się, czyli nie osiągnie szczęścia. Człowiek nieszczęśliwy, żyjący w zmartwieniach i obawach nie będzie czuł się bezpiecznie. Coraz większa grupa osób zacznie czuć niebezpieczeństwo. Tym samym gmina znajdzie się w niebezpieczeństwie, a następnie może całe państwo, ponieważ jednostki będą walczyć o zarobek i dobra materialne co może przerodzić się w konflikt na większą skalę.

Jednak bezpieczeństwo w rodzinie nie zależy tylko od zarobkowania. Zależy także od stosunków mąż-żona, ojciec-syn. Według Arystotelesa mąż ma pewną władzę nad żoną, ponieważ żona nie jest kompetentnym władcą. Jest to inny rodzaj władzy niż pan-niewolnik. Najlepszy władza jest mężczyzną z dużym przebiegiem lat, dlatego też dziecko lub młodociany nie będzie dobrym władcą, ponieważ jego zdolności władcze nie są w pełni rozwinięte. Oczywiście istnieją wyjątki od tych reguł.

Choć był jego uczniem, Arystoteles krytykuje teorie Platona na temat państwa. Platon zakładał ujednolicenie, wspólnotę dóbr, dzieci i kobiet, co zdaniem Arystotelesa zaburza naturalny porządek i prowadzi do rozpadu społeczeństwa. Arystoteles dzielił ustroje państw na dobre (politeja, monarchia, arystokracja) oraz złe (demokracja, oligarchia, tyrania). Politeja to ustrój, który sam wymyślił. Oznacza państwo najlepsze. Główną jego zasadą jest wcześniej wspominany „złoty środek”. Państwo to nie miało mieć charakteru stałego i ujednoliconego. Arystoteles nie przykładał dużej uwagi do instytucji, urzędów, wojsk, itp. Uważał, że szczęście i tym samym bezpieczeństwo ludzie będą potrafili zapewnić sobie sami. Ma to oczywiście związek z dobrem. Tylko dobro równa się szczęście, a dobro to brak zła, a zło to brak wojen i konfliktów, czyli poczucie bezpieczeństwa.

Nie tylko jednostka buduje bezpieczeństwo państwa, ale też odwrotnie. W państwie nierozumnym, pozbawionym cnót nie będzie żyła dobra i szczęśliwa jednostka. Tu rodzi się wspólny cel i państwa i jednostki – dążenie do szczęścia. Kiedy jednostka będzie szczęśliwa to będzie budowała szczęśliwe państwo, a jeśli będzie szczęśliwe państwo to będzie ono umożliwiało szczęśliwe funkcjonowanie jednostki.

Politeja to połączenie wolnego urodzenia i bogactwa. Taki obszar społeczeństwa mógłby uczęszczać do wojska i poświęcać czas dobru państwa.

Wracając do „złotego środka”, państwo miało opierać się właśnie na tej zasadzie. W politeji nie powinno starać się dotykać ani górnej ani dolnej granicy, np. najlepszy człowiek to człowiek średnio usytuowany, czyli nie biedny i nie bogaty. Taki model jest gwarancją bezpieczeństwa, ponieważ człowiek na średnim poziomie materialnym nie będzie pragnął więcej dorobku i nikt nie będzie chciał jego majątku. Kiedy człowiek nie myśli materialny jest bardziej otwarty na rozwijanie rozumu. Społeczeństwo miało dążyć do tworzenia takiego wzoru.

W politeji miały być wyróżnione rodzaje społeczeństwa takie jak: obywatele, nieobywatele, niewolnicy i kapłani.

Obywatele to ludzie bardziej zamożni, którzy nie pracują na hańbiących stanowiskach, jak np. pracownik fizyczny lub handlowiec. Mieli oni za to służyć w wojsku. Nieobywatele i niewolnicy mieli pracować dla wytwarzania. Kapłani natomiast to ludzie, którzy porzucili życie publiczne.

Pomimo tych podziałów Arystoteles chciał, by społeczeństwo stanowiło jedną, zwartą i współpracującą grupę. Podzielił społeczeństwo jeszcze na grupy ze względu na wiek; młodociani – wojownicy, średni wiek – urzędnicy, starsi – kapłani.

Społeczeństwo miało być zróżnicowane. Ujednolicenie prowadziłoby do zatarcia granic, a w wyniku tego z państwa powstałaby jednostka. Im bardziej różnorodni sa ludzie tym ciekawsze jest życie.

Kolejny ważnym dla bezpieczeństwa państwa aspektem jest prawo. Według Arystotelesa prawo jest sprawiedliwością. Każdy musi przestrzegać prawa. Kto go nie przestrzega jest niesprawiedliwy. Prawo jest cnotliwe i jego przestrzeganie prowadzi do lepszego życia.

Arystoteles wymienił dwa rodzaje sprawiedliwości. Sprawiedliwość wyrównywająca jest na płaszczyźnie pomiędzy ludzkiej. Zakłada, by każda jednostka otrzymała tyle, ile straciła. Sprawiedliwość rozdzielającą natomiast jest pomiędzy jednostką a państwem i dotyczy otrzymywania dóbr zgodnie z zasługami.

Politeja powinna mieć taki obszar, by zdołała pomieścić wszystko co niezbędne, a tym samym być samowystarczalna. Zycie powinno przebiegać swobodnie i przyjemnie, ale z umiarem. Miasto powinno być usytuowane centralnie z dogodnym wyjściem. Ludność nie powinna być ani zbyt mała, ani zbyt duża. W jednym państwie powinno być tak dużo ludzi, by sami wytworzyli to, co jest im potrzebne, ale tak mało, by się wzajemnie znali (znajomość pomagałaby, np. w wyborze władcy).

Bilbiografia:

• „Polityka” Arystoteles, PWN, Warszawa 2006,

• „Etyka nikomachejska” Arystoteles, Warszawa 1982,

• „Słownik filozofów" red. prof. Bolesława Andrzejewskiego, Human­iora, Poz­nań 1999;