Obiektem i celem poznania naukowego pedagoga jest bardzo często dziecko i młody człowiek. Gdy pedagog bada instytucje, poznaje procesy i zjawiska społeczne to najczęściej w ich kontekst uwikłany jest los dziecka, ucznia, wychowanka, lub jego rodziców, wychowawców, nauczycieli. Ta okoliczność nakłada na badacza wyjątkowe obowiązki: staranność, rzetelność i uwagi.
Etyczność badań – oznacza, że zostały one zaplanowane i przeprowadzone tak, że:
badacz nie naruszył w niczym praw ani osób bezpośrednio badanych oraz osób związanych z badaniami np. rodziców, nauczycieli
badacz gotów jest do przyjęcia odpowiedzialności za wszystkie konsekwencje swoich poczynań badawczych:
bezpośrednich, natychmiastowych, krótkofalowych,
pośrednich, długofalowych
tych, których nie był w stanie przeprowadzić planując i przeprowadzając badania
badacz jest gotowy do podjęcia działań nakierowanych na zmniejszenie lub na eliminowanie skutków niepożądanych
Źródła problemów etycznych:
Uzyskanie zgody na badanie dziecka od rodziców lub opiekunów.
Pełne informacje co do celów przebiegu metod oraz sposobów wykorzystania danych od dziecka i o dziecku.
Stworzenie sytuacji badawczej, przyjaznej, czytelne, bezpiecznej dziecku.
Konsultowanie z rodzicami swych hipotez diagnostycznych oraz traktowanie ich jako swoich współpracowników.
Włączenie rodziców, opiekunów w przebieg procesu diagnostycznego, zaproszenie do wspólnych działań z dzieckiem.
Konsultowanie z rodzicami zasad konstruowania programu pomocy dla dziecka.
Opracowanie programu pomocy dla dziecka możliwego do realizacji w warunkach w jakich dziecko i jego rodzina żyje.
We wszystkich tych obszarach rodzić się mogą u badacza konflikty:
wewnętrzne: między poczuciem powinności moralnej a:
lękiem przed oceną
niskim poczuciem własnych kompetencji
zbyt małą ilością czasu
brakiem zaufania do rodziców
brakiem zaufania do specjalistów
brakiem gotowości do współpracy z innymi
zewnętrzne: związane z:
określoną ilością czasu na badania jednego dziecka w danej placówce
koniecznością posługiwania się ściśle określonymi narzędziami pracy
naciskami społecznymi np. ze strony nauczycieli
trudnymi warunkami w danej rodzinie czy szkole utrudniającymi właściwe postępowanie z dzieckiem
zwyczajami panującymi od lat w danej placówce (rutynowe postępowanie diagnostyczne)
trudnościami finansowymi placówki
własnym zmęczeniem
niską efektywnością działań (brak współpracy z nauczycielami i rodzicami).
Siedem zasad etycznych:
Nie szkodzić.
Być kompetentnym.
Nie wykorzystywać.
Traktować ludzi z szacunkiem.
Dbać o zaufanie osoby badanej.
Podejmować działanie przy dysponowaniu pełnymi informacjami.
Działać zgodnie z zasadami społecznej równości i sprawiedliwości.
Moralne przykazania dla pedagoga-badacza:
- pierwszym jest uznanie nienaruszalności dobra dziecka we wszelkich przedsięwzięciach poznawczych, także i wtedy gdy przez respektowanie tego dobra nie może on osiągnąć celów badawczych lub wartość poznania zostanie zaburzona,
- drugą są zmiany projektowane i dokonywane muszą być zmianami dla dobra dziecka, z uwzględnieniem dobra konkretnego człowieka. Mają one poprawić błędy i niedociągnięcia, ulepszyć warunki życia i rozwoju. Pojawić się tu może konflikt dobra indywidualnego z interesem instytucji lub grupy. Problem ten rozstrzygnąć może tylko wiedza, mądrość i wrażliwość pedagogiczna.
ZASADY ETYCZNE PROWADZENIA BADAŃ NAUKOWYCH
(projekt Czeskiego Towarzystwa Badań Pedagogicznych, Ostrawa - 2009)
Prowadzący badania pedagogiczne:
1. czyni to z poszanowaniem wszystkich osób, które są bezpośrednim lub pośrednim przedmiotem badań i dba o to, aby nie naraził ich na straty oraz by nie doszło do naruszenia ich praw
2. informuje zgodnie z prawdą uczestników badań o ich znaczeniu, celach i problemach, podobnie jak o uzyskanych wynikach badań
3. uzyskuje zgodę od uczestników badań na ich udział w nich oraz informuje ich o możliwości odmówienia udziału w każdym momencie procesu badawczego
4. dotrzymuje tajemnicy lub gwarantuje anonimowość informacji uzyskanych w toku badań od ich uczestników
5. w ich toku stosuje metody pozyskiwania danych uwzględniając przy tym prawa autorskie
6. tak w trakcie procesu badawczego, jak i po ich upublicznieniu wyników zabezpiecza dane i plany badawcze w taki sposób, aby nie mogło dojść do ich niepowołanego użycia (Prawo o ochronie danych osobowych)
7. upowszechnia wyniki swoich badań osobom, które były ich przedmiotem
8. nie publikuje wyników badań, gdyby mogło w następstwie tego dojść do naruszenia praw ich uczestników
9. odpowiada za dokładność i sprawny przebieg procesu badawczego
10. respektuje zasady pracy naukowej, w tym szczególnie swobodnego, niezależnego i krytycznego myślenia.
Warto wspomnieć o interesującym ,, dekalogu badacza rzeczywistości społecznej” opracowany przez Janusza Sztumskiego.
Jego zalecenia:
Przy podejmowaniu badań bierz pod uwagę nie tylko spodziewane pożytki lub zyski, ale także koszty i straty.
Przyjmij osobistą odpowiedzialność za prowadzone badania i ich skutki.
Bądź otwarty i uczciwy wobec uczestników badań.
Informuj uczestników badań o celach i założeniach badań na tyle , na ile jest to możliwe ze względu na dobro badań.
Staraj się jak najlepiej współpracować z dobrowolnymi uczestnikami badań, ponieważ od tego zależy realizacja twoich zamierzeń badawczych.
Nie wykorzystuj badanych . Szanuj ich czas i cierpliwość.
Zapewnij badanym ochronę przed wszelkimi szkodami , możliwymi do przewidzenia.
Bądź zawsze gotowy do uczciwego wyjaśnienia badanym wszelkich wątpliwości , jakie mogą się u nich pojawić.
Dbaj , aby uczestnicy badań darzyli cię zaufaniem.
Pamiętaj , że zasadniczym celem badań powinno być uzyskanie danych zebranych w sposób metodologicznie zasadny, solidny, które mają przyczynić się do rozwijania nauki, a nie do zaspokajania niegodziwych zamierzeń.
Przytoczone wyżej zachowania badacza precyzyjnie określają rygory poznania i działania badawczego. Regulują podejście do źródeł, organizacji badań, zasad jawności ,krytycyzmu itd. Stanowczo opowiadają się za poszanowaniem podmiotowości i integralności badanego , jego prawie do informacji i wolności.
W badaniach pedagogicznych skazani jesteśmy na na nierozstrzygalność niektórych sytuacji i brak precyzyjnych narzędzi do określenia , co i kiedy nam wolno. Jakie zachowania badawcze są dopuszczalne i nie szkodzą badanym , a jakie byłyby przekroczeniem dopuszczalnego marginesu wolności ingerowania w sferę uczuć i pamięci. Podstawową cnotą badacza poruszającego się w obszarze badań nad dziećmi i młodzieżą jest ostrożność i respektowanie z należytą uwagą każdej wątpliwości. Należy pamiętać ze dobro dziecka stoi wyżej w hierarchii niż dobro badań.