Alegoria - rodzaj metafory, której znaczenie odczytujemy w sposób jednoznaczny poprzez odwołanie się do tradycji kulturowej, literackiej, religijnej. Na alegorii opierają się często bajki
Przykład : lis - to spryt, zuchwałość.
Aliteracja - to powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.
Przykład : "...bura burza od boru"
Anafora - powtórzenie tego samego słowa lub całej grupy wyrazów na początku kolejnego zdania, wersu, strofy.
Przykład: Szybko zbudź się, szybko wstawaj.
Animizacja - nadawanie przedmiotom martwym cech właściwych zwierzętom.
Przykład: morze ryczy, chmura goni chmurę.
Antonimy - wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym
Przykład: dobro ? zło, niebo ? piekło.
Antyteza - zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo elementów, w celu podkreślenia niezwykłości opisywanego zjawiska.
Przykład : ,,Ogień krzepnie, blask ciemnieje ".
Apostrofa - uroczysty, bezpośredni zwrot do idei, bóstwa lub zacnej osoby, używany w celu osiągnięcia podniosłego, patetycznego nastroju.
Przykład: "Litwo, Ojczyzno moja".
Archaizm ? element języka dawnej epoki historycznej, który wyszedł z użycia lub został zastąpiony przez inny, nowszy.
Przykład : inszy ? inni, powała ? sufit.
Elipsa - celowe pominięcie jakiegoś elementu składowego zdania. Zazwyczaj elipsy stosuje się , aby uniknąć niepotrzebnych powtórzeń, czasem jednak w celu zwrócenia uwagi odbiorcy na pominięte słowo.
Epifora - powtórzenie tego samego słowa lub całej grupy wyrazów na końcu kolejnego zdania, wersu, strofy.
Przykład: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko.
Epitet - zestawienie rzeczownika wraz z określającym go przymiotnikiem, imiesłowem lub innym rzeczownikiem, mające na celu podkreślenie charakterystycznej cechy opisywanej osoby, przedmiotu, pojęcia czy stanu.
Przykład: brzydkie kaczątko.
Eufemizm - zastąpienie słowa niepożądanego ze względów grzecznościowych, estetycznych bądź religijnych, innym, o łagodniejszej formie i wydźwięku.
Przykład : kobieta lekkich obyczajów, zamiast ? prostytutka.
Groteska ? to rodzaj konwencji, która może wystąpić we wszystkich rodzajach literackich. Cechują ją : przesada i wyolbrzymienie, przejaskrawienie, zestawienie sprzecznych, nie pasujących do siebie elementów ? powagi ze śmiesznością, patosu z potocznością, tragizmu z komizmem. Groteska często łączy się z ironią ( czyli pozorną aprobatą) i parodią ( czyli przejaskrawionym naśladowaniu znanego utworu).
Hiperbola - celowe wyolbrzymienie, przejaskrawienie jakiegoś elementu opisywanego świata. Podniesienie jego siły, rozmiarów, znaczenia do nienaturalnych rozmiarów. Hiperbola jest zazwyczaj wyrazem silnego zaangażowania podmiotu mówiącego.
Przykład: gigantyczny zamiast - duży.
Homonimy - wyrazy, które brzmią jednakowo (często są też jednakowo przedstawiane graficznie), ale odnoszą się do dwóch różnych elementów rzeczywistości. W jakim znaczeniu został użyty wyraz możemy określić jedynie na podstawie kontekstu wypowiedzi.
Przykład: zamek : jako budowla, i jako część ubrania.
Inwersja - celowe przestawienie szyku wyrazów w zdaniu.
Inwokacja - rozbudowana apostrofa, skierowana do boga lub muzy, umieszczona na początku dłuższego utworu, zwłaszcza eposu. W inwokacji autor prosi osobę do której się zwraca o natchnienie i opiekę nad nim w trakcie tworzenia dzieła.
Przykład: ?Litwo, Ojczyzno moja?.
Kontrast - opisanie jednego zjawiska (osoby, rzeczy) na zasadzie zestawienia go z innym, przeciwstawnym zjawiskiem. Ma to na celu uwydatnienie cech charakterystycznych omawianego elementu rzeczywistości i wyraziste ukazanie jego odmienności.
Litota - przeciwieństwo hiperboli polegające na celowym pomniejszaniu znaczenia jakiejś rzeczy, osoby, stanu, zjawiska.
Przykład: zamiast cichy- niegłośny.
Metafora - najważniejsza figura stylistyczna inaczej nazywana przenośnią. W jej obrębie słowa tracą swoje pierwotne znaczenie i wspólnie tworzą nową całość semantyczną.
Przykład: "podzielę się z wami wiadomością".
Metonimia - inaczej zamiennia. Polega na zastąpieniu nazwy określonego przedmiotu inną, ale odnoszącą się do elementu rzeczywistości w jakiś sposób połączonego z określanym wyrazem.
Przykład: czytam Mickiewicza, zamiast- czytam dzieła Mickiewicza.
Neologizmy - są to nowe elementy języka, powstałe w zgodzie z obowiązującymi normami słowotwórczymi. Powstają zazwyczaj w wyniku konieczności nazwania czegoś, na co w danym języku nie ma nazwy. Neologizmy mogą być udane (przyjęte do ogólnonarodowego języka) lub nieudane (krótkotrwałe, nie przyjęte do ogólnokrajowego języka).
Przykład: myszka ( komputerowa ), złoto (złoty medal).
Oksymoron - najczęściej stosowany rodzaj paradoksu. Jest to zestawienie dwóch pojęć przeciwstawnych i wzajemnie się wykluczających.
Przykład: gorący lód, zimne słońce.
Onomatopeja - wyraz dźwiękonaśladowczy, za pomocą tychże słów możemy imitować różnorodne dźwięki.
Przykład: odgłosy zwierząt: hau, hau, miau, ćwir, ćwir;
odgłosy natury: bul, bul;
dźwięki towarzyszące różnym zjawiskom i czynnościom: pif - paf, stuk - puk.
Paradoks ? sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, skłóconą z powszechnie uznawanymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, powstałą przez zestawienie całości znaczeniowo maksymalnie kontrastowych (opartych często na antytezie). Parafraza ? swobodna przeróbka tekstu, która rozwija i modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens.
Personifikacja - uosobienie nadanie przedmiotom martwym lub zwierzętom cech właściwych tylko ludziom.
Przykład: dumny kościół.
Peryfraza - opisanie, omówienie. Figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu pojedynczego słowa, nazywającego określoną rzecz, osobę, zjawisko, rozbudowanym opisem.
Przykład: Drugi stambulskie oddycha gorycze
Lub pije chińskich ziół ciągnione treści.
Stambulskie gorycze zastępują tutaj tytoń, a z chińskich ziół ciągnione treści ? herbatę.
Porównanie - polega na zestawieniu dwóch podobnych pod jakimś względem osób, rzeczy, zjawisk, w celu uwydatnienia ich wspólnej cechy.
Przykład : "biały jak śnieg".
Porównania homeryckie - czyli porównania bardzo rozbudowane, o zawiłej, skomplikowanej składni.
Przykład : "żołnierze padali jak liście z drzew".
Powtórzenie - celowe, wielokrotne użycie tego samego słowa (lub całej konstrukcji wyrazowej), stosowane w celu podkreślenia jego znaczenia.
Przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni".
Przerzutnia - zakończenie zdania w kolejnym wersie.
Przykład: "Emanuel już mieszka
Na Taborze!".
Pytanie retoryczne - pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi bo ta jest oczywista lub nie można jej udzielić. Stosowane jest jedynie po to, aby zmusić odbiorcę do refleksji.
Przykład: "Cóż możemy w tej sytuacji zrobić?" pyta mówca. Odbiorcy nie wiedzą, ale przeczuwają, że mówca zna odpowiedź. I rzeczywiście, po chwili słyszą odpowiedź na ich bolączki.
Reifikacja - nadawanie ludziom, zwierzętom, roślinom cech właściwych jedynie przedmiotom martwym.
Rym - systematyczne powtarzanie się określonych głosek znajdujących się w tej samej pozycji w wersie. Zazwyczaj rymują się końcowe części wersu, ale w poezji czasem stosuje się również rymy w środku kolejnych linijek tekstu.
Przykład : woda ? uroda, zew ? krew.
Symbol - znak treści metaforycznych, które jednak mogą zostać różnorodnie odczytane i zinterpretowane. Znaczenie symbolu jest więc chwiejne, nie tak znormalizowane jak w przypadku alegorii.
Przykład: lew oznacza nie tylko dany gatunek zwierzęcia, lecz często także siłę lub władzę.
Synonim - wyraz bliski znaczeniowo innemu słowu. Para takich wyrazów, w określonych przypadkach, może funkcjonować zamiennie (np.: gdy tworzymy dłuższą wypowiedź i chcemy uniknąć powtórzeń).
Przykład: kolor ? barwa, odcień, maść.
Średniówka ? wewnętrzny podział w wersie, słyszany podczas czytania jako pauza, odstęp na oddech. Stosowany w utworach poetyckich, których wersy mają jednakową liczbę sylab (więcej niż osiem).
Przykład : Śród takich pól przed laty, | nad brzegiem ruczaju,
Na pagórku niewielkim, | we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, | lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka | pobielane ściany.
( średniówka zaznaczona jest - | )
Wykrzyknienie - służy wyrażaniu bardzo silnych emocji nadawcy, zazwyczaj przybiera formę krótkiego zdania wykrzyknikowego, wtrąconego w tok wypowiedzi. Wykrzyknienie nazywamy inaczej eksklaminacją.
Przykład: "Ojej!", "Och!", "Ach!".
Zdrobnienie - wyraz pochodny o charakterze zmniejszającym, utworzony za pomocą formantu zdrabniającego: -ka -ko -utki -nik -ek -eńko -ić -enie -eczek, zazwyczaj służy do pieszczotliwego, czułego określenia opisywanej osoby, rzeczy, zjawiska. Zdradza tym samym nastawienie autora tekstu do opisywanego elementu rzeczywistości.
Przykład: lalka - laleczka
Zgrubienie - wyraz pochodny o charakterze zgrubiałym, utworzony za pomocą formantu zgrubiającego: -sko, -ysko, -isko, -al, -yl. Za pomocą zgrubień autor tekstu może wyrazić swoją niechęć do opisywanego elementu rzeczywistości.
Przykład : pies ? psisko.