Środki stylistyczne – środki używane w literaturze mające na celu wywołanie u czytelnika określonych emocji, pobudzenie jego wyobraźni.

Aforyzm – zwięzła, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną, psychiczną lub moralną.

Animizacja inaczej ożywienie – środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym cech istot żywych, np. morze ryczy, gwiazda skacze.

Personifikacja, inaczej uosobienie – środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom, roślinom, zwierzęciem i zjawiskom cech ludzkich np. głaz opowiada.

Animalizacja, inaczej uzwierzęcenie - to środek stylistyczny używany w celu nadania rzeczom lub osobom cech zwierzęcych np. teściowa szczeka. Środek ten nie jest zbyt popularny.

Epitet – wyraz (przymiotnik, rzeczownik lub imiesłów) określający przedmiot: słodki całus.

Występuje:

epitet metaforyczny, w którym zawarta jest metafora np. gorzki śmiech,

epitet stały, którego określenie zawsze odnosi się do tej samej rzeczy np. brzydkie kaczątko,

epitet złożony, który powstał przez złożenie wyrazów np. gromowładny Zeus,

epitet sprzeczny, tzw. oksymoron, którego określenie jest sprzeczne z danym przedmiotem np. kamienne serce.

Metafora, inaczej przenośnia – środek stylistyczny polegający na przeniesieniu znaczenia wyrazu lub wyrażenia na jakieś inne pojęcie, dzięki któremu uzyskuje inną znaczeniowo całość np. powódź kwiatów.

Porównanie – środek stylistyczny polegający na uwydatnieniu pewnych cech elementu przez wskazanie na jego podobieństwo do innego np. gorąco jak w piecu.

Powtórzenie – kilkukrotne wprowadzenie w utworze literackim jakiegoś elementu lub zasady budowy. Szczególnym rodzajem powtórzenia jest refren

Anafora – celowe rozpoczynanie członów zdań lub wersów od tych samych wyrazów.

Apostrofa – utrzymany w podniosłym tonie bezpośredni zwrot do osoby, upersonifikowanej idei, przedmiotu lub zjawiska.

Pytanie retoryczne - pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skłonienia odbiorcy do przemyśleń na określony temat, podkreślenia wagi problemu czy też pytanie, na które odpowiedź jest oczywista.

Ironia – ukryta drwina, utajone szyderstwo, złośliwość zawarta w wypowiedzi pozornie aprobującej.

Neologizm - nowy wyraz utworzony w danym języku, aby nazwać nieznany wcześniej przedmiot czy sytuację lub osiągnąć efekt artystyczny w utworze poetyckim.

Rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu lub zdania. Układy rymów: parzyste (AABB), przeplatane (ABAB), okalające (ABBA), monorymy (AAAA).

Frazeologizm – utrwalone w użyciu połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które ma znaczenie symboliczne, np. biała flaga, marzenie ściętej głowy.

Idiom - wyraz albo wyrażenie złożone, którego znaczenie jest swoiste, odmienne od znaczenia jakie należałoby przypisać danemu wyrazowi czy wyrażeniu złożonemu biorąc pod uwagę poszczególne części składowe

Synonim (wyraz bliskoznaczny) - wyraz lub dłuższe określenie równoważne znaczeniowo innemu, lub na tyle zbliżone, że można nim zastąpić to drugie.

Archaizm - wyraz, konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł już z użycia.

Eufemizm – wyraz, zwrot lub wyrażenie używane zamiast innego, którego użycia chce się uniknąć za względów obyczajowych, religijnych, politycznych itp. Eliminują wulgaryzm i dosadność słów.

Apozycja – środek stylistyczny, który polega na użyciu dwóch słów (zwykle rzeczowników) w tej samej formie fleksyjnej. Jedno ze słów jest dopowiedzeniem, przydawką drugiego. Oznacza to, że jedno słowo dointerpretowuje drugie lub nawet przedefiniowuje je.

Np. O Warto, rzeko, wodo rodzona...

Inwersja (przestawnia) - taki szyk wyrazów w zdaniu, który na tle powszechnego języka literackiego odczuwa się jako niezwykły z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych od siebie składniowo wyrazów.

Wulgaryzmy - wyrazy, wyrażenia lub zwroty uznawane przez użytkowników danego języka jako nieprzyzwoite, ordynarne.

Symbol – odpowiednik pojęcia postrzegany zmysłowo. Najbardziej ogólnie jest to zastąpienie jednego pojęcia innym, krótszym, bardziej wyrazistym lub najlepiej oddającym jego naturę, albo mniej abstrakcyjnym. Jest to znak odnoszący się do innego systemu znaczeń, niż do tego do którego bezpośrednio się odnosi. Przykładowo symbol lwa oznacza nie tylko dany gatunek zwierzęcia, lecz często także siłę lub władzę. Symbole są pewnymi znakami umownymi, które w różnych kulturach mogą mieć różne znaczenia - to odróżnia symbol od jednoznacznej alegorii.

Oksymoron – figura retoryczna, która tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach. Najczęściej składa się z rzeczownika i określającego go przymiotnika np. gorący lód, żywy trup i jest wtedy epitetem sprzecznym, albo z czasownika i określającego go przysłówka np. śpieszyć się powoli. 

Retrospekcja – w utworze epickim przywołanie wcześniejszych wydarzeń przez bohatera bądź bohaterów.

Kontrast – zabieg stylistyczny polegający na przedstawieniu pewnego zjawiska poprzez ukazanie również zupełnie odmiennego, przeciwstawnego znaczenia. Zestawienie dwóch przeciwieństw. Służy uwydatnieniu cech charakterystycznych opisywanego przedmiotu.

Paradoks – sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, prowadzącą do wniosku sprzecznego z powszechnie uznawanymi przekonaniami lub sprzecznego wewnętrznie. Np. paradoks Chyla z Tybetu – „Jak przegrasz, to i tak wygrasz”

Inwokacja (łac. invocatio = wezwanie) – rozbudowana apostrofa otwierająca utwór literacki, zazwyczaj poemat epicki, w której zwykle autor zwraca się do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o natchnienie, pomoc w tworzeniu dzieła.

Anakolut – błąd składniowy zniekształcający budowę zdania, powodujący zanik związku logicznego między jego członami; inaczej jest to wypowiedź zorganizowana pod względem składniowym tak, że jej poszczególne człony kłócą się z porządkiem logicznym zdania. Np. jadąc do pracy, padał deszcz; otwierając okno, zatrzasnęły się drzw. Zdania anakolutyczne są czasami wprowadzane celowo do utworów literackich, aby stworzyć wrażenie mowy potocznej lub w innych celach artystycznych. Pełni wówczas rolę środka stylistycznego

Dialektyzacja - inaczej stylizacja gwarowa, polegająca na wprowadzeniu do utworu literackiego (całości lub jego części) słownictwa, zwrotów, form gramatycznych pochodzących z określonego regionu, tzw. dialektyzmów. Dialektyzacja jest świadomym zabiegiem literackim służącym odtworzeniu lokalnego kolorytu, charakterystyce środowiska lub poszczególnych bohaterów

Epifora to w literaturze powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi. Np: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko.

Groteska – kategoria estetyczna, charakteryzująca się połączeniem w jednym dziele jednocześnie występujących przeciwności, takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i realizm, piękno i brzydota. Utwory groteskowe charakteryzują się najczęściej niejednorodnością stylistyczną, obecnością kategorii absurdu, elementów karnawalizacji i atmosferą dziwności.

Synestezja - w literaturze - środek stylistyczny polegający na przypisywaniu jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem.

Pleonazm – jeden z błędów logiczno-językowych; niepoprawne wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera te same treści, które występują w drugiej części. Np. spadać w dół, zabić się na śmierć, błędna pomyłka.

Zdrobnienie - wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym np. piesek od pies. Zdrobnienie oznaczać może pozytywny lub pogardliwy stosunek do omawianego obiektu.

Zgrubienie – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę większą od nazywanej wyrazem podstawowym np. psisko od pies. Zgrubienie może oznaczać pogardliwy stosunek do omawianego obiektu.

Parenteza - środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu.

Hiperbola (przesadnia) – środek stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania ekspresji.

Hiperboli używa się również w mowie potocznej, np. gigantyczny zamiast duży, Powtarzałam ci to tysiąc razy!.

Echolalia - w literaturze jest to środek stylistyczny polegający na powtarzaniu jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych jedynie dla podkreślenia rytmiczności, melodyjności tekstu, szczególnie charakterystyczne w ludowych przyśpiewkach i refrenach, również wykorzystywany jako celowy chwyt poetycki w utworach awangardowych.

Dygresja - odejście od głównego tematu narracji lub wypowiedzi. Dygresja polega na okresowym wprowadzeniu wątków luźno lub wcale nie związanych z podstawową treścią utworu lub wypowiedzi.

Aliteracja - powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers. Aliteracja często była używana w dawnej poezji, szczególniej w klasycznej greckiej i rzymskiej, oraz w staroniemieckiej i skandynawskiej (literatura islandzka). Stanowiła też często element poezji indyjskiej jako jeden ze środków ozdobnego stylu. Np. biją Boże bębny, przecież pięknie pana przepraszam.

Lipogram - forma instrumentacji głoskowej polegająca na takiej budowie tekstu, aby składał się on z wyrazów, w których nie występuje określona głoska, szczególnie częsta w danym języku. Np. Julian Tuwim przytoczył w swojej książce "Pegaz dęba" kilkudziesięciowierszowy fragment, w którym ani razu nie pojawiła się głoska "r".

Paronomazja - figura retoryczna, leksykalny środek stylistyczny, polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego, np. może morze nie pomoże. Paronomazja wydobywa ukryte lub zatarte związki wyrazowe, stając się źródłem ciekawych pomysłów m.in. w kalamburach.

Gradacja - figura stylistyczna; polega na uszeregowaniu słów lub sformułowań według tego, jak się nasila lub słabnie ich intensywność znaczeniowa lub ekspresywna; stopniowanie.

Metonimia (zamiennia) – figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

1. metonimia przyczyny, np. czytam Słowackiego zamiast czytam utwory Słowackiego

2. metonimia skutku, np. pot zamiast wysiłek

3. metonimia miejsca, np. Biały Dom ogłosił... zamiast Prezydent USA ogłosił...

4. metonimia narzędzia, np. najlepsza trąbka w historii zamiast najlepszy trębacz w historii

5. metonimia zawartości, np. kufel zamiast piwo

6. metonimia oznaki, np. berło zamiast król

7. metonimia konkretu, np. głowa zamiast rozum

Mitologizacja – proces tworzenia się mitu, bądź zabieg stylistyczny stosowany w literaturze. Polega na przekształcaniu wydarzeń, bohaterów w mit, opowieść zawierającą archetypy zachowania, pierwotne wzorce. Przykładem mitologizacji w literaturze są Chłopi Reymonta.