35. Nowelistyka Konopnickiej

Maria Konopnicka jest przykładem pisarki, która swą twórczością chciała zwrócił uwagę społeczeństwa na nękające je problemy. Oto najbardziej charakterystyczne cechy jej nowel:

· Wiele form narracji, począwszy od pierwszoosobowej z perspektywy dziecka (Nasza szkapa), poprzez trzecioosobową (Mendel Gdański), a skończywszy na narratorze charakterystycznym bardziej dla form reportażowych, niż literackich. W cyklu Obrazki więzienne pisarka skonstruowała „osobę mówiącą”, która nie narzuca swej interpretacji odbiorcy, prawie nie komentuje faktów. Konopnicka wykorzystywała narratora wszechwiedzącego minimalnie, starając się raczej tak go ukształtować, by sprawiał wrażenie, że jest jedynym z uczestników świata przedstawionego.

· Formalne pokrewieństwo z reportażem. W nowelach Konopnicka zrezygnowała z autorskiego komentarza do minimum, pozostawiając tę rolę faktom. To wydarzenia i sytuacje miały „mówić za siebie”. Nagie, pozbawione komentarza i interpretacji fakty stały się w jej utworach jeszcze bardziej dosadne i uderzające.

Celna, ostra pointa, zastępująca subiektywny komentarz odautorski. W nowelach pisarka starała się zawsze spuentować poruszany temat, czyniąc to w sposób zaskakujący, gorzki i niecodzienny. Przykładem może być zakończenie obrazka Podług księgi, w którym po zamordowaniu Cygana i ujawnieniu pomyłki administracji więzienia skazańcy przychodzili kilka razy dziennie do kancelarii, chcąc ujrzeć na własne oczy datę końca kary, mimo iż wielu nie potrafiło czytać.

· Swoboda tematyczna, znakomite ukształtowanie tła i trafny dobór realiów. Konopnicka w taki sam mistrzowski sposób pisała o realiach wiezienia, jak o życiu biednej, warszawskiej rodziny. W każdym jej utworze wszystko jest dopracowane do perfekcji, a świat przedstawiony „żyje własnym życiem”.

Doskonałe kreacje psychologiczne, stworzone w oparciu o znajomość metod analizy psychologicznej. Po lekturze nowel w pamięci zostaje zarówno postać przebiegłego Osmólca, jak i kochającego rodzinę Filipa Mostowiaka, choć są bohaterami całkiem innych utworów i w niczym nie są do siebie podobni. Konopnicka była doskonałą obserwatorką oraz posiadała umiejętność tworzenia niezapomnianych bohaterów pierwszoplanowych, jak i „odgadywania w paru rysach cech postaci ubocznych” (A. Brodzka, autorka pozycji „O nowelach Marii Konopnickiej”).

· Wywoływanie odpowiedniej atmosfery emocjonalnej. Mało który polski pisarz tak, jak autorka Mendla Gdańskiego, Miłosierdzia gminy, Dymu i wielu innych nowel potrafił wywołać w czytelniku tak różne uczucia. Podczas lektury jej kilkunastostronicowych historii w odbiorcy budzi się zarówno gniew i oburzenie, jak i współczucie czy szacunek dla postaw bohaterów.

Tytuł: Mendel Gdański.
Data powstania: 1890.
Rodzaj literacki: epika.
Miejsce akcji: Warszawa.
Problematyka: antysemityzm, nękanie mniejszości narodowych i wyznaniowych.
Główni bohaterowie: Mendel Gdański, Jakub Gdański (Kubuś), sąsiedzi introligatora, zegarmistrz, student.

Tytuł: Nasza szkapa.
Data opublikowania: 1890 rok.
Rodzaj literacki: epika.
Czas akcji: II połowa (lata siedemdziesiąte) XIX wieku.
Miejsce akcji: Warszawa, a dokładniej dzielnica biedoty – Powiśle.
Problematyka: bieda.
Główni bohaterowie: rodzina Mostowiaków (ojciec Filip, matka Anna, oraz dzieci – Wicek, Felek i Piotruś), Żyd, Łukasz Smolik.

Tytuł: Miłosierdzie gminy. Kartka z Höttingen.
Rodzaj literacki: epika.
Czas akcji: II połowa XIX wieku.
Miejsce akcji: Hottingen (Szwajcaria).
Problematyka: pozorna dobroczynność.
Bohaterowie: główni: Kuntz Wunderli, radca Storch, woźny, Probst – miejscowy mleczarz, syn Kuntza Wunderlego, wdowa Knaus, Tödi Mayer – ślusarz, oberżysta z Mainau, powroźnik Sprungli. Poboczni: rzeźnik Wallauer, rymarz Jan Blanc, Kagi Tobiasz, piekarz Lorce, Dödöli - właściciel winnicy, Wetlinger Urban – słodownik, kotlarz Kissling, ogrodnik Dörfii, stolarz Leu Peter.

Tytuł: Dym.
Rodzaj literacki: epika.
Czas akcji: II połowa XIX wieku.
Miejsce akcji: pokoik w miasteczku bez nazwy, położony nieopodal fabryki.
Problematyka: bieda, miłość rodzicielska i synowska.
Główni bohaterowie: matka, Marcyś.

Tytuł: Obrazki więzienne (I. Podług księgi, II. Jeszcze jeden numer, III. Onufer).
Rodzaj literacki: epika.
Data powstania: 1887-1888.
Czas akcji: ostatnie dziesięciolecie XIX wieku.
Miejsce akcji: więzienie.
Problematyka: niesprawiedliwość losu i ludzi, pomyłka przyczyną ludzkiej tragedii.
Główni bohaterowie: I. Podług księgi: Cygan, II. Jeszcze jeden numer: Dzika, III. Onufer: Onufer Sęk, Julek, kupiec, Osmólec.

Nowelistyka Marii Konopnickiej (naturalizm, impresjonizm, reportażowość).
- zbiory nowel „Cztery nowele” 1888, „Moi znajomi” 1890, „Na drodze” 1893, „Nowele” 1897
- pierwsze nowele grzeszyły zagmatwaniem i melodramatycznością fabuły
- później nowele cechowała powściągliwość i dozowanie środków artystycznych
- warsztat nowelistyczny pisarki kształtował się w latach, gdy walcząca i arogancka publicystyka pozytywizmu ustąpiła miejsca dojrzałej i przedmiotowej prozie realistycznej.Dla większości nowel postyczniowych materiał ideowy i artystyczny stanowiła publicystyka, gdy dla Konopnickiej - reportaż. Praktyka w „Świcie” nauczyła ja gromadzić, selekcjonować i zestawiać fakty, by ich wymowy nie osłabiał i nie przeinaczał komentarz narratora.
- przestrzegając jednolitości materiału fabularnego, autorka stosowała rozmaite formy kompozycyjne –od na wpół statycznego, reportażowego obrazka lub studium portretowego, poprzez narrację dygresyjno—wspomnieniową i opowiadanie z rozbudowanym tłem środowiskowym i nastrojowym, aż do konstrukcji dramatycznie ukonturowanej i spiętrzonej w efekcie końcowym
- by odnowić banalizującą się tematykę i zneutralizować tendencje sentymentalne- Konopnicka wprowadzała nieraz sytuacje paradoksalne ( Miłosierdzie gminy), kontrast między naiwną prostotą spojrzenia bohaterów a dramatycznością przedstawionych faktów (Nasza szkapa), przenikanie się odległych tonacji uczuciowych np. patosu i groteski (Ksawery)
- bohaterami nowel są postacie wywodzące się z ludu. U Konopnickiej bohater ludowy, niegdyś tylko obiekt „pracy u podstaw”, traktowany z litością, ale i wzgardą, stał się dopiero reprezentantem powszechnych prawd o kondycji ludzkiej, wzorem męstwa i godności wobec nieszczęścia czyhającego na człowieka. Konopnicka z sarkastyczną dosadnością zaatakowała bezduszną obojętność i obłudę współczesnych instytucji społeczeństwa burżuazyjnego („Miłosierdzie gminy”)
- postacie znajdują się w sytuacjach tragicznych i potrafią je przeżywać (Banasiowa, Krysta, Józik Srokacz, Mendel Gdański)
- Trzecioosobowego narratora, który wie absolutnie wszystko o opowiadanym świecie nieczęsto dopuszcza do głosu. Zachowuje on się powściągliwie, nawet, gdy przedmiotem opowieści jest świat wewnętrzny bohatera (jego uczucia, przeżycia). Częstym też chwytem jest opowiadanie z zewnątrz, ale jakby z perspektywy uczestnika zdarzeń, z rozumiejącą niby-akceptacją postaw bohaterów (czytelnik postawiony zostaje przed groza nagich faktów).
Naturalizm
- Zgodnie z wyznacznikami naturalizmu autorka rezygnuje z komentarza odautorskiego, inicjatywę oddaje w ręce bohaterów, własny punkt widzenia ujawnia czasem w krótkiej puencie zabarwionej ironią lub goryczą, nie rezygnuje jednak z dramatycznej akcji i psychologicznie bogatych bohaterów
- w nowelach obecne są również pozbawione emocji szczegółowe opisy np. pogrzebu w Martwej naturze
Impresjonizm
Autorka oddając inicjatywę w ręce bohaterów przedstawia świat tak, jak oni go widzą, to oni opisują chwile, których są świadkami, więc nie może być tu mowy o obiektywnym obrazie rzeczywistości
Reportażowość
- „Obrazki więzienne” zbiór nowelo-reportaży, autorka opisuje w historie, których była świadkiem odwiedzając więzienia
Cechy reportaży w nowelach
- narrator opowiada historie, których był świadkiem, albo są one opowiadane przez innych bohaterów, którzy owe sytuacje widzieli
- opis życia najbiedniejszych sfer społeczeństwa (reportaż społeczno- obyczajowy)