Hajime Nakamura. Systemy myślenia ludów Wschodu.

Rozdział 35. Podkreślanie przynależności do określonej grupy społecznej.

Sutra Lotosu – najważniejsze pismo dla japońskiego buddyzmu.

W Japonii przywiązuje się wielką wagę do obyczajowości w związkach między-ludzkich, co można dostrzec w formach, jakie przyjmuje język japoński.

Przypisywanie dużego znaczenia związkom międzyludzkim wyraża się poprzez przestrzeganie zasad obyczajowości.

Japońskie przywiązanie do obyczajowości historycznie łączy się z przyjęciem filozofii konfucjańskiej.

RELACJE SPOŁECZNE WAŻNIEJSZE OD JEDNOSTKI

W kulturze Japońskiej jest tendencja do umniejszania znaczenia jednostek wobec relacji społecznych. Akcentowane są raczej związki między grupami jednostek niż niezależnymi jednostkami. Świadczy o tym rozwój form grzecznościowych w języku japońskim. Posługując się zaimkami, Japończyk musi pamiętać o stosunku społecznym jaki łączy go z interlokutorem, jego pozycji i stopniu zażyłości (skomplikowany system zaimków osobowych).

W języku japońskim nie zawsze pojawia się rozróżnienie między liczną pojedynczą a mnogą (podobnie jak w chińskim i językach Azji Południowej). Również posługiwanie się końcówkami liczby mnogiej uzależnione jest od relacji społecznych, a nie bezosobowych faktów (jak w językach europejskich).

Brak wyraźnego rozróżnienia między jednostką a grupą społeczną w wielu formach językowych. Jednostka jest utożsamiana z grupą. Co istotne pierwotny buddyzm indyjski (także dżinizm) nauczał czegoś zupełnie innego – tam nacisk kładzie się na jednostkową jaźń, podkreślanie odrębności i samotności wobec ludzi wokoło jednostki.

Idea powszechnego prawa nie była Japończykom zupełnie obca.

Po osiedleniu się Japończyków (aby uprawiać pola ryżowe) w stałych miejscach, pokrewieństwo stało się stałe i powszechne w społeczeństwie. W takiej społeczności jednostki są ze sobą silnie powiązane, tworząc elitarne grupy społeczne, do których dostosowują się poprzez odpowiednie formy wyrażania się.

BEZWARUNKOWA WIARA W OKREŚLONĄ GRUPĘ SPOŁECZNĄ

Większość Japończyków postrzega człowieka jako istotę podporządkowaną określonej i ograniczonej grupie społecznej. Ujmują go w kategoriach relacji z otaczającym go społeczeństwem. W ten sposób wydarzenie dotyczące pewnej osoby nie jest całkowicie osobiste, ale ma pewną wartość i znaczenie emocjonalne w wąsko pojętej sferze relacji społecznych. Ten charakterystyczny dla Japończyków sposób myślenia ujawnia się w użyciu czasowników nieprzechodnich w stronie biernej – forma która wyraża podmiot jako niebezpośrednio poddany wpływom pewnego wydarzenia lub aktu (np. On został opłakany przez dziecko a nie dziecko go opłakało).

Oddanie i poświęcenie się określonej grupie społecznej jest jednym z najpotężniejszych czynników w historii Japonii.

Przy przykładach najwyższego poświęcenia i ofiary w imię wspólnoty czy grupy, raczej brak w historii Japonii przykładów poświęcenia dla czegoś powszechnego, wykraczającego poza grupę społeczną, jak religia czy idea uniwersalna.

Upodobanie do przeszłości sprawiło że żadne liberalne systemy myślowe nie przyjęły się w Japonii. Religie uniwersalne wykraczają poza ograniczone relacje międzyludzkie, tej cechy jednak nie można dostrzec w religiach Japonii.

W życiu społecznym Japończyków dominuje poczucie bliskości i wzajemnych powiązań, co najpełniej objawia się w rodzinie, najważniejszej z zamkniętych grup społecznych. Czczone bóstwa uważano za wspólnych przodków.

Japończycy zasymilowali chińską religię i filozofię w taki sposób, by pasowały do zjawiska kultu przodków.

W chińskiej etyce rodzinnej najważniejsze były więzy krwi i rzeczywiste pokrewieństwo. W japońskiej nazwisko. Brak rzeczywistego pokrewieństwa niczego nie przekreślał.

Buddyzm japoński mógł zwiększyć swoją sferę oddziaływania jako religia popularna, łącząc się z rodzimym kultem przodków. Buddyzm połączony został ze świadomością rodową (np. stawianie świątyń swojego rodu). Do dzisiaj pogrzeby i ceremonie żałobne są dwoma najważniejszymi elementami buddyzmu japońskiego.

PODKREŚLANIE STATUSU I POZYCJI SPOŁECZNEJ

Japończycy w całej swojej historii wskazują skłonność do podkreślania pozycji społecznej i stosunku pan – poddany. Podstawowe założenie buddyzmu – naturalna równość wszystkich ludzi – zostało zmodyfikowane tak by było spójne z japońskim sposobem myślenia kategoriami związków społecznych. W japońskim słowa takie jak „żal”, „współczucie”, „dawanie” mają konotacje hierarchiczne (w sensie hierarchii społecznej, dawanie od kogoś wyższego komuś niższemu stanem etc.).

Mitologia japońska, w przeciwieństwie do np. fińskiej jest niesamowicie zhierarchizowana, arystokratyczna. Japoński buddyzm zawiera element który byłby sprzeczny z podstawowymi założeniami pierwotnego buddyzmu – cześć dla władcy. Dzięki modyfikacji tekstu Sutry Lotosu taki element jednak wprowadzono, przy czym władca może być tutaj odnoszony do niemal każdego stojącego na wyższym szczeblu w hierarchii społecznej. Całkowite poddanie się suwerenowi stanowiło podstawę moralności w całej historii Japonii.

Spóźniony rozwój miast pozwalał na trwanie porządku feudalnego.

Filozoficzną podstawą politycznej struktury społeczeństwa japońskiej, stworzonej przez wojowników, stał się konfucjanizm. Chrześcijaństwo, zagrażające tej podstawie, było atakowane.
Dla przeciętnego Japończyka, podporządkowującego się zhierarchizowanemu społeczeństwu, miarą prawdziwego reformatora religijnego było jego arystokratyczne pochodzenie i prestiż grupy, z której pochodził, nie zaś prawdy, które głosił, i działalność, jaką prowadził. W Indiach autorytet religijny wykraczał poza status, rangę lub pochodzenie, pojmowane według kategorii świeckich. Podobnie w lamaizmie tybetańskim nie przywiązuje się wagi do pochodzenia i urodzenia.

PROBLEM ULTRANACJONALIZMU

Ostateczną i skrajną formą, w jakiej przejawia się japoński zwyczaj podkreślania znaczenia określonych grup społecznych jest ultra nacjonalizm. Skrajny nacjonalizm japoński nie pojawił się w nagle w erze Meiji, na jego początki możemy natrafić już w najdalszej przeszłości. Przekonanie że Japonia jest najwspanialszym krajem na świecie, pojawiło się w czasach bardzo dawnych. Japońskie poczucie wyższości znajduje swój wyraz w pojęciu Krainy Bogów. Najlepszym z systemów zapewniających ultra nacjonalizmowi podstawę teoretyczną był konfucjanizm. Konfucjanizm japoński, związany ze skrajnym nacjonalizmem i świadomością władzy Japończyków był wynoszony poza inne systemy myślowe. W końcu ultra nacjonalizm japoński doprowadził do negacji elementów konfucjanizmu które były nierozerwalnie związane z wywyższeniem Chin jako jego modelu idealnego. Podobnie z buddyzmu wzięto jedynie to co nie zaprzeczało japońskiemu nacjonalizmowi. Pierwotny, tradycyjny buddyzm nazwano w Japonii, podobnie jak w Chinach, hinajaną, „mniejszym wozem” i patrzono nań z góry.

Japończycy nie przejęli również z buddyzmu tradycyjnej koncepcji, że u początków państwa leży umowa społeczna. Podkreślali rolę rodziny cesarskiej. Sutry buddyzmu mahajany rozwijają teorię że monarcha jest „synem niebios” którego Niebo namaściło i którego ochrania. Nie było to pierwotnie teoria buddyjska, jednak Japończycy do niej przywiązywali szczególną wagę.

W Japonii chroniony przez władzę był czysto państwowy buddyzm, wspierający państwo w jego działaniach i kontrolowany przez nie. Podstawowy i pierwszy przedmiot modlitw buddyjskich – szczęście wszystkich odczuwających istot – został „zamieniony” na „rozkwit rodu cesarskiego”. Ochrona państwa była dla Japończyków i ich myślenia kwestią najważniejszą. Wierzono że doktryna buddyjska wyjątkowo dobrze nadaje się do spełniania tego celu. Spośród licznych pism buddyjskich Japończycy szczególnie cenili te, które, jak wierzono chroniły państwo. Buddyzm miał pomagać w rządzeniu państwem, na niższym poziomie zaś wspierać rządy nad ludem.

Główne cechy japońskiego nacjonalizmu:

• W przeszłości mieszkańcy Archipelagu Japońskiego poświęcali znaczną część swojego życia państwu i pod tym względem ich gorliwość była daleko większa niż w jakimkolwiek kraju europejskim.

• Wyrastanie nacjonalizmu z ograniczonego, wynikającego z poczucia własnej wyższości zainteresowania własnym krajem. W starożytnych Indiach i Chinach nacjonalizm był w zasadzie teoretyczny, dla Japończyków to Japonia stała się wykładnią, na której opieraną wszelkie sądy. Mógł mieć na to wpływ wyspiarski charakter kraju i odizolowanie od kontynentu.

• Takie schematy myślenia ulegają od końca II Wojny Światowej powolnej zmianie jednak Japończykom niełatwo wyzbyć się tradycyjnych przekonań.

CAŁKOWITE ODDANIE SIĘ OKREŚLONEJ JEDNOSTCE JAKO SYMBOLOWI GRUPY

Japończycy podążają za jednostką jako uosobieniem swojej zbiorowości. Japończycy w przeciwieństwie do Hindusów i Chińczyków, wolą nie pojmować zbiorowości ludzkiej w abstrakcyjny sposób. Np. założyciele sekt w Japonii cieszą się całkowitym oddaniem swoich wiernych. Japończycy jako społeczeństwo całkowicie podporządkowują się określonej osobie – cesarzowi, panu feudalnemu, przełożonemu, kierownikowi w pracy. Całkowite oddanie określonej jednostce jest zmodyfikowaną postawą całkowitego oddania Buddzie jako idealnej jednostce, nacisk kładzie się na wiarę w Buddę. Indyjskie pojęcie wiary jest bardzo intelektualne. W japońskim buddyzmie chodzi o wiarę w określoną osobę, nadprzyrodzoną lub rzeczywistą, w indyjskim zaś wiara jest oddaniem powszechnemu prawu. Chińczycy i Hindusi czcili Buddę jako uosobienie wiecznego prawa, Japończycy zaś jako osobę, która zyskała wiele cudownych przymiotów dzięki praktykowaniu ascezy. Japończycy którzy oddają się całym sercem swoim nauczycielom religijnym, skłonni są całkowicie podporządkować się również innym autorytetom. Chińczycy twierdzili, że nie wystarczy ślepo wierzyć w to, co jest napisane w pismach buddyjskich, ale że trzeba także próbować samodzielnie odnaleźć prawdę za ich pomocą. Japońscy buddyści uważają autorytet pism za absolutny i niepodważalny. Posłuszeństwo mieszkańców wysp wobec tradycyjnych przepisów można zauważyć również w sztuce buddyjskiej.

Podobne cechy myślenia Japończyków można zaobserwować w reakcji na konfucjanizm i myśl chińską w ogóle. Konstatacja, że cywilizacja chińska jest bardziej rozwinięta niż ich własna, była dla Japończyków szokiem. Początkowo bezkrytycznie przyjmowali oni wszystko co z niej się wywodziło.

KULT CESARZA

Japoński sposób myślenia, w którym uznaje się znaczenie hierarchii społecznej, najpełniej ujawnia się w przypisywaniu boskich atrybutów jednostce stojącej na czele społeczeństwa. W ten sposób narodził się kult cesarza. Sławą nadprzyrodzonego autorytetu cieszyli się czasem również szogunowie i ich przodkowie. Aż do 1945 kult cesarza, w ramach tzw. „państwowego shinto”, był w Japonii najbardziej wpływowym wyznaniem. Dzisiaj cesarz zachowuje swoją pozycję dzięki temu, że stanowi symbol jedności narodu japońskiego, jest uosobieniem całego społeczeństwa.

Pierwotne elementy kultu cesarza zaistniały już w głębokiej starożytności. W starożytnej Japonii cały naród jest utożsamiany z boginią słońca, od której wywodzi się ród cesarski, oraz jej boskim autorytetem. Lud jako połączone w jeden naród rozmaite grupy rodzinne i polityczne, wyraża swą wolę poprzez cesarza lub boskiego przodka cesarza, stojącego na czele rządu. W tamtym społeczeństwie sądzono że dobro i zło jest po prostu podporządkowaniem się lub niepodporządkowaniem boskiemu autorytetowi zbiorowości, cesarzowi. Około wieku VII naszej ery, koncepcja boskości cesarza stałą się tradycją religijną.

Przejmując liczne chińskie teorie Japończycy usunęli elementy dotyczące rewolucji i odsuwania rządzącego od władzy. W Japonii tron cesarski uznawany był za wieczny, dostępny jedynie dla tych, w których żyłach płynęła cesarska krew.

Buddyzm w Japonii stopił się kultem cesarza (wprowadzony w doktrynę buddyjską poprzez subtelne przeinaczenia kilku koncepcji). Odwołując się do buddyjskiej koncepcji dziesięciu cnót stworzono teorię wedle której cesarz był posłuszny prawu dziesięciu dobrych uczynków w poprzednim życiu i dzięki temu w obecnym życiu został cesarzem. Teorię tą wykreowało dążenie do dostrzeżenia w cesarzu boskości. Także japońscy konfucjaniści upatrywali wyjątkowości Japonii w nieprzerwanej przez wieki dynastii cesarskiej.

TENDENCJE DO TWORZENIA SEKT I FRAKCJI

W Japonii daje się zauważyć silna skłonność do dzielenia się na sekty i frakcje, co jest kolejnym przejawem wynoszenia do rangi najwyższej wartości określonej grupy społecznej. W przypadku religii przynależność do danej sekty/frakcji często była ważniejsza niż przynależność do prawd danej religii. Japońskie zgromadzenia i podsekty ze swoim sektowym elitaryzmem oraz wyznawcy ze swym systemem rodzinnym tworzą zinstytucjonalizowany system świątyń i przypisanych do nich na stałe rodzin. Wyznawcy powierzają pewnej świątyni spełnianie rytuałów pogrzebowych i innych ceremonii buddyjskich dla swojej rodziny oraz zarządzanie cmentarzem, przywódcy sekty uważają zaś za oczywiste, iż w zamian otrzymują wynagrodzenie, darowizny na budowę, odbudowę, remont i inne koszty utrzymania świątyni. W Japonii zatem to tradycyjnie to nie jednostka ale rodzina decydowała o sprawach wiary. Wiara jednostki musiała być taka sama jak wyznanie rodziny.

Charakterystyczne jest dążenie do stworzenia ograniczone i zamkniętej grupy społecznej. Segmentacja zamkniętych sekt religijnych nie jest spowodowana różnicami doktrynalnymi gdyż Japończycy są zupełnie obojętni gdy chodzi o dogmaty religijne, poza przypisaniem rodziny do świątyni sekty oraz oddaniem dla rodziny i cesarza.

OBRONA GRUPY PRZY UŻYCIU SIŁY

W japońskim sposobie myślenia nie postrzega się użycia brutalnej siły jako etycznie złego lub dobrego bądź też jako usprawiedliwionego lub nie w danych warunkach. Należące do grupy jednostki dążą do religijnego uzasadnienia samego aktu obrony grupy. Cześć dla broni, żołnierzy i armii zawsze odgrywała w Japonii bardzo dużą rolę, przynajmniej w przyszłości. Odwaga Japończyków w walce ma swoje źródło w bezgranicznym oddaniu panu feudalnemu (a nie np. wierze religijnej). Japończycy jednak nie miłowali niszczenia. Uciekali się do przemocy wtedy, gdy musieli bronić określonych stosunków społecznych – rodu, pana feudalnego, państwa, bandy złoczyńców, do której należeli, lub jakichkolwiek innych.
Gotowość do obrony określonej grupy społecznej nawet przy użyciu brutalnej siły oraz będąca jej konsekwencją dominacja wojskowych determinowały również zasady akulturacji (utożsamienie konfucjańskich wojowników z samurajami). Również buddyzm, z istoty swej silnie pacyfistyczny i potępiający przemoc uległ modyfikacjom aż do sytuacji w których japońskie klasztory utrzymywały własne oddziały zbrojne i walczyły ze sobą. Nierzadko akcentował też wątki militarystyczne, walkę za pomocą przemocy i respekt dla wojowniczości.

PODKREŚLANIE KONIECZNOŚCI DZIAŁANIA

Z całego dorobku filozofii chińskiej Japończycy upodobali sobie szczególnie konfucjanizm, którego zadaniem jest pouczanie człowieka o właściwej dlań drodze postępowania, uzależnionej od grupy społecznej, do której należy. Taoizm, choć wywarł w Japonii wpływ, zawierał element – jednostka ucieka od społeczności, poszukując spokoju w kontemplacyjnej samotności – nie trafiający do większości Japończyków. Japończycy wolą jednak konfucjanizm, doktryna ta bowiem do tego stopnia zajmuje się doczesnymi problemami że trudno nazwać ją religią.

Pierwotny buddyzm będący w sprzeczności z wartościami kolektywnymi stał się pogardliwie zwaną hinajaną (Małym Wozem), podczas gdy mahajana (Wielki Wóz) została przyjęta i uznana za szczyt doktryny buddyjskiej. Stawia się nacisk na świecki wymiar życia. Przywiązuje się wielką wagę do działalności produkcyjnej człowieka. Buddyści japońscy zaczęli twierdzić, że mnich powinien porzucić wskazania dla promowania postaw produktywnych. Ten sposób rozumowania doprowadził don ustanowienia kultu zwyczajnego ludzkiego życia. Największe moce (nawet nadprzyrodzone) istnieją tylko w zwyczajnych codziennych czynnościach – „piciu herbaty, jedzeniu ryżu, wyciąganiu wody ze studni i noszeniu drzew”.

W czasach nowożytnych pojawiła się teoria, że jeśli człowiek bez reszty angażuje się w wykonywanie swojego zawodu, to nie czyni wtedy nic innego niż praktykowanie buddyjskiej ascezy. Szacunek dla pracy zawodowej dał początek atencji wobec wytworzonych przedmiotów (np. cześć dla pożywienia). Skłonność do uznawania religijnego znaczenia życia świeckiego rodzi chęć poszukiwania idealnej „drogi” w sztuce i rzemiośle (drogi ceremonii herbacianej, układania kwiatów, kaligrafii, sztuk militarnych, malarstwa, szermierki etc.).

Buddyzm w Japonii uległ szczególnej sekularyzacji. Dopóki religie usiłuje się zrealizować w Japonii na gruncie świeckim, dopóty skłania się ona ku praktyczności i aktywności.

Choć konfucjanizm chiński góruje nad japońskim w kwestiach metafizyki, konfucjanizm japoński dzierży palmę pierwszeństwa w kwestiach praktycznych.

WNIKLIWOŚĆ AUTOREFLEKSJI MORALNEJ

Podkreślanie raczej praktycznej strony życia i związków międzyludzkich, a nie istnienia jednostki, zwiększa wrażliwość człowieka na relacje z innymi. Przede wszystkim wobec sposobu myślenia podkreślającego współpracę w grupie, która stanowi podstawę indywidualnego życia, najważniejszym problemem jednostki staje się to, co myślą inni członkowie grupy.

Silny wątek w buddyzmie: człowiek jest z natury zły i musi zostać zbawiony dzięki wielkiemu współczuciu Amitabhy. Człowiek chce zaufać i oddać ślub Amitabhie by odrodzić się Czystej Ziemi, ciążą mu jednak jego grzechy.

Czasy średniowieczne charakteryzowały się uświadomieniem grzeszności w człowieku (w Japonii),dziś już raczej tak nie jest, choć Japończycy są niezwykle wrażliwi na „poczucie wstydu” w sensie „praktycznym” i moralnym. Małe znaczenie ma dla nich to, czy ktoś łamie narzucane przez religię zasady postępowanie, istotniejsze jest czy przestrzega obyczajów określonej grupy społecznej.

Okno – chciał w bezpośredni i prosty sposób nauczać praktycznej moralności. Uważał że dla oświecenia prostego ludu wystarczy 10 wskazań (kochaj i zbawiaj wszystkie żyjące istoty, nie pozbawiaj nikogo tego co mu się należy, przestrzegaj obyczajowości w stosunkach między mężem a niewiastom etc.).

Pojawia się pojęcie „prawość” jako wartość moralna (w okresie Nara). Cecha prawości wydaje się harmonizować z japońską skłonnością do lojalności. Istnieje jako „prawość” w obrębie zamkniętej grupy. Również przyjmując chrześcijaństwo, Japończycy nie rezygnowali z podkreślania lojalności i wierności. Różne systemy myślowe – buddyzm, filozofia chińska, religie Zachodu – są w Japonii przystosowane do miejscowych warunków na różne sposoby, z których każdy ma inne znaczenie.

NIKŁA ŚWIADOMOŚĆ WARTOŚCI RELIGIJNYCH

Pierwotnie Japończycy nie mieli jasnej koncepcji bóstwa. Wszystko, co istniał ponad człowiekiem, zarówno w przestrzeni, jak i hierarchicznym porządku społecznym, nazywano kami („bóstwo”, „ponad”, „zwierzchnik” – cesarz nazywany okami „ten który jest ponad”). Bóstwo nie było więc dla Japończyków jakąś konkretną całością, ale nieokreśloną istotą, rozproszoną wszędzie ponad i poza zwyczajnymi ludźmi. Ponadto w starożytności zwyczajem shintoizmu było deifikowanie ludzi, którzy oddali znaczne usługi określonej grupie, jak rodzina, wioska lub cała wspólnota.
Gdy funkcjonuje takie rozumowanie, w Japonii nie znajdzie uznania transcendentalna czy immanentna koncepcja Boga, która wyznacza imperatyw kategoryczny wykraczania poza określoną grupę. Po wprowadzeniu do Japonii buddyzmu Japończycy nie porzucili swych tradycyjnych sposobów oceniania przez pryzmat własnej grupy. Stwierdzić można że organizacja religijna w europejskim znaczeniu tego słowa, nigdy nie została w Japonii ustanowiona.
Religijne autorytety zgromadzeń i sekt buddyjskich były podporządkowane świeckiej władzy państwa i panów feudalnych, przyjmowały wobec niego postawę kompromisową, posuwając się nawet do służalczości. Nad sektami często sprawowano władzę polityczną a hierarchiczna struktura społeczności świeckiej była wiernie odzwierciedlana w klasztorach i sektach. Przeniesienie hierarchii świeckiego świata do gmin religijnych przemieniło je w społeczności quasi-świeckie. Ustanowiono ogólnopaństwową kontrolę nad religią. W Japonii państwo nie działało jako patron religii, lecz jako policja religijna (teza Maxa Webera). <- przede wszystkim okres Meiji.

Mnisi nie cieszyli się szacunkiem m.in. dlatego że od starożytności nawet osoby o najniższym statusie społecznym mogły przyjąć święcenia, a ponieważ duchowni zwolnieni byli z płacenia podatków, wiele osób, potajemnie wstępowało w ich szeregi.

Jedną z wyraźniejszych cech religii japońskich jest to, że członkami organizacji religijnych zwykle nie były jednostki, ale całe rodziny.

Japończycy nie nawrócili się na buddyzm – nawrócili buddyzm na własną plemienność.

Ponieważ Japończycy przyjmowali buddyzm jako naród, nie podejmowali niemal żadnej próby głoszenia buddyzmu jako religii powszechnej, uniwersalnej, wznoszącej się ponad ich interesy.

Słaba świadomość religijna uczyniła z wielu Japończyków filisterskich materialistów. Większość z nich nie dąży do głębokiej refleksji, wyznania win i skruchy. Religia, w prawdziwym znaczeniu tego słowa, nigdy nie zapuściła w Japonii głębokich korzeni. Z tego wynika słabość instytucji religijnych i brak ruchów antyreligijnych.

W Japonii miałkość religijności sprawiła, że ewentualnym krytykom religii nie opłacało się nawet odwoływać do materializmu.

Wydaje się, że skłonność Japończyków do przypisywania dużego znaczenia grupie może wynikać z charakteru życia społecznego, dostosowanego do warunków naturalnych. W Japonii natura wymaga od człowieka większego wysiłku i nakładu pracy (niż w Indiach) dlatego duże znaczenie miała wspólnota, a co za ytm idzie jej silna presja wywierana na poszczególne jednostki.