HAJIME NAKAMURA. SYSTEMY MYŚLENIA LUDÓW WSCHODU.

Wstęp.

Przez długi czas żywa była tendencja do myślenia o „Wschodzie” i „Zachodzie” w kategoriach dychotomii, przy założeniu istnienia dwóch sprzecznych systemów wartości, nazwanych „zachodnim” i „orientalnym”. Wschód miał być introwertyczny, duchowy, syntetyczny i subiektywny, Zachód zaś ekstrawertyczny, materialistyczny, analityczny i obiektywny. Współcześnie odrzucamy taki obraz jako zbyt uproszczony.

Sposób myślenia Cejlonu, Birmy, Tajlandii, Kambodży i Laosu spokrewniony jest z indyjskim. Azja Centralna i Mongolia mają wiele wspólnego z Tybetem. Mandżuria, Korea i wschodnie Indochiny (Wietnam) wykazują dużo podobieństw z Chinami.

SYSTEMY MYŚLENIA I INNE TERMINY

• Zasady logiki – to zdefiniowane przez logików zasady formalne. Mają umożliwić uzyskanie powszechnie prawdziwych wniosków, tzn. prowadzić od prawdziwych założeń do prawdziwych konkluzji. Niektóre ludy pewnych okresach przyjmowały, organizowały i posługiwały się systemami logicznymi, co pozwala wyciągnąć wnioski odnośnie ich myślenia.

• Sposoby myślenia – myślenie jednostki, w którym znajdują swoje odbicie charakterystyczne cechy myślenia członków społeczności, do której jednostka należy. „Sposoby myślenia” oznaczać będą głównie myślenie o konkretnych, empirycznych zagadnieniach, czasami zaś będą obejmować również wydawanie sądów wartościujących, refleksje nad wartościami w etyce, religii, estetyce oraz innych dziedzinach. Osoba myśląca nie musi być świadoma, że posługuje się określony wzorcem rozumowania. Gdy jednak komunikuje swoje myśli, zawsze poddaje się zwyczajom i postawom właściwym kulturze do której należy.

• System myśli lub filozofia – np. dobrze zorganizowany i koherentny system teologiczny.

SYSTEM MYŚLENIA I JĘZYK

Język jest fundamentem o tak wielkim znaczeniu, że wraz z wykształceniem się określonego języka możemy mówić o narodzinach narodu. Wspólny język i kultura stanowią ważne kryterium tożsamości narodowej. Formy wyrażeń językowych stały się w świadomości narodu normami psychologicznymi, narzucającymi ustalony wzór rozumowania i prowadzącymi do wniosków. Dlatego formy powstałe w celu podniesienia „wydajności” komunikowania się w danym języku, szczególnie gramatyka, a także składnia, oddają sposoby myślenia ludzi posługujących się danym językiem, można nawet powiedzieć że są jego objaśnieniami.

Nakamura kieruje się w tej książce założeniem że język za pomocą dźwięków lub pisma wyraża koncepcje powstałe w umyśle człowieka.

SYSTEMY MYŚLENIA I LOGIKA

Najbardziej elementarne rodzaje wypowiedzi to określenia tożsamości, klasyfikacji, wnioskowania i istnienia. Logika jest jednym z najważniejszych narzędzi badania systemu myślenia danego ludu. Na Wschodzie logika pojawiła się początkowo w Indiach, by po przeniesieniu do Chin, Tybetu i Japonii stać się przedmiotem studiów prowadzonych w sposób charakterystyczny dla danego kraju. Choć powinna być najbardziej uniwersalną z nauk to faktem jest że nie była wyrażana w uniwersalnym języku. Ponadto formy logiczne niemal nie występują w wypowiedziach zwyczajnych ludzi, fałszywe byłoby zatem twierdzenie że logika odzwierciedla system myślenia w takim samym stopniu jak formy językowe.

SYSTEMY MYŚLENIA ODZWIERCIEDLONE W MODELU PRZYJMOWANIA OBCEJ KUTLURY

Istnieją narody, które swojej historii objaśniają własny system myślenia, odmienny od sposobu rozumowania innego ludu. Pozwala nam to zrozumieć, w jaki sposób jeden z narodów przyjmuje wzorce myślenia drugiego. Nie czynią tego bezpośrednie i bez zastrzeżeń, skupiają się raczej na krytykowaniu „obcego” systemu, wybieraniu zeń odpowiadających im elementów i przekształcaniu go w procesie asymilacji. Spośród różnych fenomenów kulturowych, przyjęcie uniwersalnej religii może dostarczyć najbardziej wartościowych przesłanek do zrozumienia charakterystycznego systemu myślenia danego narodu. W jakiej formie przyjęto religię, jak ją zmodyfikowano? (Nakamura analizuje głównie buddyzm gdyż jest on najbardziej rozpowszechnioną na Wschodzie religią).

PORZĄDEK W JAKIM ROZWAŻANO SYSTEMY MYŚLENIA LUDÓW WSCHODU

(Nakamura pisze że będzie analizował wszystko w kolejności: Indie, Chiny, Tybet, Japonia. gdyż jest to zgodne z biegiem dziejów).

ZJAWISKA KULTUROWE A SYSTEMY MYŚLENIA LUDÓW AZJI WSCHODNIEJ

Powszechnie wiadomo że w Azji znajduje się kilka obszarów kulturowych, jednakże określenia „Orient” i „Wschód” funkcjonują jak gdyby odnosiły się do jednej kultury. Takie myślenie z reguły wiążą się z podkreśleniem że człowiek Wschodu nie realizuje w pełni swojego jednostkowego istnienia, podporządkowując się temu co powszechne. Hegel twierdził że jednostka na Wschodzie jako taka nie ma wartości i nie jest w stanie jej zdobyć, póki działa sama, poza Absolutem. Dokładnie odwrotnie było w religii greckiej i chrześcijaństwie – podmiot jest świadomy swojej wolności.

Bezgraniczna, pozbawiona wątpliwości wiara w czasach średniowiecza oraz późniejsze niszczenie i podporządkowywanie obcych kultur nigdy nie występowało na Wschodzie. Fenomen „zjednoczenia z substancją” (Hegel) miał miejsce także na Zachodzie.

Zarzut o niepodporządkowanie logice – o ile chiński i japoński system myślenia jest dość intuicyjny, trudno to samo powiedzieć o Hindusach. Indyjska sztuka i kultura przesiąknięte są rozumowaniami logicznymi.

Często twierdzi się że ludy wschodnie myślą syntetycznie, zachodnie zaś analitycznie. Jednak hindusi przejawiają rozwinięte i niezwykle sprawne zdolności analityczne. Nieusprawiedliwione jest określanie systemów myślenia ludzi Wschodu mianem „syntetycznego”.

Max Weber -> wiedza w ujęciu wschodnim nie oznacza znajomości przedmiotów należących do tego świata, natury, życia społecznego lub praw rządzących naturą i człowiekiem. Jest to raczej filozoficzna mądrość dotycząca „znaczenia” życia i świata. Uważa się że wiedzy tej nie może zastąpić empiryczna uczoność Zachodu, nie należy jej szukać na drodze doświadczenia, jeżeli chcemy oddać sprawiedliwość celowi owej nauki.

Nakamura -> to prawda że pojęcie wiedzy w rozumieniu kultur Azji Wschodniej zawiera takie konotacje. Ale w historii myśli zachodniej możemy zauważyć podobne konotacje religijno-filozoficzne.

Następne obiegowe przeświadczenie: religijny Wschód przeciwstawiany areligijnemu Zachodowi. Hindusi są wyjątkowo religijni czego nie można jednak powiedzieć o Chińczykach czy Japończykach. Wiele narodów zachodnich cechuje większa religijność niż narody jak najbardziej wschodnie.

Podobnie: materializm cywilizacji Zachodu vs. duchowość cywilizacji Wschodu. Lud areligijny nie może być uduchowiony.

Również określanie Wschodu mianem „etycznego” – etyka jest integralną częścią każdej społeczności. Kolejnym błędem jest utożsamianie Wschodu z pojęciem „pustki”. Buddyjska „pustka” i np. taoistyczna „nicość” nie są tym samym.

Dalej: racjonalizm Zachodu / irracjonalizm Wschodu – jeśli „racjonalność” oznacza myślenie praktyczne i utylitarne, to raczej Chińczycy, nie zaś ludzie Zachodu są racjonalistami. Hindusi bywają bardzo racjonalistyczni, Japończycy zachowują się w sposób która można określić mianem racjonalistycznego.

Max Weber twierdzi że „praktyczny racjonalizm Zachodu niezwykle różni się od racjonalizmu Wschodu, mimo pozorny lub rzeczywistych podobieństw. Porenesansowy racjonalizm był wyjątkowy radykalny, tzn. odrzucił ograniczenia tradycji i uwierzył w moc rozumu w naturze”.

Nakamura -> dobrze ugruntowane twierdzenie ALE tendencja do odrzucania tradycyjnych autorytetów i pewnych ograniczeń pojawiała się także na Wchodzie (chiński okres Wiosen i Jesieni, Indie w okresie pojawienia się Buddy i później w naturalistycznej filozofii i logice). Różnica polegała na stopniu nasilenia. Nawet jeśli w nowożytnej Europie tendencja ta była silna to w średniowieczu niemal nie istniała. A więc rozróżnienie między Wschodem i Zachodem w tym względzie jest niesprawiedliwe.

Rzekoma pasywność wschodnich Azjatów – istnieją dowody że jest to istotna cecha myślenia Chińczyków i Hindusów, Japończycy jednak są szczególnie wrażliwi na zmienność rzeczy.

Postawom typowym dla ludzi Zachodu często przeciwstawia się tolerancję i wzajemny szacunek jako charakterystyczne dla Wschodu. Religia na Zachodzie bywa okrutna, niewolna od walk na rzecz podtrzymania „prawdziwej” wiary i potępienia „niewiernych”. Tego rodzaju agresja nie pojawiła się w żadnej z religii wschodnioazjatyckich. Idea tolerancji i szacunku wynika z równorzędności różnych filozoficznych poglądów na świat. Hindusi skłonni są tolerować współistnienie wielu myśli filozoficznych z punktu widzenia metafizyki. Chińczycy próbują pogodzić je ze sobą i doprowadzić do harmonii, realizując cele praktyczne i polityczne. Japończycy wolą zaś podkreślać historyczne i fizjograficzne cechy odmiennych filozofii. W hinduistycznych Indiach władze państwowe nie wtrącały się do religii, w Chinach robiły to często, w Japonii posunęły się w tym tak daleko jak to było możliwe. W konsekwencji trudno podsumować te cechy jednym przymiotnikiem „azjatycki”. Podczas gdy na nowożytnym Zachodzie postulowano tolerancję, na Wschodzie (Iran) bezwzględnie prześladowano heretyków.

Eskapizm i obojętność wobec świata ludzi Wschodu (tak twierdził Weber) – wg. Nakamury to również nie jest prawda. Fakt że na Wschodzie ludzie religijni angażowali się w działalność wewnątrzświatową nie podlega dyskusji.

Także twierdzenie że na Wschodzie kontempluje się naturę, podczas gdy ludzie Zachodu próbują ujarzmić jej siły nie jest prawdziwe.

Po zbadaniu cech, które uznano za typowe dla Wschodu, okazje się, że właściwie jesteśmy niezdolni do wyodrębnienia określonych cech wyraźnie kontrastujących z myśleniem ludzi Zachodu. Wydaje się możliwe wskazanie kilku cech wspólnych dla narodów Azji Wschodniej, jednakże nie należy uznawać ich za typowe dla całego Wschodu i porównywać z cechami Zachodniego sposobu myślenia na zasadzie przeciwieństwa.

Nie ma takiej cechy systemu myślenia, którą można odnieść do wszystkich ludów Azji Wschodniej, chyba ze są to uniwersalne cechy ludzkiej natury.

POJĘCIE „WSCHODU” I JEGO WCZEŚNIEJSZE KONOTACJE

Sposób w jaki Japończycy przyjmowali kulturę indyjską i chińską, prowadził do ich znaczących przekształceń, a nawet deformacji.

Fragment o tym że Zachód nie jest homogeniczny i zunifikowany myślowo i że zachodnia kultura nie dominuje wszędzie i nie zdominowała kultur wschodnich.

MYŚL AZJI WSCHODNIEJ I JEJ UNIWERSALNOŚĆ

Nakamura nie zgadza się z twierdzeniem że Wschód charakteryzuje „niezdolność do przyjęcia uniwersalności” podczas gdy Zachód jest uniwersalny. Wschodni myśliciele z łatwością potrafią rozumieć lub przyjąć wiedzę naukową lub techniczną. Myśl Wschodu wielokrotnie wpływała na myśl zachodnią, inspirując jej kluczowe elementy (Filozofia indyjska -> Biblia i filozofia grecka, filozofia chińska -> oświecenie).

Także sama Azja Wschodnia przeżywała okresy wszechstronnej wymiany kulturowej. Jak więc możemy stwierdzić że nauki które tak wielu ludziom wydały się uniwersalne, uniwersalne nie są?

Niekonsekwentne jest zaprzeczanie uniwersalności myśli Wschodu, kwestionowanie jego kulturowej jedności oraz dzielenie go na kilka odrębnych całości, przy jednoczesnym uznawaniu wpływów, jakie zachodziły między owymi całościami kulturowymi.

Faktem jest że nowożytny świat został zjednoczony dzięki politycznej i gospodarczej sile Zachodu. Nie umniejsza to jednak znaczenia i wartości kultur innych narodów.

EPISTEMOLOGICZNE I EGZYSTENCJALNE PODSTAWY RÓŻNIC SYSTEMÓW MYŚLENIA

Istnieje kilka niezweryfikowanych do tej pory hipotez dotyczących źródeł różnic w systemach myślenia rozmaitych ludów. Przede wszystkim cechy systemu myślenia wydają się nie mieć nic wspólnego z pochodzeniem danego narodu, tzn. nie można ich odnieść do właściwości rasowych. Klimat i topografia nie są jedynymi lub najważniejszymi czynnikami wpływającymi na różnice sposobów myślenia. Gdyby tak było, powstałaby teoria klimatycznego determinizmu. Położenie geograficzne i topografia również nie mają decydującego znaczenia. Materialistyczna lub ekonomiczna teoria historii nie wyjaśnia różnic między systemami myślenia narodów odmiennych pod względem kulturowym. Historyczne uwarunkowanie danego narodu jest jednym z najbardziej znaczących czynników prowadzących do zróżnicowania sposobów myślenia. Jednakże historyczne dziedzictwo może zostać zmodyfikowane przyszłymi zmianami, zatem dotychczasowy bieg historii nie determinuje w największym stopniu rozwoju kulturowego.

Pytanie o egzystencjalną podstawę lub czynniki, które by warunkowały lub objaśniały charakterystyczne cechy myślenia narodu, pozostaje bez odpowiedzi. Prawdopodobne jest że przejawy sposobów myślenia mogą zostać określone dzięki formie językowej. Relacja języka i myśli nie jest jednak najważniejsza. Gramatyka i składnia mogą zmieniać się w wyniku kontaktów z innymi językami.

Nie istnieje pojedyncza, fundamentalna zasada determinująca charakterystyczny dla danego narodu system myślenia. Różnorodne czynniki są ze sobą powiązane na rozmaite sposoby, każdy z nich wywiera inny wpływ, a wszystkie stają się częścią sposobu myślenia.