Osoby dyspozycyjne, zaangażowane, pracowite i kochające swoją pracę z pewnością są spełnieniem marzeń każdego pracodawcy. Trudno wyobrazić sobie lepszego pracownika, niż taki, który bez marudzenia spędza w pracy po 12 godzin dziennie, często zabiera pracę do domu i w dodatku nigdy nie prosi o urlop. Bardzo często osobom pracującym w taki sposób, wydaje się, że pracoholizm świadczy o ich ogromnych ambicjach i jest zaletą. Niestety, pracoholizm jest jednym z niebezpiecznych uzależnień behawioralnych. W Japonii popularne jest zjawisko śmierci z przepracowania, które ze względu na swoje rozmiary posiada już własną nazwę – karoshi. Zjawisko to dotyka ludzi w pełnym zdrowiu, aktywnych zawodowo, związane jest z wysokim poziomem stresu.
Czym jest pracoholizm?
Pracoholizm jest uzależnieniem polegającym na odczuwaniu przymusu pracy oraz silną, nie podlegającą kontroli potrzebą pracy. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10, aby zdiagnozować pracoholizm, wystarczy stwierdzenie trzech spośród wymienionych poniżej kryteriów:
Ilościowy i jakościowy wzrost zaangażowania w pracę – pracoholik poświęca pracy coraz więcej czasu i angażuje się w coraz większą liczbę zadań
Skoncentrowanie na pracy myśli, celów i wyobraźni – osoba uzależniona nie wykazuje zainteresowania niczym, co nie ma związku z pracą, wszelkie aktywności traktuje jak pracę
Utrata kontroli nad swoim zachowaniem – uzależniony nie jest w stanie ocenić, ile czasu poświęcił pracy i ile zadań podjął
Niezdolność do abstynencji – brak możliwości zaprzestania pracy. Jeśli pracoholik świadomie przerwie pracę pojawia się u niego lęk oraz napięcie
Zmniejszenie satysfakcji z pracy – coraz większe zaangażowanie nie prowadzi w przypadku pracoholika do wzrostu zadowolenia
Występowanie nawrotów uzależnienia, problemów zdrowotnych i dysfunkcji w społecznym funkcjonowaniu człowieka
Pracoholizm jest jedynym uzależnieniem, które pomimo negatywnych konsekwencji, rzadko wzbudza poczucie wstydu. Osoby uzależnione od pracy zwykle chwalą się swoim nałogiem spodziewając się akceptacji i podziwu. Również pracodawcy często nie zdają sobie sprawy z wagi problemu, ciesząc się z efektów uzyskiwanych przez pracoholika. Efektywność pracy i wysokie zyski są jednak tylko chwilowe – w miarę narastania przymusu pracy i angażowania się w coraz to nowe projekty, wydajność i jakość pracy spada.
Gdzie biegnie granica, między pracowitością, a pracoholizmem?
Pracowitość jest cechą ludzi pracujących chętnie, dużo, z zamiłowaniem i zaangażowaniem. Atrybuty te charakteryzują również pracoholików. Skąd więc wiadomo, że mamy do czynienia z osobą uzależnioną? Warto zastanowić się, czy nie popadliśmy w nałóg, kiedy:
Stale jesteśmy zajęci, pracujemy w pośpiechu – osoba uzależniona od pracy wykonuje zwykle kilka czynności równocześnie
Odczuwamy silną potrzebę kontroli – pracoholik zaczyna nadzorować pracę innych, nie wierząc w ich umiejętności i rzetelność
Zauważamy wzrost perfekcjonizmu - stawianie sobie wysoko poprzeczki i oczekiwanie perfekcyjnych osiągnięć, a także częstsze poczucie porażki
Obserwujemy narastające trudności w relacjach interpersonalnych – wyróżnia się dwie przyczyny tych problemów: pierwszą jest przedkładanie pracy nad kontakty z innymi, drugą natomiast dystansowanie się od innych, traktując podtrzymywanie relacji jako stratę czasu, który mógłby zostać przeznaczony na pracę. Obie z tych przyczyn mają związek z nasileniem uzależnienia
Czujemy, że praca nas pochłania – nadmiar obowiązków powoduje spadek energii i załamanie psychiczne, a także spadek kontroli nad własnym zachowaniem, którego objawem jest np. „padanie ze zmęczenia”, zasypianie w ubraniu
Nie potrafimy się zrelaksować – wiąże się to z ciągłym myśleniem o pracy i poczuciem winy, kiedy się jej nie wykonuje
Tracimy wątek w trakcie rozmowy – myśli osoby uzależnionej pochłonięte są pracą, dlatego umykają jej uwadze informacje, które nie mają z tą pracą związku
Stajemy się niecierpliwi – czas dla pracoholika ma największą wartość. W sytuacji wymagającej czekania (np. kolejka w sklepie, korek uliczny itp.) u osoby uzależnionej wzrasta napięcie i zdenerwowanie. Często pojawiają się również bóle głowy i placów, wzrost ciśnienia i zmęczenie
Nasze poczucie własnej wartości jest niestabilne – poczucie własnej wartości pracoholika jest bardzo wysokie kiedy odnosi on sukcesy i bardzo niskie, kiedy doświadcza porażki
Zaniedbujemy siebie – uzależnienie od pracy sprawia, że człowiek przestaje dbać o swoje odżywianie i wypoczynek. Prowadzi to w konsekwencji do zaburzeń psychosomatycznych.
Typy pracoholików
W literaturze znaleźć można wiele różnych klasyfikacji pracoholików. William Oates dzieli ich na pięć typów. Wyróżnia on pracoholika „do szpiku kości”, czyli perfekcjonistę o twardych zasadach, który swoją pracę traktuje niezwykle poważnie. Typ ten obok nadmiernego zaangażowania cechuje się wysokimi standardami wykonywanej pracy oraz odczuwaniem pogardy dla niekompetencji. Z kolei nawrócony pracoholik jest osobą wypracowującą ustalone godziny pracy, unikającą nadgodzin i przestrzegającą terminów czasu wolnego. Pracoholicy sytuacyjni natomiast osiągają dzięki zaangażowaniu w pracę poczucie bezpieczeństwa, nie ma to jednak związku z cechami ich osobowości. Oates wymienia również pseudopracoholików, czyli osoby, które w celu np. uzyskania awansu starają się sprawiać wrażenie pracoholika. Ostatnim typem wyróżnianym przez tego autora jest pracoholik uciekinier, dla którego praca stanowi sposób ucieczki od problemów życia codziennego, np. trudnej sytuacji w domu.
Inną ciekawą typologię proponuje Diana Fassel. Za kryterium podziału przyjęła ona rytm pracy, wyróżniając cztery typy. Pierwszym z nich jest kompulsywny pracoholik, który stale jest zaangażowany w pracę, jest on również określany mianem stereotypowego pracoholika. Osoba, która w sposób obsesyjny wykonuje swoją pracę jedynie raz na jakiś czas nazywana jest przez tę autorką okresowym pracoholikiem. Ukryty pracoholik jest osobą, która ukrywa swoje zapracowanie podobnie, jak alkoholik ukrywa butelkę. Najbardziej zaskakującym z wyróżnionych typów jest anorektyczny pracoholik. W przeciwieństwie do wszystkich wymienionych wcześniej typów, ten stroni od pracy. Anorektyczny pracoholik odczuwa silny przymus unikania pracy. Awersja do pracy cechująca ten typ pracoholika bywa często mylona ze zwykłym lenistwem.
Kogo dotyczy ten problem?
Uzależnienie od pracy może dotknąć osobę w każdym wieku, pracującą w większości z zawodów. W nałóg pracy popadają zwykle osoby perfekcyjne, pilne, a przy tym niepewne siebie i niedowartościowane. Cechami pracoholika są często ambicja, potrzeba rywalizacji, wysoka potrzeba osiągnięć, wytrwałość, patologiczna potrzeba uznania i aprobaty ze strony innych. Charakterystyczne dla osób nadmiernie zaangażowanych w pracę są bardzo silna potrzeba kontroli, brak poczucia bezpieczeństwa oraz unikanie bliskich relacji.
Skutki pracoholizmu
Cechą odróżniającą uzależnienie od pracy od innych uzależnień są jego konsekwencje. Skutki pracoholizmu w przeciwieństwie do efektów innych nałogów mogą być nie tylko negatywne. Zaletami nadmiernego angażowania się w pracę są coraz wyższe zarobki oraz odnoszenie sporych sukcesów i uzyskiwanie awansów (przynajmniej dopóki nie spadnie efektywność i jakość wykonywanej pracy). Wad jest niestety więcej niż zalet. Możliwymi negatywnymi skutkami są: uczucie skrajnego wypalenia psychicznego, ciągły niedosyt, załamanie nerwowe, rozpad więzi rodzinnych i małżeństwa, choroby somatyczne (np. wrzody żołądka), brak umiejętności odpoczywania, popadanie w inne nałogi (alkohol, narkomania, lekomania).
Co dalej? Czy leczenie pracoholików jest możliwe?
W przypadku uzależnienia od pracy doskonale sprawdza się przysłowie, że „lepiej zapobiegać, niż leczyć”. Często jednak osoby nadmiernie zaangażowane w pracę nie dostrzegają problemu, dopóki nie wejdzie on w fazę krytyczną. W takiej sytuacji konieczne jest podjęcie terapii. Pracoholik może podjąć terapię indywidualną lub grupową. Działania podejmowane w jej trakcie powinny przede wszystkim prowadzić do zrozumienia przez niego mechanizmów powstawania tego uzależnienia. Terapeuci pomagają osobom uzależnionym właściwie planować czas. Pomoc bliskich jest w tej kwestii nieocenionym zasobem. Odbudowa relacji z rodziną i znajomymi, sprzyja gotowości do spędzania z nimi czasu, kosztem wykonywania nadmiernej ilości zadań w pracy. Ważna w pracy terapeutycznej jest również nauka stawiania sobie realistycznych celów zawodowych.
W Polsce wciąż jeszcze brakuje ośrodków zajmujących się terapią osób nadmiernie zaangażowanych w pracę. Problem pracoholizmu jednak wciąż narasta i cieszy się zainteresowaniem psychologów. Może to być nadzieją na rozwój placówek specjalizujących się w leczeniu tego uzależnienia.
Podsumowanie
Nadmierne angażowanie się w pracę może w oczach wielu z nas stanowić cechę pozytywną, którą warto pochwalić się w CV. Wykonywanie swojej pracy z pasją i zaangażowaniem nie jest przecież niczym złym, nie ma powodu, żeby się tego wstydzić. Społeczne aprobowanie ciężkiej pracy, ambicji i dążenia do sukcesów sprzyja kompulsywnemu, przymusowemu wykonywaniu swoich obowiązków zawodowych. Sumienność, efektywność, samozadowolenie i wysoka jakość pracy szybko przemienia się w przygnębienie, stałe poczucie stresu i poczucie winy w czasie wolnym od pracy. Aby uniknąć uzależnienia od pracy warto pamiętać, że człowiek pracuje żeby żyć, a nie żyje żeby pracować.
Bibliografia:
S. Kozak, Patologie w środowisku pracy: zapobieganie i leczenie, Difin, Warszawa 2009 rozdz. 3
L. Golińska, Pracoholizm: uzależnienie czy pasja?, Difin, Warszawa 2008
C. Guerreschi, Nowe uzależnienia, SALWATOR, Kraków 2006
Czym jest pracoholizm?
Pracoholizm jest rodzajem uzależnienia psychicznego, które objawia się wewnętrzną, obsesyjną potrzebą nieprzerwanej pracy, nawet kosztem snu, odpoczynku i rodziny. Jego podstawą jest zaburzenie równowagi pomiędzy pracą i pozostałymi sferami życia. Osoby dotknięte pracoholizmem nie mają poczucia kontroli nad własnym zachowaniem. Odczuwają psychologiczny przymus wykonywania pracy.
Rodzaje pracoholików
Pomimo, że pracoholizm jest jednym, spójnym uzależnieniem, możemy z niego wyłonić kilka typów pracoholików. Takiej klasyfikacji podjął się między innymi Bryan Robinson, który wyodrębnił:
pracoholika nieugiętego
pracoholika bulimicznego
pracoholika z deficytem uwagi
pracoholika delektującego się pracą
Pracoholik nieugięty to osoba, która pracuje bez przerwy przez cały tydzień. Praca jest dla niego ważniejsza od dobrych relacji z innymi ludźmi. Restrykcyjnie przestrzega wszystkich terminów i sprawia wrażenie bardzobezwzględnej i niewrażliwej osoby. Jest jednak bardzo odpowiedzialny, przez co pracodawcy go cenią.
Pracoholik bulimiczny sprawia natomiast wrażenie osoby, która próbuje uciec od pracy. Wszystkie zadania zostawia sobie na ostatni dzień, przez co później musi pracować z maksymalnym zaangażowaniem, bez przerw i bardzo intensywnie. Po każdym takim okresie musi zregenerować siły, ponieważ taki tryb pracy pozbawia go energii i chęci do aktywności zawodowej. Niestety trudno jest mu to zmienić ze względu na to, że tylko silna presja, wysokie napięcie i lęk uaktywniają jego działanie.
Pracoholik z deficytem uwagi traktuje za to prace jako źródło stymulacji. Musi wykonywać równocześnie kilka różnych zadań, ponieważ szybko się nudzi. Nie opracowuje żadnej strategii działania, co musi nadrabiać bardzo intensywną pracą. Zazwyczaj większość wykonanych przez niego zadań wymaga poprawek.
Pracoholik delektujący się pracą, w przeciwieństwie do tego z deficytem uwagi, pracuje bardzo wolno i dokładnie. Zawsze ma przygotowaną strategię pracy, ponieważ zależy mu na perfekcyjnym wykonaniu zadania. To skutkuje natomiast tym, że rzadko uznaje pracę za skończoną. Trudno bowiem uzyskać perfekcyjny rezultat.
Charakterystyka pracoholika
Jak pokazują badania problem pracoholizmu dotyczy głównie osób posiadających własne firmy i będących w wieku produkcyjnym. Co ciekawe, chorują przede wszystkim kobiety, co może wynikać z ich predyspozycji psychologicznych.
Pracoholik jest osobą, która definiuje się poprzez swoje działania. Nie mówi więc o tym jaki jest, ale o tym co zrobił i co robi obecnie. Jego własna ocena zależy od sukcesów zawodowych. Pracoholik jest też pełen energii i uwielbia rywalizować. Niestety jego niestabilny obraz własnego „ja” sprawia, że łatwo i często traci pewność siebie. Tylko pozornie wydaje się więc pewny swojej wartości, a tak naprawdę czuje się zalękniony i bezradny. Obawia się zależności i utraty akceptacji. To sprawia, że jest niezwykle wymagającywobec siebie i innych osób. Od każdego oczekuje posłuszeństwa. Jakakolwiek porażka skutkuje natychmiastowym zaprzestaniem działań, kryzysem, poczuciem winy i zwątpieniem we własne umiejętności.
Pracoholizm czy jeszcze nie?
Pracoholizm jest terminem często nadużywanym i źle interpretowanym. Jego diagnoza odbywa się na podstawie kryteriów przedstawionych w ICD-10 (czyli w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób). Występowanie przynajmniej 3 z poniżej przedstawionych objawów kwalifikuje kogoś jako pracoholika:
Ilościowy i jakościowy wzrost zaangażowania w pracę – przyjmowanie na siebie coraz większej ilości zadań i poświęcanie coraz większych ilości czasu na pracę
Skoncentrowanie na pracy myśli, celów i wyobraźni – brak zainteresowania czymkolwiek poza pracą
Utrata kontroli nad swoim zachowaniem – trudności w ocenie ile czasu poświęcono na pracę i ile zadań wykonano
Niezdolność do abstynencji – brak pracy objawia się wzmożonym napięciem i lękiem, pracoholik nie ma możliwości zrezygnowania z pracy
Zmniejszenie satysfakcji z pracy – pogłębiający się spadek zadowolenia
Występowanie nawrotów uzależnienia, problemów zdrowotnych i dysfunkcji w społecznym funkcjonowaniu człowieka
Skutki pracoholizmu
Do najczęstszych konsekwencji pracoholizmu zaliczyć można przemęczenie,uczucie wyczerpania, bezsenność, zaburzenia koncentracji, a także szereg skutków zdrowotnych jak: wrzody żołądka, choroby układu krążenia i niewydolność seksualną.
Jednak pracoholizm zakończyć się może nawet śmiercią. Karoshi to zjawisko opisujące nagłą śmierć w wyniku stresu i przepracowania. Nie jest ono samodzielną jednostką chorobową. Zgony następują w wyniku zaburzeń krążeniowo-sercowych, które pojawiają się na skutek przeciążenia pracą.
Innym zjawiskiem jest karo-jisatsu, które opisuje śmierć w wyniku samobójstwa popełnionego z przepracowania. W Japonii karo-jisatsu kojarzy się z sukcesem. Jeżeli w rodzinie doszło do takiego samobójstwa to postrzega się to jako powód do dumy.
Leczenie
Leczenie pracoholizm nie jest łatwe i zależy od stopnia uzależnienia. Trudność wiąże się także z tym, że pracoholik musiałby sam dostrzec problem, przed czym się aktywnie broni i w konsekwencji nie szuka pomocy. Co więcej, wszelkie sugestie dotyczące występowania u niego tego problemu odbiera jako brak zrozumienia. Dopiero kiedy zaczyna tracić rodzinę i przyjaciół albo zauważa problemy zdrowotne, zaczyna szukać pomocy. Kiedy już zdecyduje się na leczenie cały jego proces oparty jest na psychoterapii. W skrajnych przypadkach dołączana jest także farmakoterapia. Leczenie może trwać przez bardzo długi czas, jednak powrót do normalnego funkcjonowania jest możliwy.