Odporność na stres i jej wzmacnianie

Stres

Dla zdecydowanej większości ludzi znane jest zjawisko o nazwie stres. Człowiek w pracy przeżywa różne napięcia emocjonalne, które wywołują zarówno zwiększoną chęć do jej wykonania, jak i spadek zainteresowania jej procesem i rezultatami. Te różne napięcia pozytywne i negatywne wywołują u człowieka stres. Najogólniej przyjmuje się, że stres to stan obciążenia systemu regulacji psychologicznych, występujących w sytuacjach zagrożenia, utrudniania lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań i wartości lub stan mobilizacji sił organizmu będący reakcją na negatywne bodźce fizyczne i psychiczne, mogący doprowadzić do zaburzeń czynnościowych a nawet schorzeń organicznych. Przyjmuje się również, że stres to zespół powiązanych procesów w organizmie i systemie nerwowym stanowiących ogólną reakcję osobnika na działanie bodźców
lub sytuacji niezwykłych, trudnych , zakłócających, przykrych lub szkodliwych.

W psychologii stres określić można jako stan ogólnej mobilizacji sił organizmu jako odpowiedzi na silny bodziec fizyczny lub psychiczny; natomiast w medycynie stres – jest stanem, który objawia się swoistym zespołem składającym się z nieswoistych zespołów wywołanych w całym układzie biologicznym człowieka przez czynnik stresujący. Stres jest określonym rodzajem relacji pomiędzy jednostką a otoczeniem i z określonym rodzajem relacji między nimi.

Czynniki wywołujące stres to stresory. Stres może być wywołany przez czynniki negatywne (np. śmierć bliskiej osoby) jak i czynniki pozytywne (np. narodziny dziecka). Termin „stresor” wprowadził H. Selye, aby wykazać różnicę pomiędzy przyczyną (stresor), a skutkiem (stres). Stresor, zatem oznacza to, co stawia przed człowiekiem wymagania. W przypadkach, gdy stresor jest bardzo silny lub jego działanie przedłuża się, dochodzi do wyczerpania. Stresogenne jest miejsce pracy, życie rodzinne i osobowość człowieka. Reakcja człowieka na różne sytuacje stresowe zależy od progu tolerancji, który każdy z nas posiada. Jeśli ktoś przekroczy tak zwany próg krytyczny, to dochodzi do frustracji, do niekontrolowanych stanów emocjonalnych, a one dezorganizują działania jednostki.

Na stan stresu wpływa wiele czynników (stresorów), ze względu na ich obfitość klasyfikuje się kilka kategorii:
- Czynniki indywidualne- na które składają się oczekiwania, rodzinne tradycje, potrzeby, zachodzące w nas zmiany, wewnętrzne naciski, różnorodne presje, liczne wątpliwości, jakie towarzyszą nam przez całe życie;
- Czynniki społeczne i środowiskowe – przemiany polityczne, zmiany zachodzące wokół nas, zmiany perspektyw życiowych;
- Czynniki organizacyjne – związane bezpośrednio z wykonywaną pracą, nadmiernym jej obciążeniem, klimatem pracy, relacjami interpersonalnymi, niejasnościami organizacyjnymi.

Najczęstszymi obszarami stresogennymi są, zatem: miejsce pracy, pełniona rola zawodowa i funkcja w organizacji, życie rodzinne, konstrukcja psychiczna człowieka (osobowość), organizm człowieka (stan zdrowia, brak akceptacji samego siebie). Z sytuacją stresową mamy więc do czynienia wtedy, gdy zaburzona zostaje zdolność do postrzegania wymagań działających na nas z zewnątrz, a jasną oceną własnych możliwości.

Ludzie bardzo się różnią pod względem odczuwania intensywności, rodzaju i okresu trwania stresu,
z którym mogą sobie poradzić. Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że stres nie jest czymś dziwnym
i samoistnym, występującym w oderwaniu od zwykłych spraw przytrafiającym się zwykłym ludziom, lecz jest mocno osadzony w skali ciągłej. Skala rozciąga się od braku zajęcia, poprzez normalne, zdrowe poziomy aktywności, do miotania się w dążeniu do zrobienia zbyt szybko, zbyt wielu rzeczy. Zarówno „za dużo” jak i „za mało” wywołuje zmiany w fizjologii człowieka. Ludzie na ogół potrafią dostrzec te zmiany; często jednak trudniej coś na nie poradzić.

Nadmierny długotrwały stres może spowodować wiele chorób, a w szczególności nadciśnienie, choroby serca, wrzody żołądka i zaburzenia psychiczne. Schorzeniu ulega najsłabszy narząd lub układ organizmu.
Podatność na schorzenia wywołane stresem zależy od typu osobowości.

Wyróżnia się cztery rodzaje metod radzenia sobie ze stresem:

1. Ćwiczenia fizyczne – spacer, pływanie lub inny rodzaj aktywności ruchowej uprawiany co najmniej trzy razy w tygodniu.
2. Biosprzężenie zwrotne – świadome kontrolowanie fizycznych reakcji na stres, takich jak częstotliwość tętna czy oporność skóry.
3. Techniki poznawcze – polegają one na analizie swoich reakcji, wykrywaniu w nich pewnych prawidłowości (wzorców) i dochodzeniu do ich genezy (poprzez przypominanie sobie sytuacji, w których po raz pierwszy wystąpiły takie reakcje). Można zmienić swoje reakcje na stres, jeśli ukształtowały się w zupełnie innych okolicznościach i nie są przydatne w aktualnej sytuacji.
4. Techniki odprężenia – ćwiczenia oddechowe i niektóre rodzaje medytacji. Ale odprężenie można osiągnąć również wieloma innymi sposobami: poprzez słuchanie muzyki, przemyślenie w samotności swoich problemów, poczytanie książki, drzemkę. Skutecznymi metodami rozładowania są relaksacja, medytacja transcedentalna, modlitwa czy ruch fizyczny.

Odporność na stres

Odporność na stres jest cechą osobniczą, uwarunkowana jest właściwościami ośrodkowego układu nerwowego, od których zależą siła, równowaga i trwałość emocji.

Każdy z nas posiada mniejszą lub większą odporność na stres. Bez niej człowiek nie przetrwałby jako gatunek, bo zdolność przystosowania się polega na tym, by zachowywać „niezmienione środowisko wewnętrzne" wtedy, gdy zmienia się środowisko zewnętrzne, czyli pojawia się czynnik stresowy. Niestety, nasze wrodzone zdolności nie wystarczą do zachowania zdrowia. Z badań zoopsychologów wynika, że im wyższy stopień rozwoju danego gatunku, tym mniej wrodzonych mechanizmów obrony przed stresem udaje mu się zachować. Dlatego inteligencja człowieka może być jego najlepszą obroną, ale jednocześnie czynnikiem sprawczym. Dzięki niej człowiek nauczył się na przykład, jak skutecznie bronić się przed większością zagrożeń (chorobami), ale czasem bogata wyobraźnia sygnalizuje mu,
że stres jest tam, gdzie w rzeczywistości go nie ma. Oprócz gatunkowej odporności na stres jesteśmy również wyposażeni w odporność osobniczą, która zależy od szeregu czynników.

Na stres odporni są ci, którzy mają pozytywne doświadczenia z jego pokonywaniem. Kto na przykład zdawał kilka razy egzamin i mimo silnych emocji uzyskał pozytywny wynik, ten podczas kolejnego sprawdzianu poradzi sobie lepiej niż człowiek, który będzie robił to po raz pierwszy. Czy to znaczy,
że powinniśmy szukać sytuacji stresowych, aby się na nie uodpornić? Nie! Powinniśmy jedynie uczyć się je kontrolować.

Ludzie odporni w sytuacji zagrożenia potrafią gromadzić i analizować informacje, które pomogą im przezwyciężyć kryzys. Mimo popełnienia poważnego błędu nie powinniśmy tracić wiary w siebie,
bo jedną z ważnych zasad jest: „nikt nie jest doskonały". Zyskujmy wpływ na to, co możliwe, a co niemożliwe do kontrolowania, pozostawmy losowi.

Odporność na stres zależy nie tylko od doświadczeń i wiary w siebie. Ważne są również strategie, jakie wtedy stosujemy.

Przede wszystkim trzeba dać sobie prawo do popełniania błędów, zrozumieć, że nie ma idealnego pracownika, małżonka ani rodzica. Żaden szef nie może od nas wymagać, żebyśmy codziennie byli przygotowani na podejmowanie nowych wyzwań, kreatywni, pomocni i uśmiechnięci. Tym bardziej my nie powinniśmy tego wymagać od siebie. Jeśli na przykład ktoś potraktuje nas niesprawiedliwie lub niemiło, czasem jedyną reakcją jest smutek, gniew i konsternacja. Dobrze sobie poradzić to nie znaczy znaleźć natychmiast ciętą i adekwatną odpowiedź lub wejść w konflikt, tylko prawidłowo rozpoznać, jakie uczucia obudziło to zdarzenie. Tę umiejętność psychologowie nazywają zdolnością do bycia we własnym życiu. Ma ona polegać na zastąpieniu skupiania się na przeszłości lub przyszłości zaangażowaniem w bieżące wydarzenia. Pomaga też rozpoznać i wzmocnić własny styl radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Jedni w takich chwilach potrzebują wyciszenia i izolacji, inni rozmowy z bliskimi, jeszcze inni wysiłku fizycznego albo odwrócenia uwagi, by po regeneracji lepiej skupić myśli. Jeśli nawet te metody są dalekie od doskonałości, ale nam pomagają, warto je rozwijać.

Ze stresem dobrze radzą sobie osoby pełniące równocześnie różne role i angażujące się w wiele przedsięwzięć. Gdy nie wiedzie się na polu zawodowym, satysfakcję można czerpać na przykład z faktu, że dziecko znalazło szczęśliwego partnera (jako dobra matka przygotowałam je do życia), udało mi się przepłynąć 10 długości basenu (rozwijam się dzięki swoim pasjom), mam bardzo dobrą relację z przyjaciółką (potrafię pomagać innym i przyjmować pomoc). Człowiek odporny na stres to niekoniecznie taki, który w trudnej sytuacji zachowuje zimną krew. Wbrew pozorom bardziej odporny może być ten, kto w kryzysie rozpłacze się lub przeklnie.

Adrian Haręzga I RM