Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

Przemiany jakościowe w polskim rolnictwie po wejściu do UE prowadzą do polaryzacji obszarów wiejskich. Część z nich jest eksploatowana bardzo intensywnie rolniczo (zubożenie różnorodności krajobrazowej i biologicznej, skażenie wód, degradacja gleby) a pozostała marginalizuje produkcję rolniczą. ZROW powinien dążyć do wyrównania rozwoju w poszczególnych regionach z zachowaniem ich specyficznych wartości przyrodniczych i kulturowych.

ZROW powinien ponadto prowadzić do:

• zachowania walorów środowiska przyrodniczego i łagodzenia negatywnych skutków intensyfikacji produkcji rolniczej;

• podnoszenia jakości żywności i higienicznych standardów produkcji żywności

• wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich

• zapewnienia godziwych warunków życia ludności wiejskiej.

ZROW oznacza że obszary wiejskie powinny wypełniać trzy podstawowe cele:

- produkcyjno-ekonomiczny

- ekologiczny

- społeczny

Jednocześnie należy podkreślić, że problemy środowiskowe nie są głównymi problemami polskiej wsi. Główne ograniczenia rozwojowe to problemy społeczne (bezrobocie, niski poziom wykształcenia) i ekonomiczne (niskie dochody z rolnictwa i źródeł pozarolniczych).

Zagrożenia związkami chemicznymi pochodzącymi z rolnictwa

Koncepcja sustainable agriculture Istota koncepcji polega na postawieniu przed rolnictwem oprócz dotychczasowych tradycyjnych celów, takich jak:

- zapewnienie dochodów dla gospodarstwa rolniczego

- podaż żywności dla społeczeństwa o odpowiednich cechach ilościowych i jakościowych, nowych celów ekologicznych i społecznych, do których przede wszystkim nalezą:

- ochrona środowiska abiotycznego (gleba, powietrze, woda),

- zagospodarowanie terenów wiejskich w sposób zapewniający ochronę przyrody i krajobrazu,

- dbałość o zdrowie j dobre samopoczucie ludności miejskiej i wiejskiej

stopień wykorzystania zasobów naturalnych w rolnictwie w porównaniu do innych działów gospodarki jest szczególnie duży.

Zagrożenia dla środowiska powodowane przez rolnictwo wynikają z jednej strony ze stosowania intensywnych technologii rolniczych, a z drugiej wiążą się bezpośrednio z poziomem Infrastruktury sanitarnej gospodarstwa rolnego i wsi. Niemałe znaczenie odgrywa w tym także ; poziom wykształcenia społeczności wiejskich i związany z tym stan świadomości ekologicznej. Intensywne technologie rolnicze powodują nadmierne obciążenie ziemi ; i wód rolniczych nakładami środków kapitałowych (nawozy, pestycydy, pasze, antybiotyki itp.) oraz odpadami produkcji rolniczej (obornik, gnojówka, gnojowica itp.).

Zagrożenie środowiska przyrodniczego przez rolnictwo

1) Brak kanalizacji i oczyszczalni ścieków – zanieczyszczenie wód podziemnych i powierzchniowych

2) Intensywna uprawa roli i chów zwierząt – niewłaściwe składowanie odpadów oraz sposób nawożenia (80% zanieczyszczeń w gospodarstwie wiejskim pochodzi z zagrody)

3) Upraszczanie zmianowania - Postępujący proces eutrofizacji wód powierzchniowych

Pozytywne oddziaływanie rolnictwa na środowisko to

- stosowanie przyjaznych metod produkcji rolniczej

- wielofunkcyjne użytkowanie przestrzeni rolniczej

O walorach jakościowych przestrzeni rolniczej świadczy

- krajobraz wiejski z szachownicą pól i zasobów przyrodniczych

- tradycyjny sposób gospodarowania z ekstensywnymi enklawami użytków zielonych, terenów bagiennych i nieużytków, na których występuje bogactwo fauny i flory

Do najistotniejszych zanieczyszczeń chemicznych emitowanych z obszarów rolniczych należą:

I związki azotu z nawozów organicznych i ścieków bytowych

II fosforany, głównie ze ścieków bytowych

III pestycydy wprowadzane w intensywnych technologiach rolniczych

IV metale ciężkie wprowadzane w nawozach i produktach do użyźniania gleb

I ZANIECZYSZCZENIE AZOTEM

Związki azotu stanowią główne zanieczyszczenie chemiczne emitowane z obszarów rolniczych. Badania nad bilansem azotu w rolnictwie, określonym jego udziałem w produktach sprzedanych z gospodarstwa w stosunku do wniesionych z zewnątrz, szacują wykorzystanie azotu na poziomie zaledwie 20% Wykorzystanie azotu z produkcji roślinnej jest znacznie większe i szacowane na poziomie 60-80%, co oznacza, że taka właśnie część azotu wniesionego w postaci nawozów zostaje wyniesiona z plonami roślin. Azot tracony w produkcji roślinnej i zwierzęcej ulega rozproszeniu w środowisku w wyniku trzech procesów:

1) wymywania w formie azotanów do wód gruntowych i powierzchniowych,

2) ulatniania w formie amoniaku do atmosfery,

3) ulatniania do atmosfery w formie produktów denitryfikacji (NO, N2O, N2)

Ad 1)

Skala wymywania azotu jest determinowana wieloma czynnikami, wśród których trzy są dominujące:

- skład granulometryczny gleby - decyduje o głębokości przemieszczania wody opadowej, która jest nośnikiem azotanów. Największe potencjalne zagrożenia wymywaniem azotu występują na glebach lekkich. Procesy wymywania składników mineralnych zachodzą głównie jesienią, zimą i wczesną wiosną. Zagrożony wymyciem jest więc przede wszystkim azot mineralny pozostały w glebie jesienią po zbiorze roślin uprawnych

- poziom nawożenia azotem - Decydujące znaczenie ma dawka i termin nawożenia. W rzeczywistości azot jest zagrożony wymywaniem z nawozów mineralnych i organicznych w jednakowym stopniu. Decydujące znaczenie dla ochrony azotu przed wymywaniem ma niezależnie od rodzaju nawozu dostosowanie ilości stosowanych dawek do potrzeb roślin oraz stosowanie nawozów w bezpiecznych terminach z punktu widzenia zagrożeń wymywaniem.

- gatunek uprawianej rośliny - Najbardziej ogranicza wymywanie roślinność drzewiasta, a w następnej kolejności roślinność użytków zielonych. Dlatego te rośliny są najbardziej przydatne do tworzenia pasów ochronnych wokół rzek i jezior. Najbardziej sprzyjające warunki wymywania azotanów występują na gruntach ornych, co wiąże się bezpośrednio z potrzebą wykonywania orek i stosowaniem nawożenia. Wśród roślin uprawnych zróżnicowanie podatności na wymywanie jest znaczne:

warzywa > okopowe > zbożowe > trawy > drzewa

Stosując w technologiach rolniczych odpowiedni dobór roślin i wprowadzając zmianowania o dużym udziale ozimin i międzyplonów, można w znaczący sposób ograniczyć wymywanie azotanów.

Ad 2)

Rolnictwo jest więc dominującym źródłem emisji NH3, udział przemysłu i motoryzacji w zanieczyszczeniu atmosfery tym związkiem jest niewielki. Straty amoniaku mają już miejsce w pomieszczeniach inwentarskich. Najwięcej amoniaku ulatnia się w czasie przechowywania i składowania nawozów organicznych. Skala strat gazowych zależy od sposobu i czasu przechowywania. W systemie z gnojowicą, w którym płynne odchody zwierząt przechowywane są w szczelnych zbiornikach, straty amoniaku są kilkakrotnie mniejsze w porównaniu do tradycyjnych technologii przechowywania odchodów zwierzęcych w postaci obornika i gnojówki. Straty amoniaku z odchodów zwierząt mają miejsce także podczas ich stosowania jako nawozów na użytki rolne. Przez zastosowanie nowych technologii umożliwiających ich bezpośrednie wprowadzenie pod powierzchnię gleby straty te

mogą być znacznie ograniczone. Straty amoniaku z produkcji roślinnej są ilościowo znacznie mniejsze niż z produkcji zwierzęcej. Najwięcej NH3 ulatnia się z wysianych na użytki rolne i nawozów mineralnych. Czynnikami sprzyjającymi ulatnianiu się amoniaku z gleby nawożonej nawozami mineralnymi są takie cechy gleby, jak:

- wysokie pH

- mała pojemność sorpcyjna gleby wobec kationów

- wysoka temperatura powietrza

- niska wilgotności gleby

najwięcej NH3 ulatnia się z siarczanu amonu i mocznika, a najmniej z saletry amonowej i nawozów wieloskładnikowych

Ad 3)

Denitryfikację przeprowadzają mikroorganizmy wykorzystujące tlen zawarty w azotanach do utleniania substancji organicznej. Produktami denitryfikacji są gazowe związki azotu ulatniające się do atmosfery. Ilość emitowanych do atmosfery gazowych produktów denitryfikacji zwiększa się wraz ze wzrostem zawartości azotanów i próchnicy w glebie. Denitryfikacji sprzyja również silne uwilgotnienie i pH gleby oraz wysoka temperatura powietrza. Ilościowo straty azotu w wyniku denitryfikacji są niewielkie i nie przekraczają kilku kg N na 1 ha. Ekologiczne znaczenie mają emitowane w tym procesie tlenki azotu, które są składnikami gazów cieplarnianych.

Azot tracony w produkcji rolniczej ulega rozproszeniu do wód gruntowych, powierzchniowych i atmosfery. Następstwa:

- obniżenie jakości glebowych zasobów wód pitnych,

- eutrofizacja jezior i rzek,

- udział w tworzeniu kwaśnych deszczy,

- udział w efekcie cieplarnianym

Eutrofizacja jezior i rzek.

W warunkach naturalnych w zbiornikach wodnych istnieje równowaga między trzema grupami organizmów:

- glonami i roślinami zasiedlającymi powierzchniowe, dobrze natleniane warstwy wody,

- bakteriami fotosyntetyzującymi, rozwijającymi się na pograniczu warstw natlenionych i głębszych, gdzie panują warunki beztlenowe,

- mikro- organizmami beztlenowymi występującymi w osadach dennych.

W warunkach nadmiernego dopływu azotanów do wód powierzchniowych następuje nadmiemy rozwój glonów, których obumarłe części w dużych ilościach opadają na dno zbiornika i stanowią obfite źródło substancji pokarmowych dla bakterii beztlenowych. Wytwarzane przez nie w nadmiernych ilościach toksyczne metabolity powodują przełamanie filtru biologicznego bakterii fotosyntetyzujących i przedostają się do warstwy powierzchniowej wód, co powoduje zahamowanie rozwoju glonów i innych roślin. W następstwie zmniejsza sięwydzielanie tlenu przez rośliny, co prowadzi stopniowo do powstania warunków beztlenowych w warstwach powierzchniowych. Wzrost deficytu tlenu w wodzie prowadzi do stopniowego obumierania życia biologicznego (organizmów tlenowych) w zbiornikach wodnych

Udział w tworzeniu kwaśnych deszczy.

Amoniak emitowany z różnych źródeł rolniczych do atmosfery reaguje z aerozolem kwasów, głównie siarkowego i azotowego, a po opadnięciu na powierzchnię ziemi wraz deszczem bierze udział w procesie nitryfikacji: NH4+ + 2O2 = NO3- + 2H+ + H2O W wyniku tego procesu z jednego mola amoniaku powstają dwa jony wodorowe stanowiące czynnik zakwaszenia środowiska glebowego.

Udział azotu w efekcie cieplarnianym.

W ciągu ostatnich lat obserwuje się naruszenie bilansu cieplnego Ziemi w wyniku wzrostu stężenia w atmosferze wielu gazów, takich jak C02, CH4, NO2, N2O, jako efektu działalności gospodarczej człowieka. Istota zjawiska polega na absorpcji przez cząsteczki wyżej wymienionych gazów promieniowania podczerwonego, które stanowi część promieniowania słonecznego odbitego od powierzchni Ziemi. W efekcie ograniczeniu ulega ilość ciepła ziemskiego rozpraszanego w przestrzeń kosmiczną, co - jak się przypuszcza - może prowadzić po dłuższym czasie do ocieplenia klimatu Ziemi. Udział tlenków azotu pochodzących z rolnictwa jest w tym zjawisku znaczący, bo sięgający 24%

Skażenia roślin azotanami.

Stosowanie nadmiernych dawek azotu w nawożeniu zwiększa jego koncentrację w tkankach roślin ponad potrzeby wynikające z produkcji białka Prowadzi to do wzrostu zawartości azotanów w roślinach, co istotnie pogarsza ich wartość paszową i pokarmową. Dużą zdolność do gromadzenia nadmiernych ilości azotanów mają warzywa i niektóre rośliny uprawy polowej, takie jak ziemniaki, kukurydza czy buraki. Spośród warzyw największe zdolności do kumulowania azotanów mają buraki ćwikłowe, szpinak, kapusta biała i marchew.

Nadmierne ilości azotanów spożywane w pożywieniu i z wodą pitną mogą

działać szkodliwie na ludzi i zwierzęta nie tylko przez wywoływanie methemoglobinemii, co ma miejsce zwykle przy bardzo dużym ich spożyciu. Azotany i powstające z nich w roślinie azotyny reagują z aminami stanowiącymi jeden z produktów rozkładu białek i powstają nitrozoaminy, związki o działaniu kancerogennym.

II ZANIECZYSZCZENIE ZWIĄZKAMI FOSFORU

Związki fosforu obok azotanów są głównym czynnikiem przyczyniającym się do eutrofizacji jezior i Morza Bałtyckiego. Główną przyczyną wzrostu zawartości rozpuszczalnego fosforu w wodach powierzchniowych są odprowadzane z obszarów rolnych nie oczyszczone ścieki, zawierające rozpuszczalne polifosforany będące niezbędnym składnikiem środków piorących, uaktywniającym działanie zawartych w nich detergentów. Problem ograniczenia emisji fosforu z obszarów rolnych jest szczególnie trudny, ponieważ zaledwie 20 -30% rozpuszczalnych związków fosforu ulega usunięciu w drugim stopniu oczyszczania §cieków (oczyszczalnia biologiczna). Dopiero zastosowanie trzeciego stopnia oczyszczania ścieków pozwala obniżyć zawartość fosforu o około 90%.

III ZANIECZYSZCZENIE ZWIĄZANE ZE STOSOWANIEM PESTYCYDÓW

Chemiczne środki ochrony roślin są jednym z filarów nowoczesnego rolnictwa, dzięki nim produktywność biosfery zwiększyła się o około 20%. Pestycydy pozwalają zapobiec każdego roku znacznym stratom rolno-hodowlanym i leśnym. Powodują one ograniczenie liczebności, a nawet nisz czenie organizmów pożytecznych, czyli drapieżców, parazytoidów czy owadów zapylających. Przyczynia się to do obniżenia sił samoregulujących w agrocenozach i innych przylegających do obszarów rolnych biocenozach. Ubocznym skutkiem tego zjawiska jest możliwość tworzenia się odpornych na dany lub pokrewny związek chemiczny populacji agrofagów (szkodników, chorób i chwastów)

Ograniczenie stosowania w dwóch kierunkach:

- tworzeniu odpowiedniego ustawodawstwa, w wyniku którego pestycydy poddawane są rygorystycznemu procesowi rejestracji. Przykładowo, od 1975 roku zabronione jest stosowanie insektycydów polichlorowych (np. DDT) ze względu na zdolność kumulacji w tkankach i ogniwach łańcucha troficznego oraz ograniczono znacznie produkcję pestycydów fosforoorganicznych o wysokiej toksyczności. Natomiast rozwija się produkcję pestycydów selektywnych o możliwie wąskim spektrum działania, ograniczonym do populacji jednego lub kilku agrofagów.

- opracowaniu zasad dobrych praktyk rolniczych i zobowiązaniu rolnika do ich przestrzegania. Ten kierunek działań napotyka na znaczne trudności. Nauka rolnicza opracowała nowoczesne integrowane programy ochrony roślin oparte na walce biologicznej, zabiegach uprawowych i znajomości ekologicznych powiązań w agrocenozach; podstawowa trudność polega na ich upowszechnieniu na skalę masową

IV ZANIECZYSZCENIA METALAMI CIĘŻKIMI

Nawozy i produkty używane do użyźniania gleb na obszarach rolniczych są często obok zanieczyszczeń przemysłowych znaczącym źródłem ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi. Zawartość w nich metali ciężkich może wahać się w szerokich granicach. Największe ilości metali ciężkich można wprowadzić do środowiska stosując osady ściekowe i komposty ze śmieci, a następnie nawozy wapniowe, wapniowo-magnezowe i nawozy organiczne. Nawozy mineralne, z wyjątkiem nawozów fosforowych, zawierają niewielkie ilości metali ciężkich. W nawozach fosforowych wprowadza się do gleby znaczące ilości kadmu, który pochodzi z fosforytów stanowiących surowiec do ich produkcji. Zawartość kadmu w nawozach fosforowych zależy od pochodzenia geologicznego surowca skalnego użytego do ich produkcji. Ochrona gleb przed wprowadzaniem do nich nadmiernych ilości metali ciężkich polega na normowaniu ich zawartości w nawozach i produktach stosowanych do użyźniania gleb. Produkty o nadmiernej zawartości nie są dopuszczane do obrotu w rolnictwie. Za dopuszczalną przyjmuje się taką dawkę nawozu lub produktu do użyźniania gleb, która teoretycznie przy corocznym stosowaniu do gleby doprowadzi do granicznego stężenia danego metalu ciężkiego po upływie 100 lat. Należy podkreślić, że nie można całkowicie uniknąć wprowadzenia do środowiska metali ciężkich w rolnictwie, można jedynie ograniczyć ich ilość do niezbędnego minimum uznanego na obecnym poziomie wiedzy za bezpieczny. Szkodliwość metali ciężkich polega na możliwości ich kumulowania w tkankach roślin w znacznych ilościach bez wyraźnych objawów ich uszkodzeń. Takie pozornie zdrowe rośliny mogą stwarzać istotne zagrożenia dla ludzi i zwierząt. Miarą zagrożenia poszczególnych metali dla środowiska jest ich ruchliwość, a co za tym idzie dostępność dla roślin, co wyraża się liczbowo za pomocą współczynnika bioakumulacji. Wyraża się on liczbą wskazującą, ile razy przyrost zawartości danego metalu ciężkiego w roślinie jest większy od przyrostu jego zawartości w glebie

Działania mające na celu poprawę jakości wód można podzielić na trzy grupy:

- działania polegające na budowie zbiorników na nawozy płynne i stosowaniu środowiskowo przyjaznych technik ich rozprowadzania w obrębie użytków zielonych czy gruntów ornych, a zatem polegające na rozbudowie infrastruktury ochronnej w skali gospodarstwa i towarzyszącej temu czynnej ochronie zasobów wód podziemnych, jest to tzw. ograniczanie zanieczyszczeń u źródła,

- działania polegające na budowie studni głębinowych, właściwiej lokalizacji studni płytkich itp., tzn. działania polegające na udostępnieniu nowych niezanieczyszczonych wód użytkowych tj. mające miejsce tam, gdzie lokalnie zaszła już degradacja wód gruntowych,

- działania polegające na oczyszczaniu wód bogatych w biogeny odpływających ze zlewni rolniczej przed dopływem do większych zbiorników.

Dotychczas zrealizowano kilka projektów współfinansowanych z funduszy zagranicznych w tym z UE mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych do wód.

1) Program ograniczania zanieczyszczeń Bałtyku ze źródeł rolniczych - Baltic Agriculture Runoff Action Program (BAAP)

2) Programy projektowe i wdrożeniowe Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa

3) Infrastruktura terenów wiejskich da gospodarki wodnej, projekt finansowany ze środków PHARE, za pośrednictwem FAPA, realizowany przez IMUZ w Falentach

4) Program Ostrołęka finansowany ze środków WFOŚiGW, obecnie kontynuowany jako program mazowiecki

5) Projekt „Ochrona środowiska na terenach wiejskich” (OSTW) realizowany i współfinansowany przez NFOŚiGW, PHARE, GEF, NEFCO.

Efekty środowiskowe:

- Wzrost jakości wód powierzchniowych i płytkich wód podziemnych

- ograniczenie kwaśnych deszczy

- mniejszy efekt cieplarniany

ZROW określany jako ekologicznie dopuszczalny, ekonomicznie uzasadniony i społecznie pożądany powinien być rozwojem sprawiedliwym społecznie i względnie obojętnym dla środowiska Wymaga to spełnienia uwarunkowań takich jak:

- przestrzegania zasad obiegu materii i energii w środowisku przyrodniczym w odniesieniu do zasobów odnawialnych i nieodnawialnych oraz emisji substancji,

- zachowania i wzbogacania istniejącej różnorodności biologicznej, postrzeganej jako suma różnych gatunków i systemów ekologicznych danego obszaru oraz jako funkcja wielkości i zróżnicowania środowiskowego (zmienności złożonych układów ekologicznych),

- stymulacji ładu przestrzennego (integralnie związanego z zagospodarowaniem przestrzennym), będącego wyrazem harmonijności, uporządkowania, proporcjonalności i równowagi środowiska.

Należy uwzględniać również:

- dynamiczny, a nie statyczny charakter zjawisk przyrodniczych i gospodarczych,

- występowanie zwrotnych sprzężeń przyczynowo-skutkowych, co wymaga właściwego rozpoznania hierarchii zależności,

- zróżnicowanie uczestników postępu i ich reakcji na innowacje,

- wymogi odwracalności ludzkich działań wobec przyrody, gdy te okażą się szkodliwe lub wywołają niezamierzone negatywne zjawiska.

Praktyczne podejście do realizacji postulatów ZROW powinno uwzględniać przede wszystkim:

- przeciwdziałanie zagrożeniom wynikającym z zanieczyszczenia zasobów wód powierzchniowych i podziemnych poprzez zabiegi sanitacyjne wsi (zaopatrzenie w wodę, kanalizacje, zbiorcze i lokalne oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów),

- przeciwdziałanie zagrożeniom spowodowanych erozją wodną i wietrzną,

- poprawę struktury bilansu wodnego obszarów rolniczych przez zwiększenie retencyjności i infiltracyjności gleb, obiektów zmeliorowanych i zlewni rzecznych (mała retencja wodna),

- ułatwianie odnawialności zasobów i ograniczanie żywiołowości obiegu wody (ograniczanie niekontrolowanego odpływu z obszarów zmeliorowanych).

Strategia ZROW powinna być oparta na dwóch zasadach:

- efektywnym wykorzystaniu surowców i energii na jednostkę wzrostu ekonomicznego

- zwiększeniu odporności i zdolności elastycznego reagowania ekosystemu na działanie antropogeniczne

Pokrywa roślinna jest jednym z najważniejszych czynników buforujących równowagę termiczną, stabilizujących cyrkulację wody w wymiarze dorzecza, redukujących erozję i powodujących wynoszenie biogenów z ekosystemu lądowego do wodnego, przez co powoduje podwyższenie jakości zasobów wodnych i zwiększenie bioróżnorodności (jest to tzw. Ekotechnologia, ekoinżynieria lub inżynieria ekologiczna czyli niskonakładowe technologie przyjazne środowisku)

Inżynieria ekologiczna jest nauką o operacjach w obrębie mechanizmów utrzymujących równowagę ekologiczną oraz o budowie ekosystemów zrównoważonych ekologicznie i energetycznie, a służących cywilizacyjnym potrzebom rozwojowym społeczeństw. Celem inżynierii ekologicznej jest kształtowanie zrównoważonych ekosystemów w warunkach gospodarczej działalności człowieka, a szczególnie

- dostosowanie układów biocenotycznych do zmieniających się warunków środowiska,

- oddziaływanie na układy biocenotyczne przez kształtowanie czynników abiotycznych, głównie obiegu materii

- ochrona ekosystemów i krajobrazów zagospodarowanych

- odtwarzanie ekosystemów zniszczonych.

Niezbędność szerzenia edukacji ekologicznej na wsi wynika z:

- potrzeb zmniejszania skażeń pochodzących z rolnictwa,

- potrzeby rozwoju rolnictwa ekologicznego,

- uruchomienie narodowego programu edukacji młodzieży wiejskiej

- ciągłego kształcenia istniejących na wsi zasobów siły roboczej,

- przeciwdziałania ograniczaniu dostępności infrastruktury społecznej,

- popierania inicjatyw samoorganizowania się społecznego ludności wsi,

- inicjowania różnych form edukacji, a w tym pozaszkolnej edukacji ekologicznej.

Stan środowiska obszarów rolniczych w Polsce w porównaniu do większości krajów UE jest oceniany jako dobry. Posiadamy sprzyjające warunki do rozwijania produkcji ekologicznej. Obszary zdegradowane w wyniku nadmiernej intensyfikacji produkcji rolniczej, bądź tereny odłogowane ze względów ekonomicznych mają zasięg lokalny. Przestrzeń produkcyjna nie wykazuje cech przenawożenia. Wiele regionów kraju odznacza się dużym urozmaiceniem struktury krajobrazu, dobrym stanem zachowania różnorodności biologicznej.

Naturalnym siedliskiem unikatowych zasobów genowych wymagających ochrony są naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, torfowiska, bagna podmokłości, starorzecza, wydmy, skarpy i powszechne w naszym krajobrazie miedze. Dlatego też te elementy krajobrazu należy użytkować ekstensywnie, dostosować obsadę zwierząt do typu siedliska, zaniechać wypalania roślinności na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, rowach i wzdłuż szlaków kolejowych, stosować wielogatunkowy płodozmian, zakładać i pielęgnować śródpolne zadrzewienia.

Według Dyrektywy azotanowej pojemność urządzeń powinna zapewniać możliwość przechowywania nawozów naturalnych przez okres 6 miesięcy. Taki okres jest również zapisany w Polskim Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej. Natomiast Ustawa o nawozach i nawożeniu z 2000 roku nakłada na rolników obowiązek gromadzenia w szczelnych zbiornikach, co najmniej 4 miesięcznej produkcji tych nawozów

Zasady stosowania gnojowicy jako nawozu organicznego zostały określone w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej oraz opracowanych krajowych standardach racjonalnego gospodarowania zwanych Zwykłą Dobrą Praktyką Rolniczą (ZDPR). Standardy te dotyczą przede wszystkim wymogów związanych z racjonalną gospodarką nawozami, ochroną wód i gleb, zachowaniem cennych siedlisk i gatunków występujących na obszarach rolnych, ochroną walorów krajobrazu

Racjonalność w podejmowaniu działań w gospodarce wodnej rolnictwa charakteryzują trzy wyznaczniki:

- zintegrowany charakter działań wobec zasobów wody,

- poszerzony zakres ekonomizacji i ekologizacji przedsięwzięć inwestycyjnych i eksploatacyjnych,

- konieczność podejmowania decyzji w warunkach niepewności, wywoływanej czynnikami przyrodniczymi, gospodarczymi i społecznymi.

W wyniku realizacji programów współfinansowanych z UE w zakresie ochrony środowiska w latach 2004 – 2006 oczekiwane są na obszarach wiejskich m.in. następujące efekty:

- poprawa wyposażenia w infrastrukturę wodociągową i kanalizacyjną;

- poprawa dostępności dla mieszkańców i przedsiębiorstw do oczyszczalni ścieków;

- poprawa stanu środowiska przyrodniczego;

- poprawa jakości wody pitnej;

- rozwój funkcji turystycznej, w tym agroturystyki;

- zwiększenie powierzchni uzbrojonych terenów inwestycyjnych;

- poprawa wyposażenia w infrastrukturę transportową;

- aktywizacja gospodarcza terenów pozostających w zasięgu oddziaływania inwestycji.

Rola odnawialnych źródeł energii w ZROW – bardzo nieaktualne dane

zmniejszenie energochłonności gospodarki wpłynie na znaczną poprawę ochrony środowiska przez zmniejszenie zanieczyszczenia atmosfery gazowymi produktami spalania oraz zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów. Duże nadzieje w strategii energetycznej Polski wiąże się z rozwojem następujących odnawialnych źródeł energii:

1. Energia z biomasy;

2. Energia wiatrowa;

3. Energia geotermalna;

4. Mała energetyka wodna;

5. Energia słoneczna.

Zainteresowanie odnawialnymi źródłami energii wynika z wielu powodów. Do najważniejszych należą:

- Wyczerpywanie się klasycznych źródeł energii.

- Powszechność dostępu do energii niekonwencjonalnych.

- Poprawa ochrony środowiska naturalnego (zmniejszenie emisji tlenków

węgla, siarki, azotu i odpadów).

- Zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego poszczególnych regionów.

- Stworzenie nowych miejsc pracy.

Woda w krajobrazie rolniczym

Tereny rolnicze i leśne są źródłowym obszarem bilansu wodnego i odnawialnych zasobów wodnych, wykorzystywanych następnie przez użytkowników i konsumentów wody, a w tym i przez samo rolnictwo. Z obiegiem wody wiąże się ściśle obieg substancji chemicznych, dla których woda jest rozpuszczalnikiem i nośnikiem. Wodzie można przypisać szereg funkcji, m.in. surowca dla przemysłu i gospodarki komunalnej, zasobu naturalnego czy nieruchomości. Rolnictwo jest specyficznym użytkownikiem wody, ponieważ w przeciwieństwie do innych sektorów gospodarki narodowej (przemysł i gospodarka komunalna) jest również czynnikiem wodę chroniącym

W definicji melioracji: „regulacja stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby” wyeksponowany jest cel gospodarczy związany z tworzeniem warunków dla intensyfikacji produkcji. W Prawie wodnym zwraca się również uwagę na uwarunkowania przyrodnicze, które sformułowano tak, że „przy planowaniu, wykonywaniu oraz utrzymaniu urządzeń melioracji wodnych, należy kierować się potrzebą zachowania zróżnicowanych biocenoz polowych i łąkowych”. Jednocześnie zwraca się uwagę na to ,że przy „projektowaniu, wykonywaniu oraz utrzymaniu urządzeń wodnych należy kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, a szczególnie zachowaniem dobrego stanu ekologicznego wód i charakterystycznych dla nich biocenoz, potrzebie zachowania istniejącej rzeźby terenu oraz biologicznych stosunków w środowisku wodnym i na obszarach zalewowych”.

Przyspieszenie obiegu wody i transportu materii w zlewni nie tylko spowodowało zmianę struktury bilansu wodnego, lecz stało się główna przyczyną zwiększenia ładunków związków biogennych wynoszonych do rzek z obszarów użytkowanych rolniczo. Przyspieszenie obiegu wody może niekiedy wywierać większy wpływ na zanieczyszczenie wód powierzchniowych niż zwiększone nawożenie

Projekty ZROW ujmują i rozwiązują łącznie cele rolnicze, gospodarcze, infrastrukturalne, jak również dotyczące ochrony przyrody, zasobów wodnych i kształtowania krajobrazu, przy czym czynnik wodny ma szczególne znaczenie. W tak ujętej koncepcji zagospodarowania terenów wiejskich najważniejsze są projekty planistyczne uwzględniające czynnik wodny, w ramach których można wydzielać tereny dla rolnictwa, leśnictwa, osadnictwa wiejskiego, jak również dla celów ogólnospołecznych – rekreacji oraz ochrony siedlisk

W obecnych warunkach społecznych i gospodarczych obszary wiejskie są coraz częściej miejscem:

- zamieszkania ludności nierolniczej,

- produkcji odnawialnych źródeł energii,

- aktywności produkcyjnej coraz większej liczby ludności,

- lokalizacji połączeń komunikacyjnych i transportowych różnych regionów kraju i Europy,

- wykorzystania i deponowania odpadów przemysłowych i komunalnych,

- buforowania i ekologicznej kompensacji obciążeń przyrodniczych antropogenicznych i zaburzeń naturalnych układów przyrodniczych.

Zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego przedsięwzięcia chroniące i kształtujące w sposób kompleksowy środowisko terenów wiejskich, w tym także zasoby wodne, powinny być uwzględniane w planach zagospodarowania przestrzennego i nie naruszać wymagań ochrony środowiska

Woda w krajobrazie rolniczym pełni oprócz funkcji produkcyjnej (produkcja biomasy) inne funkcje takie jak:

- kształtowanie warunków siedliskowych (gleby, mikroklimat),

- transport substancji chemicznych (rozpuszczalnik i nośnik substancji) oraz energii (przemianom stanów skupienia wody towarzyszy wydzielanie lub pochłanianie ciepła),

- kształtowanie walorów estetycznych krajobrazu,

- kształtowanie warunków dla ochrony różnorodności biologicznej (małe zbiorniki wodne, stawy, oczka wodne, mokradła, torfowiska, ekstensywnie użytkowane zmeliorowane łąki w dolinach rzek),

- pochłanianie, przyjmowanie i redukowanie zagrożeń antropogenicznych powodowanych przez działalność rolniczą i osadniczą

O gospodarczej i ekologicznej roli wody na danym obszarze decyduje nie bezwzględna jej ilość, lecz czas działania tej wody, czas spełniania przez nią różnorakich funkcji, inaczej mówiąc – czas jej przebywania w krajobrazie. Czas z kolei zależy od stopnia pokrycia terenu roślinnością i od czasu dopływu wody opadowej do rzek

Charakteryzując warunki wodne obszarów wiejskich (przede wszystkim rolniczej przestrzeni produkcyjnej) i ich uwarunkowania takie jak: geomorfologia w makro- i mikroskali, gleby, roślinność, struktura agrarna, kultura rolna oraz stopień wyposażenia obszarów w infrastrukturę techniczną należy stwierdzić, że ulegają one dynamicznym przekształceniom

Natomiast w niezbyt odległej perspektywie przy dalszej intensyfikacji gospodarowania (nie tylko w rolnictwie) i spodziewanych zmianach klimatycznych, można spodziewać się występowania ostrzejszych dysproporcji w bilansie wodnym półrocza letniego (poprzez zmniejszenie części przychodowej: opady i zasoby retencji glebowej i zwiększenie części rozchodowej: ewapotranspiracja), co może spowodować przejście terytorium do strefy deficytowej i jeszcze większe zróżnicowanie agroklimatyczne kraju.

Poprzez czynne i bierne zabiegi kształtujące obieg wody w środowisku można zapewnić warunki dla bardziej stabilnych procesów ekologicznych, podtrzymywać różnorodność biologiczną ekosystemów i fizjocenoz, ograniczać entropię systemów przyrodniczych poprzez spowolnianie obiegu geologicznego na rzecz obiegu biologicznego

W przypadku intensyfikowania produkcji rolniczej następuje upraszczanie struktury przyrodniczej pól uprawnych, co powoduje zmniejszanie stopnia retencji lokalnych cykli obiegu materii, przyspieszenie procesów erozji wodnej i wietrznej oraz zwiększanie mineralizacji zasobów próchnicy i wymywanie uwalnianych składników mineralnych, przede wszystkim azotu i fosforu, będących głównymi czynnikami eutrofizującymi zasoby wód powierzchniowych i wgłębnych

Obecnie melioracje obok swej funkcji produkcyjnej i technologicznej na obszarach intensywnie użytkowanych powinny sprzyjać stwarzaniu warunków dla stabilizacji równowagi w agroekosystemach. Szczególnie dotyczy to ekstensywnie użytkowanych zmeliorowanych terenów dolinowych, gdzie wytworzyły bardzo cenne z przyrodniczego punktu widzenia siedliska łąkowe

Retencjonowanie wody w krajobrazie rolniczym obejmuje zarówno gromadzenie wód powierzchniowych w zbiornikach, stawach i oczkach wodnych, jak i wzbogacanie zasobów wód gruntowych. Stosowanie odpowiedniej agrotechniki, racjonalnej eksploatacji systemów i urządzeń melioracyjnych oraz prowadzenie nawodnień z regulowanym odpływem zwiększa retencyjność gleb i sprzyja efektywniejszemu wykorzystaniu opadów przez roślinność, zmniejszając odpływ. Z zasobów regulowanego odpływu wód powierzchniowych i gruntowych, przy wykorzystaniu istniejących urządzeń technicznych, można w Polsce skutecznie zwiększyć powierzchnię nawadnianą o 240 – 300 tys. Ha. Wyniki badań prowadzonych w IMUZ wykazały, że stosując płytkie odwodnienie na terenach dolinowych (regulowany odpływ), średnio w wieloleciu czas dostatecznego uwilgotnienia można wydłużyć o 20% ( z 50% do 70% czasu trwania okresu wegetacji)

koncepcje naukowo uzasadnionych działań, które określałyby najwłaściwsze kierunki przestrzennego urządzenia terenów rolniczych zlewni w aspekcie ochrony ilościowej i jakościowej wód oraz możliwości poprawy istniejącego stanu środowiska i zasobów wodnych powinny opierać się na:

- waloryzacji przyrodniczo-gospodarczej obszaru i siedlisk, w aspekcie wpływu warunków wodnych na stabilność siedlisk,

- rozpoznaniu zasobów wodnych siedlisk prawnie chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem ich wrażliwości na zmiany stosunków wodnych,

- rozpoznanie sposobów i zasobów zasilania rzek i wpływu zagospodarowania zlewni na zmienność zasilania,

- rozpoznanie jakości wód powierzchniowych i podziemnych

Siedliska przyrodnicze dolin rzecznych kształtowane są przez warunki hydrologiczne. Warunki te decydują o stosunkach troficznych i nasileniu procesów biologicznych. Hydrotechniczna zabudowa rzek (np. budowa wałów przeciwpowodziowych lub znaczne zwiększenie przepustowości koryta rzeki) przerywa często proces zasilania gleb podczas zalewów w składniki pokarmowe.

Wyprostowane i uporządkowane, a często i obwałowane koryto, zlikwidowane przybrzeżne pasy zakrzewień, zadrzewień i zadarnień, stanowiących biofiltry dla spływających do cieków wód z pól, zagród, dróg i innych powierzchni zagospodarowanych przez człowieka, ulegają degradacji w wyniku

- dopływu wód zanieczyszczonych substancjami mineralnymi i organicznymi

- erozji wgłębnej koryta uniemożliwiającej życie biologiczne przy dnie z powodu ruchliwości materiału dennego i spłycaniu strumienia wody,

- odcięcia wałami przeciwpowodziowymi terenów zalewowych, które zmieniają charakter i procesy w międzywalu.

Ważną rolę w ochronie zasobów wodnych odgrywa racjonalne urządzanie przestrzeni rolniczej i infrastruktura techniczna. Powinny one sprzyjać ograniczaniu powstawania i rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń, tworzeniu retencji wodnej i oszczędnemu gospodarowaniu wodą jako surowcem

Ważna rolę spełnia darń, gdyż obok czynnika produkcyjnego jest ona biofiltrem w stosunku do związków biogennych, będących przyczyną eutrofizacji wód. Zadarnione powierzchnie w obniżeniach terenowych przejmują i retencjonują część spływów powierzchniowych, spełniając role filtra ochronnego dla wód powierzchniowych i podziemnych. Obszary trwałych użytków zielonych pełnią ważną funkcję krajobrazową i rekreacyjna. Likwidacja bądź degradacja użytków zielonych oznacza redukcję ich funkcji ochronnych dla zasobów wodnych. Działania administracyjne (w ramach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego) powinny zmierzać do zwiększenia udziału użytków zielonych w strukturze użytkowania gruntów a przede wszystkim na obszarach zagrożonych erozją.