Józef Mosiej, Katedra Kształtowania Środowiska,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa
Problemy rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu obszarów wiejskich
Wstęp
Rozwój zrównoważony w odniesieniu do obszarów wiejskich związany jest z koncepcją wielofunkcyjności, kształtowaniem warunków dla różnorodnej działalności gospodarczej prowadzonej z poszanowaniem aspektów środowiskowych, rozwoju funkcji społecznych i kulturowych oraz dbałością o zapewnienie mieszkańcom dobrych warunków życia. Rozważne, spójne i kompleksowe działania związane z racjonalnym gospodarowaniem zasobami stwarzają szansę utrzymania równowagi przyrodniczej agroekosystemów, kreowaniu ładu przestrzennego i zachowaniu walorów obszarów wiejskich.
Integracja z Unią Europejską przyspiesza proces jakościowych przemian w polskim rolnictwie. Proces ten może spowodować dalszą polaryzację obszarów wiejskich. Na części tych obszarów będzie intensyfikowana produkcja rolnicza; będą w związku z tym narastać niekorzystne zjawiska, jak zubożenie różnorodności krajobrazowej i biologicznej, skażenie wód, degradacja gleb. Na innych obszarach mogą pogłębiać się zjawiska marginalizacji gospodarki rolnej. Strategia rozwoju zrównoważonego rolnictwa i obszarów wiejskich powinna dążyć do wyrównania rozwoju w poszczególnych regionach, z zachowaniem ich specyficznych wartości przyrodniczych i kulturowych. Sposób prowadzenia działań dostosowawczych, określi rolę polskiej przestrzeni produkcyjnej w powiększonej UE i zdecyduje, jaki model rozwoju zrównoważonego będziemy realizować w perspektywie 2025 roku.
Kluczową sprawą przemian w obszarze rolnictwa jest umiejętne wykorzystanie instrumentów finansowych, prawnych i edukacyjnych UE w dążeniu do:
zachowania walorów środowiska przyrodniczego i łagodzenia negatywnych skutków intensyfikacji produkcji rolniczej;
podnoszenia jakości żywności i higienicznych standardów produkcji żywności
wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich
zapewnienia godziwych warunków życia ludności wiejskiej.
Zagrożenie środowiska przyrodniczego przez rolnictwo
Głównym źródłem zanieczyszczeń wód podziemnych i powierzchniowych na obszarach niezurbanizowanych, obok braku kanalizacji i oczyszczalni ścieków, jest intensywna uprawa roli i chów zwierząt. Około 80% emisji zanieczyszczeń z obszarów wiejskich pochodzi z zagrody, głównie ze ścieków i niewłaściwie składowanych i stosowanych odchodach zwierzęcych. Brak odpowiedniej infrastruktury zabezpieczającej przed niekontrolowanym przedostawaniem się zanieczyszczeń do środowiska jest czynnikiem ograniczającym wdrażanie rolnictwa zrównoważonego, którego rozwój musi być ściśle związany z troską o dobry stan środowiska, o zachowanie walorów przyrodniczych i krajobrazowych [1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9].
Wzrastająca świadomość społeczna odnośnie wzrostu zanieczyszczeń biogennych w płytkich wodach podziemnych, wciąż powszechnie używanych na wsiach jako źródło wody do picia oraz postępujący proces eutrofizacji wód powierzchniowych i ekosystemów morskich, stały się siłą sprawczą działań mających na celu poprawę jakości wody. Według ostatnich danych statystycznych udział wód podziemnych w ogólnym bilansie użytkowym wody w Polsce wynosi 14,2%, ale w bilansie liczonym dla gospodarstw domowych - ok. 45%. Z wód podziemnych korzysta w Polsce około 50% ludności miast i ok. 95% ludności wsi, w sumie ok. 25 mln mieszkańców. Z tego 4 -5 mln ludzi czerpie wodę z płytkich wód studziennych [10].
Rolnicze użytkowanie terenu wpływa przede wszystkim na jakość wód, do których w pierwszej kolejności przemieszczają się azotany i inne zanieczyszczenia pochodzące zarówno ze źródeł punktowych jak i obszarowych. Zanieczyszczenia pochodzące z produkcji rolnej, głównie w formie nie pobranych przez rośliny związków azotu, pogarszają przede wszystkim jakość wód gruntowych, którymi na obszarach wiejskich często są zasilane studnie kopane. Około 58% wszystkich gospodarstw pobiera wodę do celów pitnych ze studni kopanych lub wierconych, w tym 70% z nich wykazuje podwyższone stężenie azotanów i bakterii w wodzie. Przyczyna tak złej jakości wód gruntowych tkwi przede wszystkim w tym, że wody te nie przykrywają utwory nie przepuszczalne, są one podatne na zanieczyszczenia różnego rodzaju substancjami pochodzącymi głównie z nawozów naturalnych i mineralnych, chemicznych środków ochrony roślin oraz innych zanieczyszczeń znajdujących się w obrębie siedliska [11].
W ciągu ostatnich 50 lat trendowi intensyfikacji europejskiego rolnictwa i zwiększenia produktywności towarzyszyło zwiększone zużycie nawozów mineralnych, a w szczególności azotu nieorganicznego. Maksimum zużycia mineralnych nawozów azotowych osiągnięto w połowie lat osiemdziesiątych, kiedy to zużywano ich w ówczesnej Unii Europejskiej 11 milionów ton w ciągu roku. Do 2000 roku ilość ta zmniejszyła się i wynosiła około 9-10 milionów ton. W tym czasie jednak wzrosło pogłowie zwierząt, co spowodowało zwiększenie obciążenia środowiska ich odchodami. Obciążenie gleb Unii Europejskiej azotem z produkcji zwierzęcej wynosiło w 2000 roku około 8 milionów ton, co daje w sumie obciążenie środowiska wynoszące 18 milionów ton azotu rocznie [12]. Ponadto w ciągu ostatniego pięćdziesięciolecia zmalała powierzchnia stref buforowych, które hamowałyby odpływ substancji biogennych z terenów użytkowanych rolniczo do rzek i zbiorników wodnych.
Pozytywne oddziaływanie rolnictwa na środowisko polega na stosowaniu przyjaznych dla środowiska metod produkcji rolniczej oraz wielofunkcyjnym użytkowaniu przestrzeni rolniczej, poprawiającym krajobraz wiejski poprzez utrzymywanie sąsiadujących ze sobą różnorodnych ekosystemów. W świetle zasad rozwoju zrównoważonego o walorach jakościowych przestrzeni rolniczej świadczy:
krajobraz wiejski z szachownicą pól i zasobami przyrodniczymi
tradycyjny sposób gospodarowania z ekstensywnymi enklawami użytków zielonych, terenów bagiennych i nieużytków, na których występuje bogactwo flory i fauny.
Pomimo, że przeciętny poziom rolnictwa w Polsce nie spełnia kryteriów produkcji intensywnej, to udział zanieczyszczeń pochodzących z rolnictwa w całym ładunku związków biogennych odprowadzanych z terytorium Polski do Morza Bałtyckiego w odniesieniu do azotu jest szacowany na 45 - 50%, zaś fosforu 30 - 35%.
W 2002 roku ładunki azotu ( azot ogólny, azot azotanowy, azot organiczny) odprowadzane do Morza Bałtyckiego z obszaru Polski wynosiły 465 tys. ton i były ponad 35% większe w porównaniu do roku 1993. Niewielkim wahaniom podlega wielkość ładunku fosforu ogólnego (średnio około 12 tys. ton rocznie) natomiast maleje udział fosforu fosforanowego ( z około 6 do 4 tys. ton na rok), związku biogennego przede wszystkim odpowiedzialnego za eutrofizację wód [13, 10].
Wpływa na to niewątpliwie upraszczanie zmianowania jak również koncentracja produkcji zwierzęcej w niektórych regionach Polski. Największe zagrożenie dla środowiska ze strony rolnictwa stanowią związki azotu, które w wyniku wymywania trafiają bezpośrednio do wód gruntowych i powierzchniowych lub do atmosfery na skutek emisji amoniaku.
Zanieczyszczenie wód azotanami jest rozpatrywane jako główna przyczyna powodująca, że wiele zasobów wód powierzchniowych i gruntowych w Europie nie jest w stanie spełnić wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej UE „dobrej jakości wody”. Zanieczyszczenie azotanami prowadzi także do eutrofizacji europejskich wód przybrzeżnych. Według Dyrektywy istnieje szeroki zakres dostępnych narzędzi i środków oddziaływania i pomocy, służących do zminimalizowania niekorzystnego wpływu rolnictwa na jakość wody. Zwykle konieczne jest wybranie kilku instrumentów oddziaływania we właściwej skali przestrzennej rozpoczynając od zlewiska i dorzecza poprzez zlewnię aż do specyficznych działań na poziomie pojedynczego gospodarstwa rolnego. Wszystkie stosowane narzędzia muszą mieć mocne podstawy prawne. Jednocześnie stosowane narzędzia powinny być wspomagane przez właściwy system zbierania i gromadzenia danych, aby właściwie oceniać skuteczność działań z punktu widzenia środowiskowego, socjalnego i ekonomicznego [14].
Uwarunkowania zrównoważonego gospodarowania zasobami w rolniczej przestrzeni produkcyjnej
Rozwój zrównoważony określany jako ekologicznie dopuszczalny, ekonomicznie uzasadniony i społecznie pożądany powinien być rozwojem sprawiedliwym w wymiarze społecznym i względnie obojętnym dla środowiska. Wymaga to spełnienia wielu uwarunkowań, a przede wszystkim:
przestrzegania zasad obiegu materii i energii w środowisku przyrodniczym w odniesieniu do zasobów odnawialnych i nieodnawialnych oraz emisji substancji,
zachowania i wzbogacania istniejącej różnorodności biologicznej, postrzeganej jako suma różnych gatunków i systemów ekologicznych danego obszaru oraz jako funkcja wielkości i zróżnicowania środowiskowego (zmienności złożonych układów ekologicznych),
stymulacji ładu przestrzennego (integralnie związanego z zagospodarowaniem przestrzennym), będącego wyrazem harmonijności, uporządkowania, proporcjonalności i równowagi środowiska.
Działając zgodnie z tymi uwarunkowaniami należałoby jednocześnie uwzględniać szereg przesłanek, z których najważniejsze to :
dynamiczny, a nie statyczny charakter zjawisk przyrodniczych i gospodarczych,
występowanie zwrotnych sprzężeń przyczynowo-skutkowych, co wymaga właściwego rozpoznania hierarchii zależności,
zróżnicowanie uczestników postępu i ich reakcji na innowacje,
wymogi odwracalności ludzkich działań wobec przyrody, gdy te okażą się szkodliwe lub wywołają niezamierzone negatywne zjawiska.
W praktycznym i aktualnym podejściu realizacja postulatów trwale zrównoważonego rozwoju poprzez budowę społecznej, chroniącej środowisko i produkcyjnej infrastruktury technicznej powinna uwzględniać przede wszystkim:
przeciwdziałanie zagrożeniom wynikającym z zanieczyszczenia zasobów wód powierzchniowych i podziemnych poprzez zabiegi sanitacyjne wsi (zaopatrzenie w wodę, kanalizacje, zbiorcze i lokalne oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów),
przeciwdziałanie zagrożeniom spowodowanych erozją wodną i wietrzną,
poprawę struktury bilansu wodnego obszarów rolniczych przez zwiększenie retencyjności i infiltracyjności gleb, obiektów zmeliorowanych i zlewni rzecznych (mała retencja wodna),
ułatwianie odnawialności zasobów i ograniczanie żywiołowości obiegu wody (ograniczanie niekontrolowanego odpływu z obszarów zmeliorowanych).
Redukcja zanieczyszczeń i rekultywacja zmodyfikowanych cykli krążenia wody i biogenów w krajobrazie stała się warunkiem koniecznym zrównoważonego, harmonijnego rozwoju. Ten cel może być osiągnięty przez integracje wysiłków specjalistów reprezentujących różne dyscypliny nauk środowiskowych, a głównym celem tych działań powinno być dążenie do integracji możliwości kontrolowania procesów ekologicznych w skali zlewni czy też dorzecza za pomocą metod biotechnologii ekosystemowych czy też inżynierii ekologicznej. Jednak efektywne działania w kierunku harmonijnego, zrównoważonego gospodarowania zasobami wód muszą być poparte stworzeniem uwarunkowań prawnych umożliwiających zastosowanie zintegrowanego podejścia do ochrony środowiska.
Wykorzystanie tych możliwości jest obecnie szczególnie istotne, ponieważ jednym z najważniejszych zagrożeń biogeosfery jest degradacja cykli krążenia wody i związków biogennych. Odbudowanie naturalnych procesów dzięki zastosowaniu biotechnologii ekosystemowych może nie tylko ograniczyć te zagrożenia, ale również zwiększyć możliwości harmonijnego, zrównoważonego rozwoju, gdyż kontrola i regulacja cykli krążenia biogenów i wody w skali krajobrazu może być wykorzystana dla zwiększania odporności ekosystemu na oddziaływania antropogeniczne.
Szansą na ograniczenie tego zagrożenia daje zastosowanie koncepcji zrównoważonego rozwoju, w której jedną z podstawowych zasad jest zachowanie równowagi homeostatycznej ekosystemu. Nadmierna eksploatacja i degradacja struktury biotycznej zmienia procesy zachodzące w ekosystemie do takiego stopnia, ze zdolność tego ekosystemu do dostarczania żądanych zasobów jest drastycznie ograniczona.
Pogorszenie się jakości wody i spadek bioróżnorodności zaobserwowane w skali globalnej zarówno w krajach rozwiniętych jak i rozwijających się dowodzą, że techniczne podejście do zagospodarowania, wyrażające się jedynie w budowaniu oczyszczalni ścieków i regulacji procesów hydrologicznych, takich jak powodzie i susze, nie jest wystarczające. Biorąc pod uwagę nasilenie się wpływu tych negatywnych procesów, perspektywa dla poprawy warunków egzystencji człowieka może zależeć od wprowadzenia strategii zrównoważonego rozwoju, która powinna być oparta na dwóch zasadach: po pierwsze efektywnym wykorzystaniu surowców i energii na jednostkę wzrostu ekonomicznego, po drugie zwiększeniu odporności i zdolności elastycznego reagowania ekosystemu na działanie antropogeniczne [15].
Wszystkie czynniki umożliwiające utrzymanie równowagi w systemach wodnych są w różnym stopniu modyfikowane przez pokrywę roślinną. W konsekwencji lokalne warunki klimatyczne i dynamika zasobów wodnych jest wynikiem oddziaływania pomiędzy warunkami pogodowymi oraz lokalnymi zmianami obiegu energii i wilgoci, które z kolei modyfikowane są przez roślinność.
Pokrywa roślinna jest jednym z najważniejszych czynników buforujących równowagę termiczną, stabilizujących cyrkulację wody w wymiarze dorzecza, redukujących erozję i powodujących wynoszenie biogenów z ekosystemu lądowego do wodnego, przez co powoduje podwyższenie jakości zasobów wodnych i zwiększenie bioróżnorodności [15].
Zrozumienie roli roślin zarówno w ekosystemach lądowych jak i wodnych w procesach przepływu energii, krążeniu biogenów i wody w krajobrazie, degradacji i kumulacji zanieczyszczeń, interakcji z wyższymi poziomami troficznymi oraz procesu dokompozycji powinno być podstawą dla rozwoju „miękkich” niskonakładowych przyjaznych dla środowiska technologii zwanych w literaturze ekotechnologiami, ekoinżynierią lub inżynierią ekologiczną.
Inżynieria ekologiczna to nie tylko teoretyczna i stosowana wiedza z wielu dziedzin nauki i techniki, stanowiąca podstawę racjonalnego użytkowania i ochrony środowiska przyrodniczego oraz naturalnych i antropogenicznych zasobów, ale także wszelkie działania inżynierskie nakierowane na ochronę, dostosowanie i tworzenie warunków niezbędnych do życia człowieka, roślin i zwierząt. Według Szujeckiego [16] inżynieria ekologiczna jest nauką o operacjach w obrębie mechanizmów utrzymujących równowagę ekologiczną oraz o budowie ekosystemów zrównoważonych ekologicznie i energetycznie, a służących cywilizacyjnym potrzebom rozwojowym społeczeństw. Celem inżynierii ekologicznej jest kształtowanie zrównoważonych ekosystemów w warunkach gospodarczej działalności człowieka, a szczególnie:
dostosowanie układów biocenotycznych do zmieniających się warunków środowiska,
oddziaływanie na układy biocenotyczne przez kształtowanie czynników abiotycznych, głównie obiegu materii
ochrona ekosystemów i krajobrazów zagospodarowanych
odtwarzanie ekosystemów zniszczonych.
Jednak nieodzownym warunkiem osiągnięcia zakładanych efektów powinny być szeroko pojęte działania na rzecz szerzenia świadomości ekologicznej mieszkańców wsi. Niezbędność szerzenia edukacji ekologicznej na wsi wynika z [17]:
potrzeb zmniejszania skażeń pochodzących z rolnictwa,
potrzeby rozwoju rolnictwa ekologicznego,
uruchomienie narodowego programu edukacji młodzieży wiejskiej
ciągłego kształcenia istniejących na wsi zasobów siły roboczej,
przeciwdziałania ograniczaniu dostępności infrastruktury społecznej,
popierania inicjatyw samoorganizowania się społecznego ludności wsi,
inicjowania różnych form edukacji, a w tym pozaszkolnej edukacji ekologicznej.
A potrzeby w zakresie odpowiednio przygotowanych kadr realizujących programy związanie z rozwojem zrównoważonym obszarów wiejskich są duże. Dla przykładu Ramowa Dyrektywa Wodna UE zakłada, że uczestnictwo społeczeństwa jest fundamentalnym komponentem zintegrowanej gospodarki wodnej. Wskazuje to rosnącą i ważną rolę władz samorządowych szczebla gminnego. Tymczasem kadry w gminach wiejskich zajmujące się problematyką ochrony środowiska należy ocenić jako bardzo skromne i nie wszędzie posiadają odpowiednie specjalistyczne wykształcenie. Według danych statystycznych z 2003 roku [18], w prawie 50% gmin wiejskich problematyką ochrony środowiska i gospodarki wodnej zajmuje się jedna osoba. Jedynie około 20% tych pracowników posiada specjalistyczne wykształcenie wyższe [19]. Dla pełnej realizacji zadań związanych z kształtowaniem, wykorzystaniem i ochroną zasobów wodnych, zadań związanych z dostosowaniem do wymagań UE oraz realizacją programów rolnośrodowiskowych, wdrożenia programu NATURA 2000, niezbędne jest nie tylko wzmocnienie kadrowe na szczeblu gminy i powiatu ale również szkolenia dla kreowania nowych zawodów na obszarach wiejskich. Przykładem mogą być działania w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Obszarów Wiejskich (ZPORR) w województwie mazowieckim „Reorientacja zawodowa osób odchodzących z rolnictwa” w zakresie sanitacji wsi, agroturystyki lub wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych.
Uwarunkowania działań ochronnych w skali gospodarstwa i zlewni
Stan środowiska obszarów rolniczych w Polsce w porównaniu do większości krajów UE jest oceniany jako dobry. Posiadamy sprzyjające warunki do rozwijania produkcji ekologicznej. Obszary zdegradowane w wyniku nadmiernej intensyfikacji produkcji rolniczej, bądź tereny odłogowane ze względów ekonomicznych mają zasięg lokalny. Przestrzeń produkcyjna nie wykazuje cech przenawożenia. Wiele regionów kraju odznacza się dużym urozmaiceniem struktury krajobrazu, dobrym stanem zachowania różnorodności biologicznej.
Otwartą kwestią jest więc jak urządzać i zarządzać gospodarstwem rolnym w sposób zrównoważony, aby chronić wody, gleby, powietrze, krajobraz i zachowując bioróżnorodność? Nie mniej ważnym problemem jest odpowiedź na pytanie: W jaką infrastrukturę techniczną wyposażyć obszary wiejskie aby zapewnić równowagę pomiędzy rozwojem ekonomicznym, społecznym nie degradując zasobów środowiska przyrodniczego, a racjonalnie je wykorzystując?
Zakłada się, że w systemie rolnictwa zrównoważonego gospodarstwo rolne jest nie tylko przedsiębiorstwem produkcyjnym, ale i stanowi część otaczającego go ekosystemu. Prawidłowo urządzone i zarządzane gospodarstwo powinno spełniać trzy podstawowe funkcje (cele): produkcyjno-ekonomiczny, ekologiczny i społeczny.
Naturalnym siedliskiem unikatowych zasobów genowych wymagających ochrony są naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, torfowiska, bagna podmokłości, starorzecza, wydmy, skarpy i powszechne w naszym krajobrazie miedze. Dlatego też te elementy krajobrazu należy użytkować ekstensywnie, dostosować obsadę zwierząt do typu siedliska, zaniechać wypalania roślinności na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, rowach i wzdłuż szlaków kolejowych, stosować wielogatunkowy płodozmian, zakładać i pielęgnować śródpolne zadrzewienia.
Rolnictwo ma charakter wielofunkcyjny. Właśnie wielofunkcyjność znajduje odzwierciedlenie we wprowadzeniu przepisów pomocy finansowej udzielanej przez UE na realizacje programów rolnośrodowiskowych, które polegają na udzieleniu wsparcia rolnikom, którzy w sposób dobrowolny zobowiązują się do realizacji następujących zadań:
rozwoju rolnictwa przyjaznego dla środowiska, dywersyfikacji produkcji rolniczej, wykorzystywania lokalnych odmian i ras zwierząt w celu ochrony zasobów genetycznych w rolnictwie.
rozwoju rolnictwa ekologicznego lub integrowanych metod gospodarowania
kontynuacji ekstensywnych metod produkcji
aktywnej ochrony siedlisk i gatunków chronionych związanych z obszarami rolnymi
przeciwdziałania negatywnym skutkom gospodarki rolnej przez stosowanie zasad wynikających z Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej
upowszechniania długofalowego planowania działań na rzecz ochrony środowiska i bioróżnorodności w gospodarstwach rolnych.
Stosowanie nawozów organicznych w produkcji roślinnej jest ograniczone nie tylko ilościowo, ale i terminowo, w związku z czym muszą być one okresowo przechowywane w szczelnych zbiornikach lub na płytach. Według Dyrektywy azotanowej pojemność urządzeń powinna zapewniać możliwość przechowywania nawozów naturalnych przez okres 6 miesięcy [20]. Taki okres jest również zapisany w Polskim Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej. Natomiast Ustawa o nawozach i nawożeniu z 2000 roku nakłada na rolników obowiązek gromadzenia w szczelnych zbiornikach, co najmniej 4 miesięcznej produkcji tych nawozów [21; 22; 23]. Wydaje się, że racjonalnie byłoby ujednolicić obligatoryjny okres przechowywania odchodów zwierzęcych. Okres przejściowy na wyposażenie gospodarstwa w taką infrastrukturę wynosi 8 lat od wejścia w życie Ustawy Jednak dla gospodarstw prowadzących towarową produkcję zwierzęcą przepis stał się obowiązkowy wraz z naszą akcesją do Unii Europejskiej. Aby móc ubiegać się o dofinansowanie takiej inwestycji musi ona zapewniać 6 miesięczne przechowywanie nawozów płynnych. W przypadku gospodarstw specjalistycznych nastawionych na produkcję mleka, to zakłady mleczarskie wymagają od rolników dostarczania produktów wysokiej jakości. Spełnienie tych wymagań nie jest możliwe bez spełnienia podstawowych wymagań sanitarnych, tj. wyposażenie w zbiorniki na płynne odchody zwierzęce i płyty obornikowe [24; 25].
Polska jest zobowiązana wdrożyć postanowienia Dyrektywy azotanowej (91/676/EWG), ratyfikowała także Konwencję Helsinską. Celem Dyrektywy azotanowej jest zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczaniu wód między innymi poprzez właściwe postępowanie ze ściekami i odpadami powstającymi w gospodarstwie. Zasady stosowania gnojowicy jako nawozu organicznego zostały określone w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej oraz opracowanych krajowych standardach racjonalnego gospodarowania zwanych Zwykłą Dobrą Praktyką Rolniczą (ZDPR). Standardy te dotyczą przede wszystkim wymogów związanych z racjonalną gospodarką nawozami, ochroną wód i gleb, zachowaniem cennych siedlisk i gatunków występujących na obszarach rolnych, ochroną walorów krajobrazu. Przestrzeganie zasad ZDPR jest warunkiem uzyskania wsparcia finansowego wynikającego z niektórych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Jedną z głównych zasad zawartych między innymi w II Polityce Ekologicznej Państwa jest zasada likwidacji zanieczyszczeń, uciążliwości i zagrożeń u źródła, która pozwala na uzyskanie korzyści gospodarczych w postaci zmniejszenia nakładów na produkcję, a w konsekwencji zmniejszenia obciążeń obywateli z tytułu wykorzystywania zasobów naturalnych i ochrony środowiska. Dlatego głównym zakresem działań w celu ograniczenia zanieczyszczeń wód składnikami nawozowymi z produkcji zwierzęcej powinny być inwestycje w skali gospodarstwa [7, 26].
Przesłanki zrównoważonego gospodarowania wodą rolnictwie
Rolnictwo może wpływać zarówno dodatnio, jak i ujemnie na chemizm i jakość wód powierzchniowych oraz gruntowych. Prawidłowe gospodarowanie wodą w rolnictwie może w istotny sposób ograniczyć wielkość zanieczyszczeń obszarowych pochodzących zarówno z produkcji rolniczej jak i innych źródeł. Rolnictwo, obok leśnictwa, jest praktycznie jedynym działem gospodarki narodowej mogącym w sposób racjonalny wykorzystać wody zanieczyszczone (oczyszczone ścieki komunalne, ścieki przemysłu rolno-spożywczego).
Rozważne, spójne i kompleksowe działania związane z racjonalnym gospodarowaniem wodą w obrębie wsi i obszarów rolniczo użytkowanych stwarzają szansę utrzymywania równowagi przyrodniczej agroekosystemów, kreowania ładu przestrzennego w rolnictwie i zachowania walorów krajobrazów rolniczych.
Racjonalność w podejmowaniu działań w gospodarce wodnej rolnictwa charakteryzują trzy wyznaczniki:
zintegrowany charakter działań wobec zasobów wody,
poszerzony zakres ekonomizacji i ekologizacji przedsięwzięć inwestycyjnych i eksploatacyjnych,
konieczność podejmowania decyzji w warunkach niepewności, wywoływanej czynnikami przyrodniczymi, gospodarczymi i społecznymi.
Wszelkie działania podejmowane dla ochrony i wykorzystywania zasobów wodnych obszarów rolniczych i wiejskich wymagają coraz precyzyjniejszego określania kryteriów oraz konieczność stosowania urządzeń i systemów regulacji o zwiększonej niezawodności działania i odporności na ewentualne zmiany. Jednocześnie podjęcie działań zmierzających do poprawy stanu środowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich wymaga wcześniejszego sprecyzowania oceny wzajemnych oddziaływań woda-środowisko-rolnictwo, zarówno tych pozytywnych i negatywnych [27]. Współzależność „woda-środowisko-rolnictwo” determinują takie podstawowe czynniki jak jakość i ilość wody, erozja wodna , krajobraz fauna i flora obszarów cennych przyrodniczo [28; 29].
O ile działania na rzecz ochrony wód przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego w skali gospodarstwa mają umocowanie prawne o tyle działania w skali zlewni można uznać za niewystarczające. Realizując „dyrektywę azotanową”, Austria, Dania, Niemcy, Luksemburg i Holandia ogłosiły całe obszary użytkowane rolniczo tych krajów jako strefy wrażliwe na zanieczyszczenie wód azotanami [30]. Niemcy uważają, że powszechne stosowanie zasad dobrej praktyki rolniczej powinno dotyczyć całego kraju i stanowi najlepszą ochronę przed nadmiernym wymywaniem azotanów z użytków rolnych do wód.
W odróżnieniu od innych krajów w Polsce przyjęto bardzo skomplikowany sposób określania zasięgu stref wrażliwych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 23 grudnia 2002 roku przy wydzielaniu stref zagrożonych należy uwzględnić polową pojemność wodną gleby, infiltrację wody i opad netto półrocza zimowego, zawartość azotu mineralnego w glebie w okresie jesiennym oraz saldo bilansu azotu [30].
Dyrektywa azotanowa 91/676/EWG wymaga zlokalizowania wód powierzchniowych i podziemnych zanieczyszczonych przez związki azotu pochodzące ze źródeł rolniczych lub mogących ulec zanieczyszczeniu w przypadku niestosowania Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, który jest załącznikiem dyrektywy. Chodzi tu przede wszystkim o stosowanie zaleceń dotyczących nawożenia użytków rolnych, prawidłową organizację produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz ograniczenie spływów powierzchniowych. Takie obszary stanowią strefy zagrożenia, zwane też „wodami wrażliwymi na zanieczyszczenie”. Chodzi zatem o obszary, o części zlewni, a nie o cieki i jeziora. Podstawowym kryterium w tym względzie jest nieprzekraczanie zawartości 50 lub 40 (obszary zagrożone) NO3 dm-3 w wodach podziemnych lub stężeń azotanów dla V klasy w przypadku płynących wód powierzchniowych, a dla stojących > 2,25 mg N-NO3 dm-3 [30].
Ministerstwo Środowiska założyło, ze obszary szczególnie narażone na odpływ azotanów pochodzenia rolniczego zostaną wyznaczone do końca 2003 roku. Na podstawie ekspertyz IMiGW, IOŚ i IUNG Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej określiły i w drodze rozporządzeń Dyrektorzy wyznaczyli w podległych im regionach obszary wrażliwe. W roku 2004 MŚ opublikowało mapę Polski z „obszarami szczególnie narażonymi”, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych należy ograniczyć. Obejmują one w Polsce 21 obszarów o powierzchni zaledwie 7751 km2, czyli 4,2 % użytków rolnych (2,48% powierzchni kraju). Jest to niewielki procent w porównaniu z Anglią - 55%, Szkocją -15%, ale więcej niż początkowo w Irlandii, która wyznaczyła około 1%.
Zastanawiającym jest fakt, że na obszarze Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie obszary takie zajmują jedynie 1,53% powierzchni, a na tym obszarze znajduje cały Sandr Kurpiowski, który według hydrogeologów jest szczególnie wrażliwy na zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego. Jednocześnie skala obszarów podatnych na zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego wód gruntowych jest o wiele większa chociażby ze względu na 60% udział gleb lekkich. Wydaje się, że kryteria i wskaźniki zastosowane przy wyznaczaniu wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu są zbyt liberalne, a programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych zbyt restrykcyjne [32]. Wydaje się, że kryteria i wskaźniki powinny być zweryfikowane i bardziej powiązane z syntetycznymi wskaźnikami charakteryzującymi z jednej strony podatność wód na eutrofizację a z drugiej strony obecnym i oczekiwanym poziomem intensywności rolnictwa (obsada zwierząt, poziom nawożenia mineralnego, jakość gleby. Można wykorzystać wyniki badań monitoringowych prowadzonych w latach 1997 - 2003 przez IUNG [32;33].
W związku z tym, że Polska wyznaczyła tak małą powierzchnię obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego Komisja Europejska wyraziła zaniepokojenie tym faktem. Dlatego też MŚ uważa, że ze strony Komisji może pojawić się wskazanie, aby wyznaczyć dodatkowo takie obszary na terenach o podwyższonych wartościach stężeń azotanów, szczególnie jeśli chodzi o wody podziemne oraz zeutrofizowane wody powierzchniowe [34].
Podobna sytuacja zaistniała w Irlandii gdzie również początkowo wyznaczono obszary obejmujące jedynie 1% powierzchni obszarów użytkowanych rolniczo. Następnie po negocjacjach z Komisją Europejską 100% obszarów użytkowanych rolniczo zaliczone zostały do stref szczególnie wrażliwych w zamian za zapis o finansowaniu przedsięwzięć chroniących środowisko przed emisją azotanów do wód z funduszy na Rozwój Obszarów Wiejskich. W Polsce sytuacja jest podobna, wyznaczenie bowiem tak małej powierzchni wywołało zdziwienie ze strony Komisji i ocenia się ,że Polska powinna wyznaczyć około 15-20 % powierzchni jako obszary potencjalnie zagrożone na zanieczyszczenie azotanami, ponieważ można oczekiwać, że w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013 takie środki powinny być wydzielone. Uniknie się w ten sposób dosyć niezręcznej sytuacji gdzie zmuszanie rolników do inwestowania w przedsięwzięcia przewidziane dla obszarów zagrożonych zanieczyszczeniami azotanami (płyty obornikowe, zbiorniki na gnojówkę lub zbiorniki na gnojowicę) na okres przechowywania 6 miesięcy ( taki jest wymóg jednostek dofinansowujących takie przedsięwzięcia) a z drugiej strony rolnicy są dyskryminowani. Poza tym przydałoby się wyjaśnić, dlaczego to Polska wyznaczyła tak mała powierzchnie w porównaniu ze skalą zagrożenia. Zagadnienie jest o tyle istotne, że opracowano przecież KDPR, który w rzeczywistości dotyczy tylko i wyłącznie obszarów) zagrożonych zanieczyszczeniem azotanami, co jest zgodne z dyrektywa Azotanową. Z drugiej strony w oficjalnych publikacjach m.in. Europejskiej Agencji Środowiska podaje się, że w ponad 50% próbkach wód podziemnych (jako uśrednione dla kraju) stwierdza się ponadnormatywną zawartość azotanów ( > 50 mg/dm3).
Na takich obszarach powinna zostać sporządzona inwentaryzacja dużych gospodarstw z podziałem na profile produkcji. W związku z tym, że są zagwarantowane wynegocjowane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi środki finansowe na realizacje działań w obszarach szczególnie narażonych należy zastanowić się nad ich racjonalnym wykorzystaniem (środki te muszą być zakontraktowane do końca 2006 roku). Ze względu na zaistniałą sytuację (oczekiwano, że takie obszary będą stanowiły znacznie większe obszary) proponuje się wykorzystanie tych środków na uporządkowanie spraw związanych z nawożeniem. Jeśli środki te zostaną wykorzystane racjonalnie (przede wszystkim na działania prewencyjne) to być może potwierdzi się zasadność wyznaczenia tylko 21 obszarów (a na terenie RZGW Kraków nie zidentyfikowano takiego obszaru), a dodatkowo może pozwolić na utrzymanie dobrego stanu wód oraz może poprawić ten stan w przypadku stwierdzonych podwyższonych stężeń azotanów.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że rolnicy których gospodarstwa znajdują się poza obszarami szczególnie narażonymi ma zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego mogą wystąpić o środki unijne na pokrycie kosztów poniesionych przez nich na badania gleb przez stacje chemiczno-rolnicze na potrzeby sporządzania planów nawozowych. Środki takie są w dyspozycji Agencji Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa i pochodzą z funduszy unijnych. Na obszarach szczególnie narażonych rolnicy nie mogą otrzymać dofinansowania takich badań, ponieważ zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci” powinni pokrywać koszty zanieczyszczenia środowiska. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że na poszczególne zadania rolnośrodowiskowe (budowa płyt obornikowych i zbiorników na gnojówkę, budowę zbiorników na gnojowicę, zadrzewienia śródpolne, strefy i pasy buforowe wzdłuż cieków) rolnicy mogą korzystać zarówno ze środków unijnych (Zintegrowany Program Rozwoju regionalnego, Sektorowy Program Operacyjny - rolnictwo, Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich) lub krajowych (Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej).
Podsumowanie
Rozwój zrównoważony w odniesieniu do obszarów wiejskich związany jest z koncepcją wielofunkcyjności, kształtowaniem warunków dla różnorodnej działalności gospodarczej prowadzonej z poszanowaniem aspektów środowiskowych, rozwoju funkcji społecznych i kulturalnych oraz dbałością o zapewnienie mieszkańcom dobrych warunków życia.
Ważnym elementem osiągnięcia równowagi jest integracja ładu przestrzennego i ładu ekologicznego poprzez ścisły związek planowania przestrzennego i działań środowiskowych. Rozważne, spójne i kompleksowe działania związane z racjonalnym gospodarowaniem wodą w obrębie wsi i obszarów rolniczo użytkowanych stwarzają szansę utrzymywania równowagi przyrodniczej agroekosystemów, kreowania ładu przestrzennego w rolnictwie i zachowania walorów krajobrazów rolniczych.
Redukcja zanieczyszczeń i rekultywacja zmodyfikowanych cykli krążenia wody i biogenów w krajobrazie stała się warunkiem koniecznym zrównoważonego, harmonijnego rozwoju. Ten cel może być osiągnięty przez integracje wysiłków specjalistów reprezentujących różne dyscypliny nauk środowiskowych, a głównym celem tych działań powinno być dążenie do integracji możliwości kontrolowania procesów ekologicznych skali zlewni czy też dorzecza (biotechnologie ekosystemowe, inżynieria ekologiczna).
Jednak efektywne działania w kierunku harmonijnego, zrównoważonego gospodarowania zasobami wód muszą być poparte stworzeniem uwarunkowań prawnych umożliwiających zastosowanie zintegrowanego podejścia do ochrony środowiska.
Integracja z Unią Europejską przyspiesza proces jakościowych przemian w polskim rolnictwie. Proces ten może spowodować dalszą polaryzację obszarów wiejskich. Na części tych obszarów będzie intensyfikowana produkcja rolnicza; będą w związku z tym narastać niekorzystne zjawiska, jak zubożenie różnorodności krajobrazowej i biologicznej, skażenie wód, degradacja gleb. Na innych obszarach mogą pogłębiać się zjawiska marginalizacji gospodarki rolnej.
Jednak nieodzownym warunkiem osiągnięcia zakładanych efektów powinny być szeroko pojęte działania na rzecz szerzenia świadomości ekologicznej mieszkańców wsi i kreowania nowych specjalności zawodowych związanych z wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich. Wieś polska potrzebuje specjalistów z zakresu sanitacji wsi, agroturystyki, świadczenia usług związanych wytwarzaniem energii ze źródeł odnawialnych innych nieznanych jeszcze specjalności „około rolniczych” związanych z obszarami wiejskimi.
Literatura
Kociszewski K., 2003: Ograniczenie emisji azotanów z rolnictwa jako element dostosowania ochrony środowiska w Polsce do wymogów UE. W: „Zagospodarowanie zlewni Bugu i Narwi w ramach zrównoważonego rozwoju”, WSEiZ, IMGiW, KGW PAN, s. 201 - 210..
Marcinkowski T., 2002: Identyfikacja strat azotu w towarowych gospodarstwach rolnych Żuław Wiślanych. Woda Środ. Obsz. Wiej. Rozprawy nauk. i monog. 1 ss. 77
Mosiej J., 2003: Możliwości ograniczenia wpływu rolnictwa na zanieczyszczenie zasobów wodnych - wybrane aspekty. W: „Zagospodarowanie zlewni Bugu i Narwi w ramach zrównoważonego rozwoju”, WSEiZ, IMGiW, KGW PAN, s. 223 - 231.
Mosiej J., Wyporska K., 2004: Uwarunkowania i możliwości realizacji wymogów w zakresie ochrony środowiska na obszarach wiejskich.. W: Polska w Unii Europejskiej - nowy wymiar współpracy międzynarodowej w ochronie środowiska. WSH Radom, 183-203.
Pietrzak S., 2002: Ocena potencjalnych strat azotu na podstawie bilansu w gospodarstwach rolnych o zróżnicowanym udziale użytków zielonych. Woda - Środowisko - Obszary Wiejskie. Rozprawy i monografie 2.
Rogowski R.J., 2004: Krótki raport z osiągnięć projektu „Ochrona Środowiska na terenach wiejskich” NFOŚiGW. Mater. niepubilk.
Rudnik K., Sakowicz M., Wierzbicki K.,.2003: Zbiorniki na płynne odchody zwierzęce jako budowle zmniejszające zanieczyszczenia punktowe. W:„ Zagospodarowanie zlewni Bugu i Narwi w ramach zrównoważonego rozwoju”, WSEiZ, IMGiW, KGW PAN, s. 193-200..
Swatoń J., Rogowski R. J., 2002: Informacja o projekcie "Ochrona Środowiska na Terenach Wiejskich" - doświadczenia i nauki płynące z Polski w: Materiały z seminarium „Ograniczenia zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego - wzorcowa praktyka”. Przysiek k/ Torunia
Wierzbicki K., Krajewski K.., 2003: Infrastruktura techniczna obszarów wiejskich warunkiem ich poprawnego rozwoju. WMiŁ , Zagadnienia inżynierii środowiska wiejskiego, nr 3, 108-112.
Ochrona Środowiska, 2004: Informacje i opracowania statystyczne. GUS
Duer I., 2004: Oddziaływanie i ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko. W: ”Sprawozdanie z działalności PROŚ w roku 2004, Biuletyn nr 3, PROŚ, MŚ, 82-87.
European Communities Directorate-General for Environment, 2002: Implementation of Council Directive 91/676/EEC concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates from agricultural sources. Synthesis from year 2000 Member States EU reports, ss. 44
Duer I., 2005: Ochrona wód na obszarach wiejskich w świetle dobrej praktyki rolniczej. Post.Nauk Rol, nr 3 (315), 75-85.
Kowalik P., 2003: Dyrektywa wodna Unii Europejskiej a rolnictwo. Wiad. Mel. i Łąk. Zagadnienia inżynierii środowiska wiejskiego. nr 1, 3-7.
Zalewski M., 2002: Ekologia i socjo-ekonomiczne aspekty nowych strategii UNESCO dla zrównoważonego użytkowania zasobów wodnych - konieczność rozwinięcia uwarunkowań prawnych. W: "Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska". Wyd. PWSBiA, 191-198.
Szujecki A., 1990: Wstępna koncepcja leśnej inżynierii ekologicznej. W: "Podstawy leśnej inżynierii ekologicznej - bezpieczne technologie leśne. (Red. Z. Laurow). Wyd. SGGW, Warszawa: 9-26,
Kociszewska I., Szydło 2004: Przesłanki zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich po akcesji z Unią Europejską ze szczególnym uwzględnieniem edukacji ekologicznej. W: Polska w Unii Europejskiej - nowy wymiar współpracy międzynarodowej w ochronie środowiska. WSH Radom, 165-181.
GUS 2004: Opracowanie statystyczne - Ochrona Środowiska. Warszawa.
Borecki T., Pierzgalski E., Żelazo J., 2003: Aktualny stan i niektóre zadania gospodarki wodnej w Polsce ze szczególnym uwzglednieniem obszarów wiejskich. Wiad. Melior. I Łąk. Nr 3, 101-108.
Council Directive of 12 December 1991 concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates from agricultural sources (91/676/EEC), The Council of the European Communities
Karaczun Z., 2005: Preparing for EU environmental policy in Poland: the case of the nitrates directive. Land Use Policy 22: 245-253.
Korpysz K., Roszkowski H., 2003: Niektóre aspekty ochrony środowiska w budowie chlewni - analiza przypadku. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego nr 4, str. 82 - 91
Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2003
Dobkowski A., Skopiec B., 2003: Podstawowe zasady realizacji inwestycji w zakresie ochrony środowiska w rolnictwie i zagospodarowania odchodów zwierzęcych. NFOŚiGW Warszawa. ss. 34
Dobkowski A., Woliński J., 1999: Urządzenia do przechowywania obornika i gnojówki. IMUZ Mater. Inf. nr 34. ss. 45
Łabętowicz J., Radecki A., Wasilewski Z., 2003: Waloryzacja obszarów wiejskich na potrzeby inwestycji środowiskowych. Woda Środ. Obsz. Wiej. Rozprawy nauk i monog. 10 ss. 73
Pierzgalski E., 2002: Ograniczenia w gospodarowaniu wodą na obszarach dolinowych wynikające z konwencji i programów ochrony przyrody. Wiad. Melior. i Łąk. Nr 3, s.128-131.
Mioduszewski W., 1999: Ochrona i kształtowanie zasobów wodnych w krajobrazie rolniczym. Wyd. IIMUZ.
Mioduszewski W., 2004: Gospodarowanie zasobami wodnymi w aspekcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie.t.4 z. 1(10), 11-29.
Ilnicki 2004.: Polskie rolnictwo a ochrona środowiska. Wyd. AR Poznań
Rozporządzenie M.Ś. 2002 w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych.
Fotyma M., 2005: Zastosowanie testu Nmin w doradztwie nawozowym i ochronie środowiska. Nawozy i Nawozenie - Fertilizers and Fertilization, 1: 5-9.
Fotyma E., Fotyma M., Pietruch C., 2005: Zawartość azotu mineralnego w glebach gruntów ornych w Polsce. Nawozy i Nawozenie - Fertilizers and Fertilization, 1: 11-54.
Król 2005: Inauguracyjne spotkanie Regionalnego Komitetu Azotanowego. Gospodarka Wodna, nr 3, str. 123-123.
6
1