Dr hab. inż. Józef Mosiej

Mgr inż. Katarzyna Wyporska

Wydział Inżynierii i Kształtowania Środowiska

SGGW Warszawa

Uwarunkowania i możliwości realizacji wymogów w zakresie ochrony środowiska na obszarach wiejskich

Uwagi wstępne

Powierzchnia geograficzna Polski wynosząca 31,3 mln ha, jest w głównej mierze wykorzystywana pod produkcję rolniczą oraz pod lasy. Według ewidencji geodezyjnej użytki rolne i leśne, stanowiące tzw. użytki biotyczne, zajmowały ok. 91% powierzchni kraju. Obszary wiejskie w Polsce, w których funkcjonuje 57 tys. jednostek osadniczych stanowiły 93,2% (29,1 mln. ha). Według ostatnich danych w Polsce mamy 58,7% użytków rolnych (przy średniej w skali świata 35%, w Europie 46%), 29 % lasów i zadrzewień oraz 12,3% stanowiły grunty pozostałe (Ryc.1). Grunty orne stanowiły 44,5% (z tego grunty pod zasiewami 34,4%, a odłogi i ugory 10,1%) Na łąki przypadało 8,8%, na pastwiska 4,4% i na sady 1%.

W latach 1946 - 2002 udział użytków rolnych systematycznie malał o około 2 mln ha, a więc prawie o 10%, na korzyść terenów leśnych, osiedlowych, komunikacyjnych, przemysłowych i innych. W przeliczeniu na 1 mieszkańca Polski w 1946 r. przypadało 0,85 ha użytków rolnych, a w 2002 r. - 0, 50 ha. Tendencja malejąca zasobów ziemi użytkowanej rolniczo utrzymywała się również w latach 1990 - 2002, średnioroczny ubytek wynosił ok. 25 tys. ha, przy czym w 2002 roku według ewidencji geodezyjnej, ubyło 34 tys. ha gruntów ornych, sadów i trwałych użytków zielonych. Powierzchnia użytków rolnych w Polsce wynosi 18,4 mln ha ( stanowi to 13,4% całości użytków rolnych w Unii Europejskiej), przy czym powierzchnia użytków na 1 mieszkańca ok. 0,5 ha, to jest na poziomie zbliżonym do Francji, Grecji i Danii, ale jest o 28% wyższa niż średnio w UE. Powierzchnia gruntów ornych przypadających na mieszkańca wynosi 0,37 ha ( w UE średnio 0,21 ha). Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że w Polsce grunty najsłabszych klas (Vi VI) stanowią aż 34,6%, a grunty najlepsze (klas I i II) - tylko 3,3%. Jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ze względu na niekorzystne warunki klimatyczne oraz dominujące słabe gleby, znacznie odbiega od poziomu standardów europejskich. Syntetyczny wskaźnik osiąga w Polsce szacunkowo wartości 57 - 64 punktów procentowych przy 100 punktach przyjętych dla krajów Europy Zachodniej (Somorowski 1993).

Wymiernym wskaźnikiem obrazującym poziom rozwoju gospodarczego kraju jest udział rolnictwa w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB). Udział polskiego sektora rolnego w tworzeniu PKB jest nadal, w porównaniu z innymi krajami europejskimi duży, choć od początku transformacji znacznie się zmniejszył z 11,8% w 1989 r. do 6% w 1996 r., 5,1% w 1997 r., 4,9% w 1998 i 4% w 2002 roku. Dla porównania w UE udział ten kształtował się w 2002 roku na poziomie średnio 1,7%, przy czym największy był w Grecji (6,7%), najniższy w Szwecji (0,5%). W Niemczech, Wielkiej Brytanii, Finlandii oraz Luksemburgu wynosił 0,8%. w porównaniu z innymi krajami europejskimi (Hopfer 2003).

Polska ma względnie wysoki odsetek zatrudnionych w rolnictwie, ok. 28 % ogółu zatrudnionych w Polsce w 2000 roku). Przeciętne zatrudnienie w polskim rolnictwie wyniosło w 2000 roku 23,1 osób na 100 ha użytków rolnych, to jest na poziomie kilkakrotnie wyższym niż w Belgii (2,7 osób) czy Luksemburgu (2,4 osób). Struktura gospodarstw rolnych w Polsce jest niekorzystna. Nadal dominują małe gospodarstwa do 5 ha, stanowiące ponad 50% gospodarstw. Gospodarstwa powyżej 15 ha obejmują tylko ok. 8% ogółu gospodarstw, jednak zajmują ponad 45% powierzchni użytków rolnych (GUS 2001).

Liczba gospodarstw rolnych wynosi 1,880 mln, a 6% gospodarstw towarowych wytwarza ponad 50% żywności na rynek. Jedynie 1 promil gospodarstw ma powierzchnię powyżej 1 tys. ha. W rolnictwie zatrudnionych jest 25,8% ludności pracującej zawodowo, którzy wytwarzają ok. 4 % dochodu narodowego. Średnia gospodarstwa 7,41 ha użytków rolnych. Przeciętnych dochód rolniczy do średniej płacy netto wynosi zaledwie 35 %. Według ocen dopiero gospodarstwo o powierzchni powyżej 20 ha może osiągnąć dochód równy średniej płacy w kraju. Dochód z 1 ha przeliczeniowego wynosił w 2001 roku - 1030 zł, a w 2002 obniżył się do 806 zł. Polska wieś wymaga gruntownej modernizacji. Jeśliby zwiększyć średnią powierzchnię gospodarstwa do 10 ha, wówczas na wsi bezrobocie wzrosłoby o 1 mln osób.

Rozwój zrównoważony obszarów wiejskich

Urządzanie obszarów wiejskich i gospodarowanie w rolniczej przestrzeni produkcyjnej musi być podporządkowane zasadom rozwoju zrównoważonego. Oznacza to, że obszary wiejskie powinny wypełniać trzy podstawowe cele: produkcyjno-ekonomiczny, ekologiczny i społeczny. Jednocześnie w odniesieniu do rozwoju obszarów wiejskich, pojęcie rozwoju zrównoważonego wiąże się z koncepcją wielofunkcyjności, kształtowaniem warunków dla różnorodnej działalności ekonomicznej prowadzonej z poszanowaniem aspektów środowiskowych, rozwoju funkcji społecznych i kulturowych oaz dbałością o zapewnienie mieszkańcom dobrych warunków życia. Niezbędne są równocześnie działania w kilku kierunkach: wielofunkcyjności wsi i rolnictwa, ochrony środowiska obszarów wiejskich, oraz poprawy zarówno warunków życia ludności wiejskiej jak i funkcji gospodarczych i społecznych wsi. Wiąże się z tym także koncepcja rolnictwa przyjaznego środowisku przyrodniczemu, co w nowym świetle stawia kwestię restrukturyzacji rolnictwa i jego otoczenia.

Integracja z Unią Europejską przyspieszy proces jakościowych przemian w polskim rolnictwie. Proces ten może spowodować dalszą polaryzację obszarów wiejskich. Na części tych obszarów będzie intensyfikowana produkcja rolnicza; będą w związku z tym narastać niekorzystne zjawiska, jak zubożenie różnorodności krajobrazowej i biologicznej, skażenie wód, degradacja gleb. Na innych obszarach mogą pogłębiać się zjawiska marginalizacji gospodarki rolnej. Strategia rozwoju zrównoważonego rolnictwa i obszarów wiejskich powinna dążyć do wyrównania rozwoju w poszczególnych regionach, z zachowaniem ich specyficznych wartości przyrodniczych i kulturowych.

Kluczową sprawą przemian w obszarze rolnictwa jest umiejętne wykorzystanie instrumentów finansowych, prawnych i edukacyjnych Unii Europejskiej w dążeniu do:

• zachowania walorów środowiska przyrodniczego i łagodzenia negatywnych skutków intensyfikacji produkcji rolniczej;

• podnoszenia jakości żywności i higienicznych standardów produkcji żywności

• wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich

• zapewnienia godziwych warunków życia ludności wiejskiej.

Bariery rozwoju obszarów wiejskich

Istotną barierą ograniczającą rozwój obszarów wiejskich jest stan wyposażenia technicznego polskiej wsi. Dla przykładu średni wskaźnik ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków zbliżony był do średniego dla krajów OECD (63%). W 2002 r. oczyszczalnie ścieków obsługiwały 57% ludności kraju (w miastach 84%). Na wsi gdzie zamieszkuje 38 % ludności Polski, 45% ludności wsi korzysta z wodociągów sieciowych, a jedynie 14% z oczyszczalni ścieków. Następnym problemem jest niezadowalający stan infrastruktury w zakresie składowania nawozów naturalnych. Ocenia się, ze dla spełnienia wymogów wynikających z obowiązujących w Polsce i UE przepisów prawnych zachodzi konieczność zmodernizowania lub wybudowania do 2008 roku około 700 - 800 tysięcy obiektów do magazynowania odchodów zwierzęcych. Koszty tych inwestycji szacować można na kwotę rzędu 9 - 12 mld zł. Dla porównania na ochronę środowiska w 2002 roku wydano w sumie ok. 5 mld zł. Obecnie jedynie 7 - 10% gospodarstw prowadzących towarowy chów zwierząt wyposażonych jest w odpowiednie urządzenia.

Jednocześnie należy podkreślić, że problemy środowiskowe nie są głównymi problemami polskiej wsi. Główne ograniczenia rozwojowe to problemy społeczne (bezrobocie, niski poziom wykształcenia) i ekonomiczne (niskie dochody z rolnictwa i źródeł pozarolniczych).

Znaczenie przestrzeni rolniczej dla ochrony różnorodności biologicznej

Przestrzeń rolnicza w Polsce, użytkowana głównie na sposób ekstensywny (rozdrobniona struktura agrarna, mała specjalizacja gospodarstw i tradycyjne metody produkcji), charakteryzuje się stosunkowo wysoką różnorodnością biologiczną. Przede wszystkim, w wyniku wielowiekowego ekstensywnego użytkowania kośno-pastwiskowego ukształtowały się specyficzne typy zespołów roślinnych o charakterze półnaturalnym. Ich bogata flora zawiera wiele elementów naturalnych. Siedliska te odznaczają się również dużą różnorodnością fauny, zwłaszcza bezkręgowców (chrząszczy, muchówek, błonkówek, pluskwiaków, motyli, prostoskrzydłych), których związek z tymi biotopami utrwalił się w toku długotrwałych procesów adaptacyjnych, a uzależniony jest od różnorodnych czynników, w tym struktury fizycznej i chemizmu podłoża, mikroklimatu i występowania roślin żywicielskich. Z siedliskami tymi związane są również liczne gatunki ptaków. Po drugie, tradycyjna, ekstensywna gospodarka rolnicza wytworzyła na przestrzeni wieków charakterystyczny, mozaikowaty krajobraz, gdzie wśród pól, łąk i pastwisk występują enklawy siedlisk naturalnych (niewielkie kompleksy leśne, pasy zadrzewień, zarośla nad ciekami, drobne zbiorniki wodne, mokradła itp.), umożliwiające egzystencję licznych gatunków flory i fauny. Po trzecie, w obliczu kurczenia się powierzchni terenów podmokłych (np. mokradeł, bagien itp.) dla wielu gatunków pierwotnie z nimi związanych, obszary rolnicze stają się siedliskami zastępczymi. Można teraz zadać pytanie, jakie znaczenia mają tereny rolnicze w Polsce dla ochrony tych rodzajów siedlisk i gatunków, które zgodnie z Dyrektywami Siedliskową i Ptasią wymagają wyznaczenia Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) i Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO), czyli obszarów sieci Natura 2000 (Makomaska-Juchiewicz 2004).

Naturalnym siedliskiem unikatowych zasobów genowych wymagających ochrony są naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, torfowiska, bagna podmokłości, starorzecza, wydmy, skarpy i powszechne w naszym krajobrazie miedze. Dlatego też te elementy krajobrazu należy użytkować ekstensywnie, dostosować obsadę zwierząt do typu siedliska, zaniechać wypalania roślinności na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, rowach i wzdłuż szlaków kolejowych, stosować wielogatunkowy płodozmian, zakładać i pielęgnować zadrzewienia śródpolne (Radziejowski i in. 2002).

Działalność rolnicza jako źródło zanieczyszczeń środowiska

W praktyce społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej zagadnienia produkcji rolniczej i ochrony środowiska przyrodniczego są równorzędne. Praktyka rolna w Polsce musi również uwzględniać takie podejście. W kształtowaniu tej polityki należy pamiętać, że zagrożenia dla środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich powstają nie tylko w procesie produkcji roślinnej i zwierzęcej lecz także wynikają z działalności bytowej ludności wiejskiej, przemysłu rolno-spożywczego, turystyki i rekreacji. Do najistotniejszych zanieczyszczeń chemicznych emitowanych z obszarów rolniczych należą: (1) związki azotu z nawozów organicznych i ścieków bytowych, (2) fosforany, głównie ze ścieków bytowych, (3) pestycydy wprowadzane w intensywnych technologiach rolniczych, (4) metale ciężkie wprowadzane w nawozach i produktach do użyźniania gleb (Łabętowicz i in. 2003). Mogą one powodować skażenia gleb, wód, a w przypadku związków azotu także powietrza (Ryc. 2 i 3).

Szczególna uwagę należy zwracać na zagrożenia związane z działalnością produkcyjną. Nasilający się proces koncentracji produkcji, zwłaszcza zwiększenie liczebności stad zwierząt i wzrost wydajności, sprawiają, że w procesie produkcji powstaje duża ilość odchodów zwierzęcych, często w ilościach przekraczających możliwości bezpośredniego, racjonalnego ich wykorzystania. Stwarza to potrzebę ich magazynowania, co wywiera wpływ na jakość środowiska, estetykę gospodarstw i całych obszarów wiejskich.

Ryc. 1 Udział obszarów użytkowanych rolniczo w % powierzchni kraju (European Environment Agency, 2004)

Ryc. 2 Przekroczenie stężenia 50 mg/dm³ azotanów (NO³) w wodach gruntowych nowoprzyjętych Państw do UE (w % badanych prób) (European Environment Agency, 2004)

Ryc. 3 Zużycie nawozów azotowych w wybranych krajach piętnastki i nowoprzyjętych do UE (European Environment Agency, 2004)

Ochrona zasobów wodnych przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego.

Nie ulega wątpliwości, że istnieje ścisły związek między rozwojem cywilizacji i dostępem do zasobów wodnych, a umiejętność rozwiązywania problemów ich efektywnego wykorzystania należy do najstarszych jakie zna ludzkość. Termin "zasoby wód" oznacza nie tylko ich ilość, ale także jakość pozwalającą na wykorzystanie tych zasobów przez człowieka. Zasady zrównoważonego rozwoju i proekologiczne gospodarowanie wodą nakazują pozostawienie części tych zasobów na potrzeby środowiska naturalnego i zasiedlających je organizmów. Jak trudno ocenić tę część, najlepiej świadczą rozbieżności poglądów w ustaleniu przepływu nienaruszalnego rzek.

Budowa wodociągów i (najczęściej z dużym opóźnieniem) sieci kanalizacyjnej dla tysięcy miast i wsi skutkuje obniżeniem zwierciadła wód podziemnych w rejonach ujęć tych wód oraz przyspieszeniem obiegu wody przez zrzut ścieków. Staje się to jednak koniecznością wraz z rosnącym zużyciem wody. Zmiany strukturalne w kraju i ograniczenie produkcji wpłynęły na zmniejszenie poboru przez przemysł. Jej zużycie zwiększa się jednak w gospodarstwach domowych (szczególnie na obszarach wiejskich) wraz z wprowadzeniem takich urządzeń, jak pralki, zmywarki itp. Wzrastać będzie w przyszłości również zużycie wody do nawodnień w rolnictwie dla stabilizacji produkcji roślinnej, gdyż średnio w co trzecim roku nie ma wystarczającej do tych celów ilości opadów i wilgoci glebowej.

Od wieków istnieje dylemat wykorzystania zasobów wodnych. Ta sama rzeka jest bowiem dla mieszkańców nadbrzeżnych miast źródłem wody i odbiornikiem ścieków, nie zawsze oczyszczonych. W górnych odcinkach rzek znajdują się ponadto ośrodki przemysłowe wykorzystujące kopaliny. Jeszcze w drugiej połowie lat XIX wieku popyt na wodę pitną zaspakajano przez budowę ujęć wód podziemnych, dostarczając mieszkańcom miast wodę w dobrym stanie bakteriologicznym. Rozwój miast XX wieku i ograniczone zasoby wód podziemnych wymusiły wzrost poboru wód powierzchniowych i obecnie wszystkie duże miasta w kraju korzystają głównie z takich ujęć. Coraz większe są odległości przerzutów wody. Duże aglomeracje zaopatrywane są z ujęć odległych o ponad 100 km, często ze zbiorników retencyjnych budowanych na rzekach (np. aglomeracja Górnego Śląska). Można więc prognozować dalszy rozwój miast XXI wieku, a więc nasilenie problemów z zaopatrzeniem w wodę oraz oczyszczaniem i zrzutem ścieków.

O wielkości zasobów wód decyduje również ich jakość. Da się wprawdzie uzdatniać wody zanieczyszczone, ale wiąże się to ze znacznymi kosztami. Skażone wody podziemne nie są uwzględniane w bilansach. Ocenia się, że w ogólnej ilości zasobów wód podziemnych Polski nie więcej niż na 20% powierzchni kraju wody te są zanieczyszczone i wymagają skomplikowanych technologii uzdatniania. Stanowią więc nadal poważną rezerwę i przy umiejętnym ich wykorzystaniu mogą w całości pokryć zapotrzebowanie na wody pitne (Sadurski 2001).

Jeśli zanieczyszczenie odnosi się do wód podziemnych używanych jako źródło wody do picia to koszty uzdatnienia są wysokie. W Niemczech w 1985 roku koszty uzdatnienia wody pitnej z 95 ppm NO₃ do 50 ppm NO₃ szacowano na 1 DM/m³ (Górny 2002).

Natomiast, jeśli takie wody odpływają do cieku powierzchniowego gdzie istnieją ograniczenia dotyczące zrzutu określonego ładunku azotu (np. pogorszenie warunków dla rozrodu ryb, pogorszenie warunków rekreacyjnych, zagrożenie eutrofizacją) to ocenia się, że redukcja 1 kg azotu (w formie N-NO₃) w sztucznym systemie bagiennym kosztuje (według danych skandynawskich) ok. 1 - 3 EURO (Renmam 2002).

Główne zbiorniki wód podziemnych, zajmujące 11% powierzchni kraju zostały wyznaczone na początku lat dziewięćdziesiątych. Nadal jednak tracimy pomniejsze zbiorniki wód podziemnych przez budowę na ich obszarze osiedli, składowisk odpadów, oczyszczalni ścieków, cmentarzy, szlaków komunikacyjnych jak również dużych ferm intensywnego chowu zwierząt. Do świadomości osób zajmujących się planowaniem przestrzennym z trudem dociera konieczność ochrony zasobów wód pitnych, które mogą być największym bogactwem naturalnym gmin i powiatów. Doświadczenia zebrane przy oczyszczaniu wód gruntowych świadczą, że w przypadku ich skażenia tracimy te zasoby na 100 - 200 lat. Dlatego ich ochrona i umiejętne wykorzystywanie, jeżeli maja służyć przyszłym pokoleniom, są absolutnie niezbędne (Sadurski 2001).

Dążenie do ograniczenia zanieczyszczeń środowiska składnikami nawozowymi w obszarach wiejskich, należy w pierwszej kolejności odnosić do gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierzęcej. W nich bowiem, na skutek znacznej koncentracji zwierząt, powstają duże ilości odchodów. Jeśli przyjmiemy za 100% emisję zanieczyszczeń z obszarów wiejskich, to 20% z nich pochodzi z rolniczej przestrzeni produkcyjnej, a 80% z zagrody wiejskiej. Tam właśnie koncentrują się największe zanieczyszczenia, które degradują glebę i wodę. Zdecydowanie najgorzej reaguje na nie właśnie woda. Efekty tego procesu są czasami nieodwracalne. Jedną z przyczyn zagrożeń jest fakt, że wieś nie jest zwykle skanalizowana (Durkowski, 1997).

Ograniczenie strat składników nawozowych z tych odchodów na drodze racjonalnego ich przechowywania i rolniczego wykorzystania jest dla naszego rolnictwa i obszarów wiejskich zarówno wyzwaniem jak i nakazem chwili z uwagi na uwarunkowania prawne. Przede wszystkim to Dyrektywa nr 91/67/EWG z dn. 12 grudnia 1991 r., czyli tzw. Dyrektywa azotanowa, Bałtycka Agenda 21 i Ustawa o nawozach i nawożeniu z dn. 25 lipca 2000 r.

Zgodnie z zasadami określonymi w Agendzie 2000 każdy kraj przystępujący do UE musi przyjąć do swojego wewnętrznego systemu prawnego całość przepisów prawnych oraz dostosować do nich swój system administracyjny. Jedną z nich jest tzw. Dyrektywa Azotanowa z 1991 roku dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi bezpośrednio lub pośrednio azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu ich rozprzestrzenianiu. Konieczność podjęcia działań określonych w Dyrektywie dla krajów Unii Europejskiej wynika stąd, że zanieczyszczenie wód azotanami w jednym kraju może mieć wpływ na czystość wód w innym.

Ustawa o nawozach i nawożeniu z lipca 2000 r. nakłada - od 24 października 2008 r. - na gospodarstwa rolne prowadzące produkcję zwierzęcą posiadania urządzeń do przechowywania odchodów zwierzęcych. Ich brak może uniemożliwić gospodarstwom zajmującym się produkcją zwierzęcą ubieganie się o certyfikaty, np. na sprzedaż mleka lub o środki pomocowe z funduszy UE, gdzie istnieje obowiązek prawidłowego zagospodarowania odchodów zwierzęcych. Polska zobowiązała się do wdrożenia dyrektyw ekologicznych UE, w tym między innymi tzw. Dyrektywy azotanowej (nr 91/676/EWG z 12.12.1991 r.). Ratyfikowała także Konwencję Helsińską zawierającą m.in. postanowienia dotyczącej wymaganej pojemności zbiorników do przechowywania odchodów zwierzęcych i ich konstrukcji.

Działania mające na celu poprawę jakości wód można podzielić na dwie grupy:

• działania polegające na budowie zbiorników na nawozy płynne i stosowaniu środowiskowo przyjaznych technik ich rozprowadzania w obrębie użytków zielonych czy gruntów ornych, a zatem polegające na rozbudowie infrastruktury ochronnej w skali gospodarstwa i towarzyszącej temu czynnej ochronie zasobów wód podziemnych, jest to tzw. ograniczanie zanieczyszczeń u źródła,

• działania polegające na budowie studni głębinowych, właściwiej lokalizacji studni płytkich itp., tzn. działania polegające na udostępnieniu nowych niezanieczyszczonych wód użytkowych tj. mające miejsce tam, gdzie lokalnie zaszła już degradacja wód gruntowych,

• działania polegające na oczyszczaniu wód bogatych w biogeny odpływających ze zlewni rolniczej przed dopływem do większych zbiorników.

Ustawa o nawozach i nawożeniu mówi „nawóz naturalny w postaci płynnej należy przechowywać wyłącznie w szczelnych zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie co najmniej czteromiesięcznej produkcji tego nawozu”, a II polityka ekologiczna państwa zapisano iż jedną z głównych zasad jest zasada likwidacji zanieczyszczeń, uciążliwości i zagrożeń u źródła, która pozwala na uzyskanie korzyści gospodarczych w postaci zmniejszenie nakładów na produkcję, a w konsekwencji zmniejszenia obciążeń obywateli z tytułu wykorzystywania zasobów naturalnych i ochrony środowiska. Dlatego głównym zakresem działań w celu ograniczenia wód składnikami nawozowymi z produkcji zwierzęcej powinny być inwestycje w skali gospodarstwa.

Przykłady działań na rzecz ograniczenia wpływu rolnictwa na środowisko

Dotychczas zrealizowano kilka projektów współfinansowanych z funduszy zagranicznych w tym z UE mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych do wód.

1. Program ograniczania zanieczyszczeń Bałtyku ze źródeł rolniczych - Baltic Agriculture Runoff Action Program (BAAP)

2. Programy projektowe i wdrożeniowe Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa

3. Infrastruktura terenów wiejskich da gospodarki wodnej, projekt finansowany ze środków PHARE, za pośrednictwem FAPA, realizowany przez IMUZ w Falentach

4. Program Ostrołęka finansowany ze środków WFOŚiGW, obecnie kontynuowany jako program mazowiecki

5. Projekt „Ochrona środowiska na terenach wiejskich” (OSTW) realizowany i współfinansowany przez NFOŚiGW, PHARE, GEF, NEFCO.

Ze względu na fakt, że projekt „Ochrona środowiska na terenach wiejskich” (OSTW) był projektem pilotowym i objął swoim zasięgiem ponad 1200 gospodarstw poniżej przedstawione wybrane aspekty oceny efektów tego projektu.

Efekty realizacji projektu można ocenić w trzech płaszczyznach:

• efekty środowiskowe,

• efekty społeczne,

• efekty ekonomiczne.

Efektem można również nazwać postęp Polski w zakresie wywiązywania się ze zobowiązań międzynarodowych takich jak dyrektywa azotanowa UE, Konwencja Helsińska i Bałtycka Agenda 21.

Efekty środowiskowe:

Przy prawidłowej gospodarce nawozami naturalnymi zagrożenie zanieczyszczenia wyraźnie spada. Efekty środowiskowe nie są widoczne od razu po wybudowaniu infrastruktury do poprawnego przechowywania nawozów zwierzęcych. Wzrost jakości wód powierzchniowych i płytkich wód podziemnych, ograniczenie kwaśnych deszczy, mniejszy efekt cieplarniany - będą zauważone dopiero po latach. Szacunek ograniczenia strat azotu z obszarów wiejskich w wyniku działań w ramach projektu OSTW wskazuje, że możliwa skala redukcji wynosi od 17 do 28 kg N z 1 ha oraz od 500 do 800 ton N z całego obszaru objętego działaniami projektu.

Szacując początkową emisję azotu z obszaru objętego projektem przed rozpoczęciem jego realizacji na około 1700 ton azotu. Skala redukcji azotu na obszarze objętym działaniami projektu kształtuje się na poziomie 29 - 46% (Dobkowski i Skopiec 2003).

Według danych udostępnionych przez NFOSiGW wynika, że oprócz efektu ekologicznego wyrażonego poziomem redukcji strat azotu do środowiska do efektów należy zaliczyć również opracowanie wzorcowych planów nawozowych i przygotowanie ich przez doradców dla około 900 gospodarstw na obszarze ponad 23000 ha i ich wdrożenie w 730 gospodarstwach na powierzchni około 18000 ha. Jednocześnie opracowano wzorcowe plany urządzeniowe gospodarstw i ich wdrożenie w około 750 gospodarstwach na terenie 24 gmin (Rogowski 2002). .

Wdrożenie programu mającego na celu ograniczenie zanieczyszczenia wód związkami azotu w Danii rozpoczętego w 1987 roku pozwoliło na redukcję 28 % strat azotu z rolnictwa do duńskich wód i zatrzymanie w gospodarstwie 50% azotu. W zlewniach typowo rolniczych osiągnięto redukcję zanieczyszczeń dopływających do wód o 20% i zauważono iż proces eutrofizacji wód przybrzeżnych ustępuje.

W Szwecji w ramach programu ograniczenia emisji azotu do środowiska wodnego przeanalizowano szereg instrumentów służących 50% redukcji zrzutu związków azotu (Tab. 1). Jak wynika z danych najefektywniejszym sposobem obok ekstensywnej produkcji jest racjonalne zagospodarowanie odchodów zwierzęcych.

Tab. 1

Efektywność różnych przedsięwzięć mających na celu redukcje odpływu azotu z sektora rolniczego w Szwecji.

Przedsięwzięcia dla redukcji zanieczyszczeń biogennych odpływających z obszarów użytkowanych rolniczo w Szwecji
Lp.	Rodzaj przedsięwzięć	Redukcja odpływu azotu [t/rok]	Redukcja w stosunku do roku bazowego (1993)
1	Obniżenie intensywności produkcji roślinnej poprzez obniżkę cen i podatek nawozowy	5 000	10,2 %
2	Ograniczenie produkcji zwierzęcej	2 300	4,7 %
3	Magazynowanie gnojowicy i ograniczenia w rolniczym jej zastosowaniu	5 400	11,1 %
4	Badania naukowe i licencje na sprzęt rolniczy	2 400	4,9 %
5	Pozostawienie na okres zimowy ściernisk	3 300	6,8 %
6	Obniżenie areału uprawy zbóż	4 000	8,2 %
7	Nowe pasze proteinowe	1 000	2 %
8	Poprawa stanu zdrowotności zwierząt	1 000	2 %
Razem		29 400	49,9%

W tabeli 2 przedstawione motywy przystąpienia rolników do projektu OSTW. Jak wynika z przedstawionych danych motywy przystąpienia do projektu to przede wszystkim motywy ekonomiczne (wszyscy rolnicy), ekologiczne (na terenach o walorach turystycznych), poprawy jakości produkcji (na terenach, gdzie był już realizowany podobny projekt) oraz estetyczne (ok.30% rolników we wszystkich grupach wskazują że ochrona środowiska jest tylko dodatkiem). Nie bez znaczenia są również inne motywy jak możliwość wdrożenia nowej techniki lub chęć zaimponowania sąsiadom.

Tab. 2 Motywy przystąpienia do projektu Ochrona Środowiska na terenach wiejskich.

Udział odpowiadających z poszczególnych lokalnych zespołach wdrożeniowych	Toruń	Elbląg	Ostrołęka	Ogółem
Zagadnienie - motyw
a) możliwość wykonania inwestycji przy udziale środków zewn.	77,20%	100,0%	56,70%	72,70%
b) przyczynienie się do zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska;	42,50%	55,20%	48,50%	45,70%
c) chęć poprawy estetyki otoczenia i pozbycia się zapachów;	56,90%	48,30%	38,10%	49,80%
d) argumenty doradcy z ODR, LZW;	23,40%	27,60%	9,30%	19,10%
e) możliwość wdrożenia nowej techniki i metod gospodarowania;	18,60%	27,60%	39,20%	26,30%
f) przyszłe wymagania wynikający z przystąpienia Polski do U E	37,70%	44,80%	36,10%	37,90%
g) chęć poprawy jakości produkcji;	15,00%	13,80%	21,60%	17,10%
h) chęć poprawy efektywności produkcji;	13,20%	24,10%	22,70%	17,40%
i) chęć poprawy warunków i higieny własnej pracy;	24,60%	34,50%	33,00%	28,30%
j) możliwość zmniejszenia pracochłonności;	11,40%	6,90%	19,60%	13,70%
k) chęć zaimponowania sąsiadom;	1,80%	0,00%	4,10%	2,40%

Możliwości i uwarunkowania wynikające z nowej sytuacji po akcesji Polski do UE.

Powodzenie projektu OSTW, świadomość społeczna i duże zaangażowanie finansowe rolników oraz rezultaty inwestycyjne, a także uzyskane efekty ekologiczne i ekonomiczne w gospodarstwach, wynikające ze stosowania dobrych praktyk rolniczych, skłaniają do kontynuowania podobnych działań w innych rejonach kraju. Podstawowym celem programu „Ochrona środowiska w rolnictwie”, który jest powieleniem pilotażowego programu OSTW jest wprowadzenie w wybranych indywidualnych gospodarstwach rolnych, specjalizujących się w produkcji zwierzęcej, pakietu działań sprzyjających ochronie środowiska na terenach wiejskich. Celem pośrednim programu jest stworzenie warunków do właściwego wykorzystania środków UE z w ramach Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Ze względu na wymogi wynikające z przystąpienia Polski do UE, zobowiązania międzynarodowe oraz regulacje prawne program ten obejmuje trzy główne kierunki:

• przygotowanie doradcze rolników do realizacji inwestycji proekologicznych;

• dofinansowanie budowy obiektów do magazynowania odchodów zwierzęcych;

• dofinansowania zakupu proekologicznych maszyn i do wspólnego użytkowania.

Stworzenie zaplecza inwestycyjnego bez teoretycznego przygotowania i odpowiednio prowadzonej edukacji ekologicznej nie wystarcza do zapewnienia prawidłowej gospodarki nawozami naturalnymi i ochrony środowiska na terenach wiejskich. Bardzo istotną rolę w dochodzeniu do właściwych praktyk gospodarczych odgrywa także doradztwo i szkolenia.

Szansą na skuteczną poprawę stanu środowiska są instrumenty zawarte w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), bowiem przestrzeganie przepisów zawartych w „Zwykłej Dobrej Praktyce Rolniczej” (ZDPR) jest warunkiem uzyskania wsparcia finansowego wynikającego z niektórych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Do takich działań zaliczono:

• wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)

• wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych

Wymogi Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej to przede wszystkim: stosowanie i przechowywanie nawozów; stosowanie i przechowywanie środków ochrony roślin; racjonalne gospodarowanie na użytkach zielonych (zakaz wypalania); ochrona siedlisk przyrodniczych; ochrona gleb; ochrona wód; rolnicze wykorzystanie ścieków i osadów ściekowych; utrzymanie czystości i porządku w gospodarstwie.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że wymogi stawiane w ZDPR mogą być dla niektórych rolników trudne do spełnienia, ale stopniowe egzekwowanie wymogów może w radykalny sposób poprawić stan środowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich.

Programy w zakresie ochrony środowiska na terenach wiejskich

W programach realizowanych w latach 2004 - 2006 przewidziano kilka działań: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich (w ramach Sektorowego programu operacyjnego - Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego) oraz Infrastruktura lokalna, a także Modernizacja i rozbudowa regionalnego układu drogowego i Infrastruktura ochrony środowiska (w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego). Na obszary wiejskie pośredni wpływ będą wywierać także inne programy, podobnie jak Phare i ISPA przed akcesją. Wydaje się, że znaczenie pośrednich wpływów może być porównywalne z oddziaływaniem bezpośrednim. W wyniku realizacji tych programów w latach 2004 - 2006 oczekiwane są na obszarach wiejskich m.in. następujące efekty:

• poprawa wyposażenia w infrastrukturę wodociągową i kanalizacyjną;

• poprawa dostępności dla mieszkańców i przedsiębiorstw do oczyszczalni ścieków;

• poprawa stanu środowiska przyrodniczego;

• poprawa jakości wody pitnej;

• rozwój funkcji turystycznej, w tym agroturystyki;

• zwiększenie powierzchni uzbrojonych terenów inwestycyjnych;

• poprawa wyposażenia w infrastrukturę transportową;

• aktywizacja gospodarcza terenów pozostających w zasięgu oddziaływania inwestycji.

Szanse i zagrożenia dla tych efektów w oczekiwanej skali (i absorpcji środków unijnych) związane są w zasadzie z dwoma czynnikami:

• możliwościami współfinansowania inwestycji ze źródeł krajowych - publicznych (budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, funduszy celowych i innych), a także ze źródeł prywatnych;

• zdolnością przygotowania w odpowiednim czasie odpowiedniej liczby projektów inwestycyjnych do realizacji.

W mniejszym stopniu zagrożone są inwestycje, zwłaszcza drogowe i środowiskowe, które uzyskają współfinansowanie z budżetu państwa i funduszy celowych. Jako bardziej zagrożone trzeba ocenić inwestycje mniejsze, gdzie beneficjentami będą samorządy terytorialne. W wymiarze masowym (nie pojedynczych przypadków)pod znakiem zapytania stoi w tym kontekście zarówno ich zdolność współfinansowania inwestycji, jak i przygotowania projektów (dokumentacja techniczna, studium wykonalności, ocena oddziaływania na środowisko, zgodność z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego itp.

Podsumowanie

1. Wejście Polski do Unii Europejskiej stwarza szansę na radykalną poprawę stanu środowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich poprzez konieczność wdrożenia dyrektyw ekologicznych UE, co wymusi konieczność inwestycji proekologicznych w gospodarstwach rolnych. Obecnie po akcesji do Unii Europejskiej rolnicy mają możliwości skorzystać z różnych form wsparcia finansowego za usługi świadczone na rzecz środowiska bądź też za utracone korzyści jeśli spełnią określone wymogi środowiskowe.

2. Szansą na skuteczną poprawę stanu środowiska są instrumenty (prawne, organizacyjne i ekonomiczne) zawarte w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich (konieczność przestrzegania Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej przez gospodarstwa korzystające m.in. ze wsparcia finansowego w ramach wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania lub uczestnictwa w programach rolnośrodowskowych).

3. Nieodzownym warunkiem wdrażania działań proekologicznych na obszarach wiejskich jest świadomość ekologiczna rolników i mieszkańców wsi. Świadomość mieszkańców wsi w tym względzie trzeba kształtować nie poprzez nakazy i kary, lecz przede wszystkim w drodze edukacji. Dopóki rolnicy nie będą odczuwać korzyści płynących z ochrony środowiska, dopóty nie będą zainteresowani utrzymaniem czystego środowiska. W pewnym momencie pojawi się jednak problem kosztów, które zaczną podrażać produkcję. Potrzebne będą wówczas zachęty materialne.

4. Realizowane obecnie działania, związane z ograniczeniem emisji zanieczyszczeń z rolnictwa mają zarówno charakter pilotażowy jak i wdrożeniowy, w tym aspekcie mają być wstępnym etapem realizacji odpowiednich instrumentów w szerszym zakresie. Powinny przyczynić się do przygotowania organów administracji do efektywniejszego wdrażania szeroko rozumianych programów ochrony środowiska w rolnictwie, a co za tym idzie absorpcji środków UE. Znaczna część kosztów na inwestycje dla ochrony środowiska na obszarach wiejskich może być sfinansowana z funduszy strukturalnych. W tym aspekcie konieczne do poniesienia nakłady należy potraktować jako inwestycje o charakterze strategicznym.

5. Działania powinny zmierzać w takim kierunku, ażeby uwzględnić aspekty społeczne i ekonomiczne. Jako zasadę należy przyjąć, że działania związane z inwestycjami proekologicznymi powinny generować nowe miejsca pracy. Należy więc traktować działalność inwestycyjną dla ochrony środowiska jako formę robót publicznych.

Literatura

1. Agenda 21 for the Baltic Sea Region. Sector report - Agriculture. Baltic 21 Series No2/98.

2. Dobkowski A., Skopiec B., 2003:Podstawowe zasady realizacji inwestycji w zakresie ochrony środowiska w rolnictwie i zagospodarowania odchodów zwierzęcych, NFOŚiGW.

3. Durkowski T., 1997: Zasoby wodne a jakość wody w rolnictwie. W: "Rolnictwo polskie i ochrona jakości wody" Zeszyty Edukacyjne nr 3, IMUZ, 17-38.

4. European Environment Agency2004: Agriculture and the environment in the EU accession countries, Implications of applying the EU common agricultural policy Environmental issue report No 37.

5. Górny M., 2002: Ekorozwój wsi i rolnictwa. Wyd. Duszpasterstwa Rolników, Włocławek. s.296.

6. GUS, 2001. Rocznik statystyczny rolnictwa.

7. Hopfer A., 2003: Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej a struktura przestrzenna polskiego rolnictwa. W: „Problemy zagospodarowania terenów wiejskich w Polsce” KPZK PAN, 215-225.

8. Łabętowicz J., Radecki A.., Wasilewski Z., 2003: Waloryzacja obszarów wiejskich na potrzeby inwestycji środowiskowych. Woda - Środowisko- Obszary Wiejskie. Rozprawy i monografie. Nr 10. Wyd. IMUZ.

9. Makomaska-Juchiewicz M., Sieć Natura 2000 i jej wpływ na użytkowanie obszarów wiejskich. Ref. Na Konf. KPZK PAN „Wieś polska w świetle wyników NSP 2002 i PSR 2002 - aspekty społeczne, ekonomiczne i przestrzenne”. Maszynopis.

10. Materiały Seminarium „Agricultural pollution control - good practices” www.ostw.pl

11. Ochrona Środowiska na Terenach Wiejskich. Informacje o projekcie NFOŚiGW www.ostw.pl

12. Mosiej J., 2003: Możliwości ograniczenia wpływu rolnictwa na zanieczyszczenie zasobów wodnych - wybrane aspekty. W:„ Zagospodarowanie zlewni Bugu i Narwi w ramach zrównoważonego rozwoju” IMGW, Komitet Gospodarki Wodnej PAN, IMGW, str.223- 23.

13. Mync A., 2003: Instrumenty wspierania obszarów wiejskich w zakresie infrastruktury z udziałem środków z Unii Europejskiej. W: „Problemy zagospodarowania terenów wiejskich w Polsce” KPZK PAN, 49 - 110.

14. Ochrona Środowiska 2003 - opracowania statystyczne GUS Warszawa.

15. Radziejowski J., Niesyto G., Jeziorski J., 2002: Integracja europejska a ochrona środowiska. Fundacja "Rozwój SGGW", Warszawa.

16. Renman 2002: The Economic Assessment and the Replication Strategy of the Rural Environmental Protection Project - A contribution to the first stage completion report. OSTW-AGROCONSULT. Maszynopis.

17. Rogowski R. J., Swatoń J., 2002: Informacje o projekcie „Ochrona środowiska na terenach wiejskich” - doświadczenia i nauki płynące z Polski. Materiały z seminarium międzynarodowego „Ograniczenia zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego - wzorcowa praktyka”, Przysiek

18. Sadurski A., 2001: Polskie zmagania z wodą. W: "Jak wygrać bitwę o wodę?", Świat Nauki, Kwiecień, str. 41.

19. Somorowski C., 1993: Melioracje jako dyscyplina naukowa i działalność praktyczna. W: „Współczesne problemy melioracji”. Wyd. SGGW, 9 - 28.

Streszczenie

W polityce społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej zagadnienia produkcji rolniczej i ochrony środowiska przyrodniczego są równorzędne. Polityka ochrony środowiska w sektorze rolniczym musi również uwzględniać takie podejście. W kształtowaniu tej polityki należy pamiętać, że zagrożenia dla środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich powstają nie tylko w procesie produkcji roślinnej i zwierzęcej a także wynikają z działalności bytowej ludności wiejskiej, przemysłu rolno-spożywczego, turystyki i rekreacji.

W pracy przeanalizowano uwarunkowania (przede wszystkim prawne) konieczności ochrony środowiska na obszarach wiejskich poprzez realizację inwestycji proekologicznych w skali gospodarstw rolnych. Przestawiono przykłady i efekty środowiskowe realizowanych projektów pilotowych i wdrożeniowych.

Kluczową sprawą przemian w obszarze rolnictwa jest umiejętne wykorzystanie instrumentów finansowych, prawnych i edukacyjnych Unii Europejskiej w dążeniu do:

• zachowania walorów środowiska przyrodniczego i łagodzenia negatywnych skutków intensyfikacji produkcji rolniczej;

• podnoszenia jakości żywności i higienicznych standardów produkcji żywności

• wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich

• zapewnienia godziwych warunków życia ludności wiejskiej.

Szansą na skuteczną poprawę stanu środowiska są instrumenty zawarte w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), bowiem przestrzeganie przepisów zawartych w „Zwykłej Dobrej Praktyce Rolniczej” jest warunkiem uzyskania wsparcia finansowego wynikającego z niektórych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Do takich działań zaliczono:

• wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)

• wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych

Czechy

kraje UE (15)

nowoprzyjęte kraje UE

Słowenia

Węgry

Słowacja

Estonia

Litwa

Polska

Malta

---