Józef Mosiej, Agnieszka Karczmarczyk
Katedra Kształtowania Środowiska,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa
Woda w krajobrazie rolniczym - jej funkcje i rola w planowaniu przestrzennym
Uwagi wstępne
Gospodarkę wodną rolnictwa cechuje specyfika wynikająca z jej obszarowego charakteru, ze zróżnicowanej formy dyspozycyjnych zasobów wodnych (opady, wilgoć glebowa, wody gruntowe i wody powierzchniowe), z dużej zmienności czasowo-przestrzennej potrzeb wodnych oraz możliwości kompensacji (czynnej i biernej) własnych i zewnętrznych emisji, powodujących zagrożenia stanu zasobów środowiskowych, a w tym i wody. W warunkach naszego kraju ma to istotne znaczenie, bowiem znajduje się on w regionie charakteryzującym się chwiejnością równowagi wodnej, przy przeważającym przesiąkowym charakterze stosunków wodnych gleb. Sezonowe nadwyżki opadów nad parowaniem w półroczu zimowym oraz parowania nad opadem w półroczu letnim, kształtują odpływy i zasoby retencji glebowo-gruntowej, które w krańcowych przypadkach (dość częstych) ujawniają się w postaci okresowych nadmiarów (przewilgotnienia i zabagnienia) bądź niedoborów wody (zjawisko suszy glebowej i hydrologicznej). Tereny rolnicze i leśne są źródłowym obszarem bilansu wodnego i odnawialnych zasobów wodnych, wykorzystywanych następnie przez użytkowników i konsumentów wody, a w tym i przez samo rolnictwo. Z obiegiem wody wiąże się ściśle obieg substancji chemicznych, dla których woda jest rozpuszczalnikiem i nośnikiem. Wodzie można przypisać szereg funkcji, m.in. surowca dla przemysłu i gospodarki komunalnej, zasobu naturalnego czy nieruchomości.
Z punktu widzenia planowania przestrzennego najważniejszą funkcją, którą należy uwzględniać jest funkcja wody jako zasobu oraz wody jako nieruchomości. Rola rolnictwa w gospodarowaniu wodą jest uznana i doceniana. Rolnictwo jest specyficznym użytkownikiem wody, ponieważ w przeciwieństwie do innych sektorów gospodarki narodowej (przemysł i gospodarka komunalna) jest również czynnikiem wodę chroniącym. Prawidłowo prowadzona gospodarka rolna może być czynnikiem wspomagającym realizacje celów Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW), nie tylko poprzez ograniczenie emisji azotanów z obszarów wiejskich ale również wspomagając bioróżnorodność poprzez utrzymanie podmokłych użytków zielonych w dolinach rzecznych. RDW nie precyzuje jednak roli gospodarki wodnej prowadzonej na potrzeby rolnictwa, natomiast Prawo wodne dość precyzyjnie definiuje pojęcie gospodarki wodnej w rolnictwie pod nazwą „melioracje wodne” . W definicji melioracji: „regulacja stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby” wyeksponowany jest cel gospodarczy związany z tworzeniem warunków dla intensyfikacji produkcji. W Prawie wodnym zwraca się również uwagę na uwarunkowania przyrodnicze, które sformułowano tak, że „przy planowaniu, wykonywaniu oraz utrzymaniu urządzeń melioracji wodnych, należy kierować się potrzebą zachowania zróżnicowanych biocenoz polowych i łąkowych”. Jednocześnie zwraca się uwagę na to ,że przy „projektowaniu, wykonywaniu oraz utrzymaniu urządzeń wodnych należy kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, a szczególnie zachowaniem dobrego stanu ekologicznego wód i charakterystycznych dla nich biocenoz, potrzebie zachowania istniejącej rzeźby terenu oraz biologicznych stosunków w środowisku wodnym i na obszarach zalewowych”. Wynika z tego, że podejmując inwestycje z zakresu melioracji, lub też ustalając zasady eksploatacji systemu melioracyjnego zgodnie z polskim prawem, należy mieć na uwadze nie tylko interes rolnictwa, który polega na polepszeniu zdolności produkcyjnej gleby ale również interes środowiska przyrodniczego, wyrażony potrzebą zachowania zróżnicowanych biocenoz polnych i łąkowych . Nieracjonalne a czasem rabunkowe wykorzystanie zasobów przyrody, w tym również zasobów wodnych, umożliwiło rozwój cywilizacyjny i gospodarczy człowieka, lecz również spowodowało niekorzystne zmiany w środowisku. Przyspieszenie obiegu wody i transportu materii w zlewni nie tylko spowodowało zmianę struktury bilansu wodnego, lecz stało się główna przyczyną zwiększenia ładunków związków biogennych wynoszonych do rzek z obszarów użytkowanych rolniczo. Przyspieszenie obiegu wody może niekiedy wywierać większy wpływ na zanieczyszczenie wód powierzchniowych niż zwiększone nawożenie .
Roli wody w zagospodarowaniu przestrzennym nie można rozpatrywać w oderwaniu od gospodarczych, społecznych i ekologicznych funkcji obszarów wiejskich oraz bez kontekstu polityki rolnej państwa i samorządów lokalnych, a także bez uwarunkowań wynikających ze zrealizowanych dotychczas przedsięwzięć z zakresu melioracji i inżynierii wodnej służących zaspokajaniu potrzeb gospodarczych rolnictwa. Nie powinno się też rozpatrywać jej w oderwaniu od planów przestrzennego urządzania i zagospodarowania siedlisk występujących na terenach wiejskich .
Funkcje obszarów wiejskich
W krajach europejskich o wysokim poziomie rolnictwa nowoczesne zagospodarowanie terenów wiejskich jest ujęte w całościowe projekty, których realizacja ma na celu kształtowanie, ulepszanie i rozwój zrównoważony terenów wiejskich. Projekty takie ujmują i rozwiązują łącznie cele rolnicze, gospodarcze, infrastrukturalne, jak również dotyczące ochrony przyrody, zasobów wodnych i kształtowania krajobrazu, przy czym czynnik wodny ma szczególne znaczenie. W tak ujętej koncepcji zagospodarowania terenów wiejskich najważniejsze są projekty planistyczne uwzględniające czynnik wodny, w ramach których można wydzielać tereny dla rolnictwa, leśnictwa, osadnictwa wiejskiego, jak również dla celów ogólnospołecznych - rekreacji oraz ochrony siedlisk. W ramach takich projektów można bezkonfliktowo rozwiązywać zagadnienia ogólne i szczegółowe związane z przestrzennym kształtowaniem terenów wiejskich wraz ochroną zasobów rolniczej przestrzeni produkcyjnej (wody i gleby) .
W obecnych warunkach społecznych i gospodarczych obszary wiejskie są coraz częściej miejscem:
zamieszkania ludności nierolniczej,
produkcji odnawialnych źródeł energii,
aktywności produkcyjnej coraz większej liczby ludności,
lokalizacji połączeń komunikacyjnych i transportowych różnych regionów kraju i Europy,
wykorzystania i deponowania odpadów przemysłowych i komunalnych,
buforowania i ekologicznej kompensacji obciążeń przyrodniczych antropogenicznych i zaburzeń naturalnych układów przyrodniczych.
Obecnie, szczególną uwagę należy skierować na wdrożenie koncepcji takich działań, które określałyby najwłaściwsze kierunki przestrzennego urządzenia terenów rolniczych zlewni w aspekcie możliwości poprawy istniejącego stanu środowiska i zasobów wodnych. Zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego przedsięwzięcia chroniące i kształtujące w sposób kompleksowy środowisko terenów wiejskich, w tym także zasoby wodne, powinny być uwzględniane w planach zagospodarowania przestrzennego i nie naruszać wymagań ochrony środowiska. Powinny one obejmować zarówno rolniczą przestrzeń produkcyjną, tereny osadnicze wraz z ich techniczną infrastrukturą jak również obszary zdegradowane i obszary podlegające ochronie w tym biotopy wodne. Aktualne warunki społeczno-ekonomiczne wymagają w naszym kraju nowego spojrzenia na czynnik wodny w zagospodarowaniu terenów wiejskich. Woda w krajobrazie rolniczym pełni oprócz funkcji produkcyjnej (produkcja biomasy) inne funkcje takie jak:
kształtowanie warunków siedliskowych (gleby, mikroklimat),
transport substancji chemicznych (rozpuszczalnik i nośnik substancji) oraz energii (przemianom stanów skupienia wody towarzyszy wydzielanie lub pochłanianie ciepła),
kształtowanie walorów estetycznych krajobrazu,
kształtowanie warunków dla ochrony różnorodności biologicznej (małe zbiorniki wodne, stawy, oczka wodne, mokradła, torfowiska, ekstensywnie użytkowane zmeliorowane łąki w dolinach rzek),
pochłanianie, przyjmowanie i redukowanie zagrożeń antropogenicznych powodowanych przez działalność rolniczą i osadniczą.
O gospodarczej i ekologicznej roli wody na danym obszarze decyduje nie bezwzględna jej ilość, lecz czas działania tej wody, czas spełniania przez nią różnorakich funkcji, inaczej mówiąc - czas jej przebywania w krajobrazie. Czas z kolei zależy od stopnia pokrycia terenu roślinnością i od czasu dopływu wody opadowej do rzek
Przestrzenny charakter gospodarowania wodą w krajobrazie rolniczym
W rozwoju współczesnego rolnictwa, uwzględniającego przesłanki bezpieczeństwa żywnościowego kraju oraz rozwoju cywilizacyjnego społeczności wiejskiej podnoszono postulat kształtowania środowiska rolniczego, który utożsamiany był dotychczas z podnoszeniem potencjału produkcyjnego gleb. Poprawa stosunków wodnych gleb oraz ich właściwości fizycznych i chemicznych zapewniała możliwość pełnego wykorzystania możliwości produkcyjnych roślin.
Charakteryzując warunki wodne obszarów wiejskich (przede wszystkim rolniczej przestrzeni produkcyjnej) i ich uwarunkowania takie jak: geomorfologia w makro- i mikroskali, gleby, roślinność, struktura agrarna, kultura rolna oraz stopień wyposażenia obszarów w infrastrukturę techniczną należy stwierdzić, że ulegają one dynamicznym przekształceniom. O ile na początku XX wieku, przy stosunkowo niskim poziomie produkcji rolniczej, obszar Polski traktowano w melioracjach jako leżący w strefie nadmiernego uwilgotnienia lub w niektórych regionach (m.in. Wielkopolska) dostatecznego uwilgotnienia, to obecnie przy średnim poziomie rolnictwa, należy zakwalifikować do strefy niezrównoważonego uwilgotnienia o chwiejnej równowadze bilansu wodnego w okresie rocznym. Natomiast w niezbyt odległej perspektywie przy dalszej intensyfikacji gospodarowania (nie tylko w rolnictwie) i spodziewanych zmianach klimatycznych, można spodziewać się występowania ostrzejszych dysproporcji w bilansie wodnym półrocza letniego (poprzez zmniejszenie części przychodowej: opady i zasoby retencji glebowej i zwiększenie części rozchodowej: ewapotranspiracja), co może spowodować przejście terytorium do strefy deficytowej i jeszcze większe zróżnicowanie agroklimatyczne kraju.
Jednocześnie w coraz większym zakresie w planowaniu przestrzennym należy dostrzegać rolę wody w krajobrazie rolniczym, kształtującą warunki równowagi przyrodniczej. Poprzez czynne i bierne zabiegi kształtujące obieg wody w środowisku można zapewnić warunki dla bardziej stabilnych procesów ekologicznych, podtrzymywać różnorodność biologiczną ekosystemów i fizjocenoz, ograniczać entropię systemów przyrodniczych poprzez spowolnianie obiegu geologicznego na rzecz obiegu biologicznego. Zachowanie piękna krajobrazu obok potencjału produkcyjnego rolniczej przestrzeni produkcyjnej powinno stanowić istotny aspekt planowania przestrzennego i polityki rolnej w celu rozwijania pozaprodukcyjnych form aktywności społecznej na terenach wiejskich. W przypadku intensyfikowania produkcji rolniczej następuje upraszczanie struktury przyrodniczej pól uprawnych, co powoduje zmniejszanie stopnia retencji lokalnych cykli obiegu materii, przyspieszenie procesów erozji wodnej i wietrznej oraz zwiększanie mineralizacji zasobów próchnicy i wymywanie uwalnianych składników mineralnych, przede wszystkim azotu i fosforu, będących głównymi czynnikami eutrofizującymi zasoby wód powierzchniowych i wgłębnych.
Użytkowanie małych zlewni rolniczych a jakość wód powierzchniowych
Prawidłowe przestrzenne zagospodarowanie zlewni z optymalizacją struktury użytków i dostosowanie produkcji rolnej i leśnej do naturalnych zasobów środowiska jest pierwszym podstawowym zagadnieniem, które powinno być podjęte od zaraz w sposób bardziej efektywny. Dotyczy to zwłaszcza tych zlewni, w których planuje się podejmowanie prac melioracyjnych oraz tych, w których już wydzielono lub planuje się wydzielenie przyrodniczych obszarów chronionych. Plany gospodarki wodnej powinny być też czynnikiem wiodącym przy kompleksowym urządzaniu obszarów wiejskich, które dają podstawy kształtowania struktury użytkowania gruntów z uwzględnieniem przesłanek ekologicznych i potrzeb gospodarki rolnej .
Dotychczasowy stosunkowo duży zakres działań melioracyjnych obejmujący 6,7 mln ha uznany był za niezbędny z gospodarczego punktu widzenia spowodował duże zmiany, szczególnie w ekosystemach wodnych i od wody zależnych.. Melioracje polegały znacznie częściej na skracaniu okresów nadmiaru wilgoci w glebie (odwodnienia), a rzadko na skracaniu okresu niedoborów wody w glebie (nawodnienia). Odwodnienia spełniały przede wszystkim funkcję produkcyjną, poprawiały sprawność technologiczną gruntu i wpływały organizację rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Obecnie melioracje obok swej funkcji produkcyjnej i technologicznej na obszarach intensywnie użytkowanych powinny sprzyjać stwarzaniu warunków dla stabilizacji równowagi w agroekosystemach. Szczególnie dotyczy to ekstensywnie użytkowanych zmeliorowanych terenów dolinowych, gdzie wytworzyły bardzo cenne z przyrodniczego punktu widzenia siedliska łąkowe.
Obszary cenne przyrodniczo w krajobrazie stanowią, cieki naturalne, które na 60% długości nie są jeszcze uregulowane, mokradła i tereny podmokłe zajmujące jeszcze około 13% powierzchni kraju, (na około 20% powierzchni tych terenów zachowały się jeszcze naturalne warunki wodne i roślinność pierwotna), dolinowe użytki zielone zajmujące powierzchnię 2,5 mln ha oraz torfowiska (powierzchnię szacuje się na 0,3 mln ha). Wymienione obszary są wyjątkowo wrażliwe na zmianę stosunków wodnych i ich zachowanie w stanie równowagi wymaga opracowania określonej strategii działań ochronnych. W obecnym okresie melioracje nie powinny być podejmowane tylko w celu zwiększenia powierzchni obszarów rolniczo-produkcyjnych, lecz głównie w celu utrzymania lub zwiększenia wydajności terenów już użytkowanych rolniczo oraz zatrzymania wody w krajobrazie .
Retencjonowanie wody w krajobrazie rolniczym obejmuje zarówno gromadzenie wód powierzchniowych w zbiornikach, stawach i oczkach wodnych, jak i wzbogacanie zasobów wód gruntowych. Stosowanie odpowiedniej agrotechniki, racjonalnej eksploatacji systemów i urządzeń melioracyjnych oraz prowadzenie nawodnień z regulowanym odpływem zwiększa retencyjność gleb i sprzyja efektywniejszemu wykorzystaniu opadów przez roślinność, zmniejszając odpływ. Z zasobów regulowanego odpływu wód powierzchniowych i gruntowych, przy wykorzystaniu istniejących urządzeń technicznych, można w Polsce skutecznie zwiększyć powierzchnię nawadnianą o 240 - 300 tys. ha . Wyniki badań prowadzonych w IMUZ wykazały, że stosując płytkie odwodnienie na terenach dolinowych (regulowany odpływ), średnio w wieloleciu czas dostatecznego uwilgotnienia można wydłużyć o 20% ( z 50% do 70% czasu trwania okresu wegetacji) .
Upowszechniana jest obecnie koncepcja melioracji środowiskowych, których celem powinno być kompleksowe urządzanie rolniczej i wiejskiej przestrzeni produkcyjnej o wielofunkcyjnym charakterze. W praktyce takie melioracje powinny polegać na wzbogacaniu krajobrazu obszarów rolniczych przez szerokie wprowadzenie stref ekotonowych pomiędzy różnymi komponentami krajobrazu ( np. między lasami i polami uprawnymi) przy zachowaniu lub odtworzeniu śródpolnych zadrzewień, wąwozów, nierówności terenowych, oczek wodnych, stawów. Ma to doprowadzić do zwiększenia retencji wody, a więc zahamowania dalszego obniżania się przepływów niżówkowych i degradacji cieków. Realizacja takich melioracji nie jest możliwa bez poważnych ingerencji w dotychczasowy sposób urządzania i użytkowania obszarów rolniczych. Kryterium takich działań powinny być zasady rozwoju zrównoważonego. Oznacza to w praktyce konieczność opracowania dla każdej zlewni planu zagospodarowania przestrzennego w oparciu o koncepcje naukowo uzasadnionych działań, które określałyby najwłaściwsze kierunki przestrzennego urządzenia terenów rolniczych zlewni w aspekcie ochrony ilościowej i jakościowej wód oraz możliwości poprawy istniejącego stanu środowiska i zasobów wodnych . Koncepcja ta powinna opierać się na :
waloryzacji przyrodniczo-gospodarczej obszaru i siedlisk, w aspekcie wpływu warunków wodnych na stabilność siedlisk,
rozpoznaniu zasobów wodnych siedlisk prawnie chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem ich wrażliwości na zmiany stosunków wodnych,
rozpoznanie sposobów i zasobów zasilania rzek i wpływu zagospodarowania zlewni na zmienność zasilania,
rozpoznanie jakości wód powierzchniowych i podziemnych.
Zalesienia i zadrzewienia gruntów nie przydatnych dla rolnictwa, gruntów podlegających erozji, terenów wododziałowych, przesuszonych i zdegradowanych powinny być zaliczone do podstawowych działań na rzecz kształtowania warunków przyrodniczych kraju . Na obszarach rolniczych i rolniczo-leśnych na ochronę zasługują pozostałe tam elementy naturalne i antropogenne, jeśli uznaje się je za cenne w środowisku. Przykładem mogą potorfia, które w wielu dolinach rzecznych i kompleksach torfowo-łąkowych są ostojami chronionych gatunków roślin i zwierząt .
Właściwa eksploatacja systemów melioracyjnych pozwala wykorzystać je dla zwiększenia retencji powierzchniowej i podziemnej, dla rolniczego wykorzystania części spływających zanieczyszczeń lub zatrzymania ich w glebie, dla późniejszego wykorzystania przez rośliny. Wysoka efektywność wody zużywanej do nawodnień rolniczych, duży odzysk wody ze ścieków wykorzystywanych do nawodnień poprzez oczyszczające działanie gleby i środowiska roślinnego sprawiają, że przy technicznie i ekologicznie sprawnej i poprawnej eksploatacji dobrze zaprojektowanych systemów melioracyjnych, odgrywać one powinny pożyteczną rolę nie tylko w produkcji rolniczej, ale również w ochronie środowiska i zasobów wodnych. Z drugiej strony elementy systemów melioracyjnych (kanały, rowy, dreny, zbiorniki) mogą stwarzać zagrożenie dla środowiska, gdyż przechwytują i dostarczają do rzek spływy powierzchniowe z pól, dróg, nie skanalizowanych osiedli, a także odpady oraz materiał erodowany.
Siedliska przyrodnicze dolin rzecznych kształtowane są przez warunki hydrologiczne. Warunki te decydują o stosunkach troficznych i nasileniu procesów biologicznych. Hydrotechniczna zabudowa rzek (np. budowa wałów przeciwpowodziowych lub znaczne zwiększenie przepustowości koryta rzeki) przerywa często proces zasilania gleb podczas zalewów w składniki pokarmowe. Gospodarowanie wodą w dolinach rzecznych tylko w aspekcie zaspokojenia potrzeb rolnictwa jest z ekologicznego i sozologicznego punktu widzenia niewłaściwe. W przypadku dolin już zmeliorowanych (odwodnionych) należy zmodernizować systemy poprzez wyposażenie urządzeń odwadniających w urządzenia piętrzące, pozwalające zarówno odwadniać, jak i nawadniać obszar doliny. Wyprostowane i uporządkowane, a często i obwałowane koryto, zlikwidowane przybrzeżne pasy zakrzewień, zadrzewień i zadarnień, stanowiących biofiltry dla spływających do cieków wód z pól, zagród, dróg i innych powierzchni zagospodarowanych przez człowieka, ulegają degradacji w wyniku :
dopływu wód zanieczyszczonych substancjami mineralnymi i organicznymi
erozji wgłębnej koryta uniemożliwiającej życie biologiczne przy dnie z powodu ruchliwości materiału dennego i spłycaniu strumienia wody,
odcięcia wałami przeciwpowodziowymi terenów zalewowych, które zmieniają charakter i procesy w międzywalu.
Ważną rolę w ochronie zasobów wodnych odgrywa racjonalne urządzanie przestrzeni rolniczej i infrastruktura techniczna. Powinny one sprzyjać ograniczaniu powstawania i rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń, tworzeniu retencji wodnej i oszczędnemu gospodarowaniu wodą jako surowcem. Użytkowanie wody przez rolnictwo powinno zamykać się na małych obszarach, bez przenoszenia zrzucanych zanieczyszczeń poza teren ich powstawania. Łatwym a jednocześnie skutecznym powinno być stworzenie pasów ochronnych, jako barier biogeochemicznych, wzdłuż cieków i wokół zbiorników. Rolę takich pasów spełniają użytki zielone, naturalne tereny trawiaste zatrzymujące znaczne ilości materii spływającej z powierzchni do akwenów. Innym rozwiązaniem może być tworzenie w poszczególnych gospodarstwach małych porośniętych roślinnością makrofitową zbiorników wodnych. Badania prowadzone w Skandynawii wynalazły, że aby znacząco ograniczyć niekorzystny wpływ obszarowych źródeł zanieczyszczeń na wody płynące wystarczy w lokalnych obniżeniach terenu lokalizować biofiltry o powierzchni od 5% do 10% powierzchni użytkowanej rolniczo zlewni.
Jednak najlepszym sposobem ograniczenia erozji jest zmiana spływu powierzchniowego na gruntowy poprzez odpowiednie zabiegi agrotechniczne i melioracyjne, a także odpowiedni sposób użytkowania zlewni m. in. w celu utrzymania odpowiedniej proporcji pomiędzy gruntami ornymi, lasami i użytkami zielonymi. Trwałość i produkcyjność użytków zielonych determinują czynniki ekologiczne, biologiczne, a także wielkość retencji i ruchliwość wody w profilu glebowym. Siedliska te bowiem stanowią odrębną kategorię użytków rolnych i ich osuszanie oraz zamiana na grunty orne (co może być uzasadnione w skali gospodarstwa) nie jest uzasadnione w skali zlewni, dorzecza i gospodarki ze względu na rolę jaką pełnią w środowisku przyrodniczym, a w szczególności w gospodarowaniu wodą (kształtowanie zasobów wodnych pod względem ilościowym i jakościowym). Są to siedliska nie do zastąpienia. Ważna rolę spełnia darń, gdyż obok czynnika produkcyjnego jest ona biofiltrem w stosunku do związków biogennych, będących przyczyną eutrofizacji wód. Zadarnione powierzchnie w obniżeniach terenowych przejmują i retencjonują część spływów powierzchniowych, spełniając role filtra ochronnego dla wód powierzchniowych i podziemnych. Obszary trwałych użytków zielonych pełnią ważną funkcję krajobrazową i rekreacyjna. Likwidacja bądź degradacja użytków zielonych oznacza redukcję ich funkcji ochronnych dla zasobów wodnych. Działania administracyjne (w ramach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego) powinny zmierzać do zwiększenia udziału użytków zielonych w strukturze użytkowania gruntów a przede wszystkim na obszarach zagrożonych erozją.
Podsumowanie
Podstawową strategią poprawy warunków wodnych w Polsce na obszarach użytkowanych rolniczo powinno być zintegrowane działanie wykorzystujące środki techniczne i naturalne możliwości środowiska przyrodniczego. Środki techniczne to przede wszystkim budowa zbiorników retencyjnych, podpiętrzenia jezior, budowa urządzeń do rozrządu wody. Tym działaniom powinny towarzyszyć przewidziane w planach zagospodarowania przestrzennego gmin działania mające na celu zwiększenie małej retencji powierzchniowej i retencji glebowej. Tutaj podstawowym narzędziem jest takie kształtowanie struktury krajobrazu, które
prowadzi do wzbogacenia środowiska w elementy sprzyjające gromadzeniu wody i przedłużające jej przebywanie w krajobrazie. Ważnym działaniem jest również pokierowanie obiegiem wody w taki sposób, aby maksymalna jej ilość przechodziła z gleby do atmosfery za pośrednictwem roślin, a jak najmniej drogą bezpośredniego parowania z gleby. Do takich elementów krajobrazu należą małe zbiorniki wodne, mokradła, torfowiska, łąki i lasy, a szczególnie zadrzewienia śródpolne.
Niekorzystne dla rozwoju rolnictwa kształtowanie się zasobów wodnych to efekt nie tylko oddziaływania warunków klimatycznych, lecz w dużym stopniu wynik nieprzemyślanych działań człowieka. Regulacje rzek i likwidacja małych podpiętrzeń na nich, melioracje dolin rzecznych, zbyt często stosowana ochrona wałami siedlisk łąkowych przed zalewem, wylesienia i likwidacja zadrzewień, odwodnienia śródpolnych oczek wodnych i dolinek smużnych na wysoczyznach doprowadziły do zmniejszenia zdolności retencyjnych zlewni cieków w krajobrazie rolniczym i nasilenie się procesów erozyjnych gleb. Dalszy rozwój intensywnej produkcji roślinnej uwarunkowany jest zapewnieniem możliwości sterowania zasobami wody na obszarach użytkowanych rolniczo z uwzględnieniem wymogów ochrony środowiska.
Jednocześnie w plany zagospodarowania przestrzennego gmin należy wprowadzić działania mające na celu :
poprawę struktury krajobrazu poprzez zadrzewienia śródpolne oraz odpowiednie rozmieszczenie użytków w zlewni,
odbudowę małych zbiorników wodnych dla ich wykorzystania do gromadzenia wiosennego nadmiaru wód roztopowych i wód drenarskich,
odbudowę i modernizację urządzeń melioracyjnych na terenie gminy,
poprawę retencji wodnej gleb, głównie poprzez zwiększenie zawartości materii organicznej w glebie,
wykorzystanie oczyszczonych ścieków do nawadniania upraw energetycznych,
kształtowanie mozaikowej struktury szaty roślinnej w krajobrazie.
Somorowski C.,1993: Melioracje jako dyscyplina naukowa i działalność praktyczna. W: Współczesne problemy melioracji. Wyd. SGGW Warszawa, 9-28.
Kowalik P., 2003: Dyrektywa wodna Unii Europejskiej a rolnictwo. WMiŁ, Zagadnienia inżynierii środowiska wiejskiego. 3-7.
Mioduszewski W., 2004: Problemy gospodarki wodnej w rolnictwie w kontekście Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW). W: „Woda i kataklizmy” Komitet Gospodarki Wodnej PAN, 35- 48.
Tamże.
Mioduszewski W., 2005: Gospodarka wodna w obszarach wiejskich. Przegl. Nauk. - Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, nr 1 (31), 5-18.
Rajda W., 2005: Woda w zagospodarowaniu przestrzennym obszarów wiejskich. Post. Nauk Roln., nr 3, 33-42.
Tamże.
Kędziora A., Ryszkowski L., Przybyła Cz., 2005: Ochrona i kształtowanie zasobów wodnych i ich jakości w krajobrazie rolniczym. W: Gospodarowanie wodą w Wielkopolsce. Wyd. ABRYS, 16-25.
Manteuffel H., 2006: Wybrane elementy relacji wieś/środowisko naturalne w aspekcie rozwoju zrównoważonego. W: „Stan i perspektywy rozwoju zrównoważonego” CSDEM, Politech. Białostocka, 274-282.
Mosiej J., 2006: Problemy rozwoju zrównoważonego w kształtowaniu obszarów wiejskich. Problemy Ekologii, nr 5, 253-258
Ryszkowski L., 1992a: Rolnictwo a zanieczyszczenie środowiska. Post. Nauk Roln. nr 4, 3-14.
Kędziora A., Ryszkowski L., Przybyła Cz., 2005...op. cit.
Dąbkowski Sz. L., 1994: Optymalne użytkowanie rolnicze gruntów w zlewni rzecznej z punktu widzenia strategii ochrony wód śródlądowych. W: „Zintegrowana strategia ochrony i zagospodarowania ekosystemów wodnych” Bibl. Monit. Środ., WIOŚ, UŁ, Łódź, 35-41.
Przybyła C., Tymczuk Z., 2005: Aktualny stan retencji i program małej retencji dla Wielkopolski. W: „Gospodarowanie woda w Wielkopolsce” (Kasprzak K. red,), ABRYS, Poznań,7-15.
Kaca E., Lipiński J., 2007: Marszałkowskie służby melioracyjne w obliczu nowych wyzwań i planowanej reorganizacji. WMiŁ, Zagadnienia Inżynierii Środowiska Wiejskiego, nr 1 (412), 26-28.
Somorowski C, 1993: ...op.cit.
Mioduszewski W., 2005...op. cit.
Dąbkowski Sz. L., 1994...op. cit
Tamże.
Zajączkowski K., 1997: Rola zadrzewień w ochronie środowiska i jakości wody. Zeszyty. Edukacyjne nr 3, Wyd. IMUZ, 39-50.
Durkowski T., 1997: Zasoby wodne a jakość wody w rolnictwie. Zeszyty. Edukacyjne nr 3, Wyd. IMUZ, 17-38.
Ryszkowski L., 1992a... op. cit.
Ryszkowski L., 1992b: Wpływ struktury krajobrazu rolniczego na ograniczenie zanieczyszczeń obszarowych. Wyd. UAM, Seria Biologia, nr 49, 255-268.
Dąbkowski Sz. L., 1994...op. cit
Mioduszewski W., 2005...op. cit.
Leonardson L., 1994: Wetlands as nitrogen sinks. Swedish and internationa experience. Naturvardsverke. Raport 4176, p.265
Kędziora A., 2005: Przyrodnicze podstawy gospodarowania woda w Polsce. W: Ochrona środowiska w gospodarce przestrzennej.. ZBŚRiL, PAN Poznań, 75-113
1