TEORIA PERFORMATYWNA

Teoria performatywna opiera się na wielu założeniach i obejmuje wiele zagadnień. Zapoczątkował ją w latach 50 John Langshaw Austin, jako pierwszą wersją aktów mowy. Austin zaproponował rozróżnienie między wypowiedzią konstatującą a performatywną. Przykład pierwszej z nich ,,Grzegorz obiecał, że przyjedzie” , opisuje stan rzeczy, stwierdza coś, oraz jest prawdziwa lub fałszywa. Performatywyna natomiast nie jest ani prawdziwa, ani fałszywa, przykład ,, Proszę, pożycz mi 50 złotych”.¹ Nazwa performatyw wywodzi się od angielskiego preform czasownika , który występuje zazwyczaj z rzeczownikiem oznajmującym czynność, że wygłoszenie wypowiedzi jest wykonaniem jakiejś czynności, jest czymś o czym nie myśli się normalne jako tylko o powiedzeniu czegoś. ² Szeroko pojęte prze Austina pojęcie performatywności, obejmuje nie tylko akty o charakterze prawno-instytucjonalnym, ale również zagadnienia językowe ( prośby, obietnice, podziękowania, itp.) Do językowych wykładników o charakterze performatywnym należą:

-czasownik w pierwszej osobie liczby pojedynczej

-wskazówka odsyłająca ( np. niniejszym, tym samym)³

Performatyw charakteryzuje się tym, iż wypowiedz jest wykonaniem pewnej czynności, której nie opisuje się jako mówienia czegoś. Wypowiadamy go w osobie ,,ja” lub ,,my”, ponieważ nie możemy mówiąc o kimś stwierdzać danej czynności, a jedynie ją opisywać jak inni ją robią. Wypowiadając performatyw niczego nie opisujemy, lecz robimy. Jako, że nie oceniamy performatywów w kategori prawdy/ fałasz, za to używamy kryterium skuteczności, czyli fortunności/ niefortunności. Zdaniem Austina fortunność zależy od spełnienia koniecznych warunków: (A1) Musi istnieć uznana procedura konwencjonalna, posiadająca pewien konwencjonalny skutek, procedura ta musi obejmować wypowiedzenie pewnych słów, przez pewne osoby, w pewnych okolicznościach, przy czym, (A2) poszczególne osoby i okoliczności w danym przypadku muszą być odpowiednie dla powołania odpowiedniej procedury, jaka została powołana. (B1) Wszyscy uczestnicy muszą przeprowadzać daną procedurę zarówno poprawnie, jak też (B2) w zupełności. (T1) Kiedy co zdarza się często, dana procedura jest przeznaczona do użytku dla osób, mających pewne myśli i uczucia lub do wszczynania, jako następstwa pewnego postępowania pewnego uczestnika, w tedy osoba uczestnicząca, a więc powołująca daną procedurę, musi faktycznie mieć owe myśli i żywić te uczucia , a intencja uczestników musi być postępowanie w dany sposób, a ponadto (T2) rzeczywiście muszą w następstwie postępować w ten sposób.
W przypadku naruszenia którejś z reguł wypowiedz performatywna będzie nieudana.⁴

Austin zauważył, że jest to więcej niż po prostu mówienie, a raczej jest to wykonywanie działania w chwili jej wypowiadania. Nie widzimy więcej co jesteśmy wstanie dostrzec, a to co dostrzegamy jesteśmy wstanie wyrazić za pomocą języka. Z rozwojem teorii performatywnej Austin stwierdził, że prawie każde zdanie jest performatywne, co doprowadziło do rozróżnienia jej na trzy aspekty: lokucyjny (wypowiadania słów) , illokucyjny (treść nadana, zamierzona, wartość mierzona w kategoriach skuteczności) i prelokucyjny (skutki wywarte na odbiorcy).⁵

Przykłady zdań performatywnych według Austina:

1. Tak, biorę tę kobietę za mą prawnie poślubioną żonę. (wypowiadane w trakcie ceremonii zaślubin)

2. Przepraszam. ( Po nadepnięciu kogoś na nogę)

3. Nadaję temu statkowi imię król Karol. ( wypowiadane w stosownej okoliczności)

4. Moją biżuterię daję i zapisuję w spadku mojej siostrze. ( występujące
   w testamencie)

5. Zakładam się, że jutro będzie padał śnieg.

Przykładowe zdania nie są opisem mówiącym że cos robię , ani stwierdzeniem , że coś robię. Przytoczone wypowiedzi nie są prawdziwe , ani fałszywe ( stwierdzam to jako oczywiste).⁶

Przechodząc do performatywnej teorii prawdy Petera Strawsona należy zadać sobie pytanie czy chce on kontynuować Austina? Według Petera Strawsona prawda nie ma znaczenia, jest tylko zbędnym komponentem . Odrzuca korespondencyjną teorię prawdy,
w której według Austina prawdziwość jest stwierdzeniem ubranym w słowa. Zatem prawdziwość nie jest cechą zdania tylko stwierdzenia.⁷ Performatywna teoria prawdy ogłoszona przez Petera Strwsona to teza, że prawda jest performatywna w sensie Austina. Prawdziwość nie ma być tu własnością i nie ma służyć do opisu czy stwierdzenia, zatem zwrot ,,prawda że „ niczego nie orzeka.⁸ Podając przykład ,, Prawdą jest, że dziś jest piątek.” przez słowo prawda dajemy jedynie gwarancję słowną, ponieważ oczywiste jest to, że w danym dniu jest piątek i niekoniecznie występuje potrzeba podkreślenia, że to jest prawdą. Zwrot ,,jest prawdą” funkcjonuje jako performatyw, czyli nie jest to kwestia kryterium prawdy, ale rozumienia jej. Mówiąc w zdaniu ,, prawda że” podkreślamy jedynie, że to co wypowiadamy jest prawdą. W przykładzie ,,Prawdą jest, że śnieg jest biały.”, słowo ,,prawda” jest niepotrzebną dodatkową informacją, ponieważ jest to fakt ogólnie panującym w społeczeństwie. Strawson twierdził, że nie ma potrzeby mówić ,,że prawdą jest X”, ale wystarczy powiedzieć ,,X”. Zatem dochodzimy do wniosku, że wyrażenie ,,prawda” jest zbędna wypowiedzią w kwestiach oczywistych.⁹

Rozważając pojęcie performatywu można stwierdzić, że jest to nieco skomplikowane. Dla Austina performatyw pozwala ująć pewien aspekt języka. Wypowiedź performatywana dotyczy wykonania działania, nie opisuje rzeczywistości lecz ja kształtuje. Same wypowiedzenie słów nie jest czynnością, muszą być wypowiadane w odpowiedniej okoliczności. Strawson uważa, że prawda nie znaczy nic
i praktycznie nie różni się od performatywów. Nie możemy mówić o teorii prawdy performatywnej, jeśli nie rozpatrzymy koncepcji wypowiedzi performatywnej. Rozpatrując koncepcję Austina oraz Strawsona można stwierdzić, że prawdziwość jest jednym z trudniejszych problemów filozofii, ponieważ nie zawsze ujęcie prawdy dla wszystkich ma to samo znaczenie i jest oczywiste. Ludzie postrzegaj świat w różnej perspektywie i niezależnie od pewnych standardów mogą uważać inaczej. Moim zdaniem opisane koncepcje ułatwiają wypowiedź lecz nie pozwalają do końca zrozumieć czym jest prawda.

Bibliografia

1. Austin L. J., Mówienie i poznawanie, Warszawa 1993.

2. Culler J., Teoria literatury, Warszawa 1998.

3. Woleński J., Epistemologia- poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa 2005.

4. Zdunkiewicz D., Współczesny język polski, Warszawa 1993.

5. Ziemińska R., Współczesne koncepcje prawdy, 2010. (http://www.whus.pl/files/whus/podstony_pracownikow/Zieminska/korekta_wspolczesnekonc.prawdy.pdf, 06.12.2013)

6. http://plato.stanford.edu/entries/strawson/,(06.12.2013)

---

1. J. Culler, Teoria literarury, 1998, s. 110.↩

2. Dz. cyt., J. Austin, Jak działać słowami, [w.] J. Austin, Mówienie i poznawanie, Warszawa 1993, s. 555.↩

3. Dz. cyt., D. Zdunkiewicz, Akty mowy, [w:] Współczesny język polski, red. J Bartmiński, Warszawa 1993, s. 260.↩

4. Dz. cyt., J. Austin, Jak działać słowami, s. 563-564.↩

5. D. Zdunkiewicz, Akty mowy, s. 260-261.↩

6. Dz. cyt., J. Austin, Jak działać słowami, s. 554-555.↩

7. J.Woleński, Epistemologia-poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa 2005, s. 132-133.↩

8. Dz. cyt., R. Ziemińska, Współczesne koncepcje prawdy, 2010, s.12 (http://www.whus.pl/files/whus/podstony_pracownikow/Zieminska/korekta_wspolczesnekonc.prawdy.pdf, 06.12.2013)↩

9. http://plato.stanford.edu/entries/strawson/,(06.12.2013)↩