Ząb wraz z przyzębiem tworzy narząd zębowy. Przyzębie to ozębna, dziąsło i wyrostki zębodołowe.
Korona wystaje ponad dziąsło, korzeń – tkwi w zębodole, szyjka – granica pomiędzy nimi.
Korona z jamą (komorą), zwężającą się w kanał korzeniowy zakończony otworem wierzchołkowym; całość wypełniona miazgą zęba. Między korzeniem a ścianą zębodołu – ozębna. Ząb budują też zębina, szkliwo i cement.
Zębina zajmuje większą część korony i korzenia, ograniczając jamę zęba i kanał. Budową zbliżona do kości; wytwór odontoblastów, leżących na powierzchni miazgi zęba, które wysyłają jedynie wypustki do wewnątrz. Zbudowana głównie z dihydroksyapatytów (fosforany wapnia + Mg, K, Na, Cl) – łączą się kulistymi kalkosferytami; pomiędzy nimi przestrzenie międzykuliste (bez mineralizacji). Wapnienie zębiny jest procesem rytmicznym – dlatego występują linie przyrostowe (Ebnera); gdy poszerzone – linie konturowe Owena. W zębach mlecznych – linia urodzeniowa (neonatalna), oddzielająca zębinę płodową od tej po urodzeniu. Kanaliki zębiny rozciągają się do granicy szkliwno-zębinowej (w koronie kształt S, w korzeniu równoległe) w których znajdują się wypustki zębinowe odontoblastów (włókna Tomesa; liczne połączenia typu nexus), włókna nerwowe i płyn tkankowy. Zębina wyścielająca kanaliki to okołokanalikowa; międzykanalikowa jest lepiej zmineralizowana. Ściany kanalików w pobliżu odontoblastów to osłonka Neumanna (niezmineralizowana). Warstwa ziarnista Tomesa to puste przestrzenie pomiędzy końcami kanalików.
Szkliwo pokrywa koronę 2mm warstwą – najtwardsza substancja w organizmie. Działa jak błona półprzepuszczalna. Powstaje z ameloblastów, degenerujących w momencie wyrzynania; dojrzałe szkliwo nie może być odnawiane. Zbudowane z dwuhydroksyapatytów + fluorki (dwuhydroksyfluoroapatyty), węglany, Mg. Składniki organiczne to fosfoproteiny i glikoproteiny, GAG, aminokwasy i fosfataza zasadowa oraz enameliny. Tworzą one siateczkę. Zbudowane z pryzmatów szkliwnych (słupków) oraz substancji międzypryzmatycznej, ułożone równolegle do siebie i prostopadle do pow. zęba. Na przekroju mają kształt łuski (odbiegają skośnie od podłoża szkliwa). W jego warstwie na przekrojach widoczne są linie konturowe Retziusa – wyraz zmian cyklicznych mineralizacji szkliwa. Ich zewnętrznym objawem są fryzy (perikymata) – drobne zagłębienia okrężne wokół korony Na szlifie podłużnym widoczne jasne i ciemne linie Huntera-Schregera – wynik załamania światła przez pryzmaty. Na pow. szkliwa oszkliwie – zredukowany nabłonek; błona Nasmytha – odporna na działanie kwasów, zasad i bakterii.
Cement pokrywa zębinę korzeniową w okolicy szyjki i wierzchołka. Chroni zębinę i łączy ząb ze ścianami zębodołu. Podobny do kości grubowłóknistej – substancja organiczna to włókna kolagenowe z istotą podstawową (hydroksyapatyty). Wywodzi się z cementoblastów (cementocytów). Cement bezkomórkowy (pierwotny) odkładany jest przed wyrżnięciem i tworzy warstwę na pow. całej zębiny korzeniowej. Buduje go tylko istota podstawowa i włókna kolagenowe (Sharpeya). Cement komórkowy (wtórny) pokrywa cement bezkomórkowy i zawiera cementocyty, opowiadające osteocytom –leżą w jamkach kostnych, lecz mają mniej wypustek do ozębnej. Wytwarza włókna własne. Odkładanie cementu zachodzi przez całe życie, dzięki cementoblastom (w precemencie, leżącym od strony ozębnej). Na powierzchni cementu leżą odontoklasty, resorbujące cement.
Miazga wytwarza, naprawia i odżywia zębinę, wypełniając komorę (miazga komorowa) i kanał korzeniowy (korzeniowa). Przypomina tk. ł. galaretowatą bogatą w proteoglikany, komórki gwiaździste i włókna kolagenowe. Obwodowo włókna spiralne Korffa, biegnące między odontoblastami. Miazgę dzieli się na warstwę odontoblastów, pas jasny i miazgę właściwą.
Odontoblasty leżą najbardziej obwodowo, układają się palisadowo w 2-3 szeregi w koronie (k. walcowate) i jeden w korzeniu (k. sześcienne). Mają długą wypustkę zębową (Tomesa), wypustkę miazgową (pulpalną do miazgi) i boczne do połączenia ze sobą
Pododontoblastyczna ubogokomórkowa warstwa Weila (pas jasny) zawiera wypustki miazgowe, włókna Korffa i włókna nerwowe
Miazga bogatokomórkowa (właściwa) z fibroblastami, komórkami gwiaździstymi (mogą różnicować się w odontoblasty czy fibro-; obecne limfocyty, komórki plazmatyczne, APC.
Ozębna wypełnia przestrzeń między ścianą zębodołu a korzeniem, mocuje ząb w zębodole. Mechaniczną funkcję spełnia tkanka włóknista zwarta regularna tworząc aparat więzadłowy zęba, metaboliczną – tk. ł. luźna z naczyniami i nerwami. Ząb mocowany jest dzięki włóknom wnikającym Sharpeya (od okostnej do cementu). Wyróżnia się włókna poziome (więzadło pierścieniowe zęba) – na wysokości szyjki od szczytu wyrostka zębodołowego do cementu, ograniczają boczne ruchy; więzadło skośne – od cementu do ściany zębodołu na długości korzenia, zapobiegają wtłoczeniu zęba w głąb; wierzchołkowe – łączy wierzchołek z dnem zębodołu utrzymując go w pionie; promieniste – w zębach wielokorzeniowych; łączy je. Pomiędzy pęczkami włókien kolagenowych występują fibroblasty (syntezujące jej włókna i modelujące je (z udziałem metaloproteinaz)), nabłonkowe Malassezsa (pozostałość po rozwoju) oraz komórki macierzyste, tuczne, histiocyty, limfocyty itp.
Dziąsło to błona śluzowa otaczająca szyjki zębów i wyrostki zębodołowe. Tworzy brodawki międzyzębowe; jej blaszka właściwa zbudowana z tk. wł. zwartej o regularnym układzie; z więzadłami poziomymi. Nie występują gruczoły, słabounaczyniona. Duże zdolności regeneracyjna. W miejscu połączenia z zębem liczne złącza nabłonkowe, chroniące przed drobnoustrojami i próchnicą; stanowi ono dno kieszonki dziąsłowej.
Zbudowany z 4 warstw; składa się z przełyku, żołądka i jelit.
Błona śluzowa – wyścielona nabłonkiem (zazwyczaj jw. walcowaty (za wyjątkiem przełyku)) tworzącym gruczoły, poniżej blaszka właściwa błony śluzowej (z tk. łącznej wiotkiej, dobrze ukrwionej + grudki chłonne) i mięśnie gładkie tworzące mięśniówkę śluzówki.
Błona podśluzowa zbudowana z tkanki łącznej wiotkiej, z licznymi włóknami nerwowymi (splot podśluzówkowy Meissnera); w obrębie przełyku i dwunastnicy obecne gruczoły śluzowe; w obrębie żołądka i jelita wytwarza odpowiednio fałdy żołądkowe i okrężne; w jelicie obecne kosmki jelitowe.
Błona mięśniowa właściwa zbudowana z dwóch warstw komórek okrężnych gładkich; wewnętrzne – okrężne; zewnętrzne – podłużne; pomiędzy nimi splot nerwowy międzymięśniowy Auerbacha. Błona mięśniowa w górnej części przełyku z włóknami poprzecznie prążkowanymi a w trzonie żołądka – dodatkowe skośne włókna.
Błona zewnętrzna – zbudowana z tk. łącznej wiotkiej, odcinki wewnątrz otrzewnej pokryte międzybłonkiem.
Łączy gardło z żołądkiem; światło wysłane nabłonkiem ww. płaskim. Blaszka właściwa błony śluzowej z licznymi brodawkami. Mięśniówka pojawia się dopiero w okolicy wpustu żołądka. Błona podśluzowa z licznymi gruczołami śluzowymi lub uwalniającymi lizozym. Błonę mięśniową w 1/3 górnej budują mm. szkieletowe, umożliwiające połykanie zależne od woli. Środkowy – ma mięśnie mieszane, dolny – gładkie. Dysfunkcja zwieracza przełykowego dolnego wiąże się z refluksem żołądkowo-przełykowym.
Wytwarza kwaśne środowisko przeciwko bakteriom, trawi białka, rozdrabnia pokarm. Wyściela go nabłonek jw. walcowaty, zbudowany z komórek śluzowych powierzchniowych, których śluz zabezpiecza go przed działaniem pH i enzymów. W fałdzie dołki żołądkowe. W obrębie blaszki właściwej – gruczoły żołądkowe właściwe, zbudowane z trzonu i szyjki uchodzącej na dnie dołka. W okolicy wpustu i odźwiernika uwalniają śluz, w obrębie dna i trzonu – kwas solny i enzymy trawienne. Mięśniówka śluzówki ciągła.
Zawiera nieliczne gruczoły cewkowe o charakterze śluzowym
Gruczoły żołądkowe zbudowane z pięciu rodzajów komórek. Komórki okładzinowe występują w górnych partiach gruczołu, główne i enteroendokrynowe – w dolnych cz. odcinków wydzielniczych.
Komórki śluzowe – występują w obrębie błony śluzowej; pierwsze z nich pokrywają powierzchnie żołądka, drugie – szyjki gruczołów; wytwarzają śluz chroniący przed sokiem żołądkowym; śluz wiąże dwuwęglany, składa się z Na, K, Cl.
Komórki główne – rozwinięte organella produkujące białka (np. pepsynogen).
Komórki okładzinowe – uwalniają w sposób aktywny jony wodorowe do światła żołądka, wytwarzają czynnik Castle’a (wewnątrzpochodny) dla witaminy B12 umożliwiając wchłanianie jej w jelicie cienkim; mają liczne mitochondria, kanaliki wydzielnicze z mikrokosmkami – w nich obecne pompy jonowe H+/K+ - HCl powstaje dopiero w świetle żołądka, gdyż Cl- podąża biernie. pH 0,9-2,0 umożliwia redukcję Fe do Fe2+ (umożliwia jego wchłanianie) jak i przemianę pepsynogenu do pepsyny. Posiadają receptory dla acetylocholiny i gastryny.
Komórki enteroendokrynowe – rozproszone po całym dolnym odcinku układu pokarmowego, regulują perystaltykę i aktywność wydzielniczą innych hormonów (np. dostosowują wydzielanie enzymów trawiennych). System tych komórek nosi nazwę DNES (i stanowi największy gruczoł dokrewny).
Gastryna – stymuluje wydzielanie HCl i CCK (komórki G)
CCK (cholecystokinina) – uwalniana przez komórki I, pobudza obkurczanie pęcherzyka żółciowego
Sekretyna – wytwarzana przez komórki S, pobudza wydzielanie soku trzustkowego, hamuje wytwarzanie gastryny
GIP (peptyd insulinotropowy zależny od glukozy) – stymuluje wydzielanie insuliny, hamuje wydzielanie soku żołądkowego (komórki K)
Motylina – uwalniana przez komórki M, stymulowane przez UN co 90 min; indukuje głębokie fale perystaltyczne
Grelina – stymuluje wydzielanie hormonu wzrostu
Ma głębsze dołki żołądkowe, więcej komórek śluzowych, silnie rozwinięty zwieracz. Nieliczne komórki okładzinowe, komórki G, uwalniające lizozym