Układ pokarmowy – cz.2

1.

Ślina

Ślina jest wydzielana przez trzy pary gruczołów ślinowych: podżuchwowe, przyuszne oraz
podjęzykowe, a także w mniejszym stopniu przez małe gruczoły ślinowe zlokalizowane w jamie
ustnej. Każdy z gruczołów ślinowych pomimo różnic w składzie wydzielanej substancji, zachowują
podobny plan budowy i składają się z pęcherzyków z kanalikami wyprowadzającymi.
Zasadniczym składnikiem śliny jest woda, która stanowi 99% jej składu, poza tym zawiera ona:

●

jony: Na+, K+, Ca2+, Cl-

●

jony buforujące HCO3-, które wydzielane są intensywnie po posiłku (pH wzrasta do 7-8,
między posiłkami wynosi 5-6)

●

substancje organiczne: mucyna (śluz pełniący rolę ochronną), amylaza i lipaza ślinowe, białka
osocza, substancje grupowe krwi, lizozym

Rolą śliny jest:

●

rozpuszczanie, wypłukiwanie i buforowanie pozostałych w jamie resztek pokarmowych

●

pozwala na percepcję smaków – rozpuszczają się w niej substancje wywołujące wrażenia
smakowe

●

chroni błonę śluzową

●

lizozym zawarty w ślinie ma właściwości bakteriobójcze

●

zapewnie optymalne nawilżenie jamy ustnej i aparatu mowy

●

zlepia cząstki pokarmu przez co ułatwia formowanie kęsa pokarmowego (bolusa)

●

bierze udział w trawieniu poprzez zawarte w niej enzymy, głównie amylazę ślinową, która
jest pierwszym enzymem trawiącym skrobię

Regulacja wydzielania śliny
Przyjecie pokarmu pobudza receptory w jamie ustnej i nosowej oraz gardle – są to receptory węchy,
smaku i dotyku, powoduje to na zasadzie odruchu bezwarunkowego, wydzielania śliny. Zachodzi on
za pomocą włókien współczulnych oraz przywspółczulnych a także jąder ślinowych pnia mózgu.

●

nerwy PNS (wchodzące w skład nerwu twarzowego i językowo-gardłowego) – stymulują
obfite wydzielanie wodnistej śliny

●

nerwy SNS (z części piersiowej pnia współczulnego) – pobudzają sekrecję śliny gęstej, bogatej
w mucyny, z dużą zawartością enzymów

2. Żołądek

Skład soku żołądkowego
Sok żołądkowy jest mieszaniną kwaśnej wydzieliny komórek okładzinowych i alkalicznej wydzieliny
komórek nieokładzinowych (Na+, K+, Cl-, HCO3-, pepsynogen)
Wzajemne proporcje pomiędzy poszczególnymi składnikami zależą od nasilenia sekrecji jonów H+
przez komórki okładzinowe

●

przy dużej objętości soku żołądkowego przeważa wydzielina okładzinowa

●

przy małej objętości soku żołądkowego przeważa wydzielina nieokładzinowa

●

woda do soku żołądkowego przechodzi biernie z osocza i płynu tkankowego wraz z
wydzieliną okładzinową

Składnikiem soku żołądkowego są pepsynogeny

●

są to proenzymy wydzielane przez komórki główne gruczołów właściwych trzonu oraz dna
żołądka (pepsynogeny typu I)

1

Układ pokarmowy – cz.2

●

innym źródłem tych proenzymów są komórki śluzowe trzonu, dna i wpustu żołądka oraz
nabłonka dwunastnicy (pepsynogeny typu II)

●

przy pH < 5 następuje aktywacja pepsynogenu do jego aktywnej formy – pepsyny

●

przy pH < 2 aktywna pepsyna uczestniczy w procesie aktywacji pepsynogenu (autokataliza)

●

optymalna aktywność pepsyny występuje, gdy pH wynosi 1,6-3,2

●

wydzielanie pepsynogenu stymulują: pobudzenie cholinergiczne wywołane rozciąganiem
żołądka, obecnośc pokarmu i kwaśnej treści w żołądku, sekretyna

Innym składnikiem soku żołądkowego jest czynnik wewnętrzny (IF), niezbędny do prawidłowego
wchłaniania witaminy B12 z jelit

●

produkowany przez komórki okładzinowe wraz z kwasem solnym

Regulacja wydzielania soku żołądkowego
Wydzielanie soku jest regulowane głównie przez: PNS oraz hormony żołądkowo jelitowe

●

wydzielanie żołądkowe pobudzają:

o

gastryna

o

ACh

o

GRP

o

grelina

●

wydzielanie żołądkowe jest hamowane przez:

o

hamowanie ośrodkowe – związane z zanikiem łaknienia, zmniejszające fazę głowową
wydzielania żołądkowego

o

hamowanie odźwiernikowe – rozpoczyna się od chwili, gdy wydzielony kwas solny,
doprowadza do obniżenia pH w odźwierniku poniżej 3. Powoduje to zmniejszoną
sekrecję gatryny a także wydzielanie somatostatyn.

o

hamowanie dwunastnicze – występuje pod wpływem zakwaszenia dwunastnicy
oraz pod wpływem produktów trawienia tłuszczy i roztworów hipertonicznych.
Zakwaszenie dwunastnicy powoduje zahamowanie wydzielana żołądkowego w
następstwie odruchu dwunastniczo – żołądkowego i uwalniania somatostatyny,
sekretyny i CCK.

Fazy wydzielania żołądkowego

●

faza głowowa (40 % wydzielania poposiłkowego/trawiennego) – widok, zapach, smak, żucie i
połykanie pokarmu pobudza odpowiednie receptory, które przy udziale ośrodków korowych
i podkorowych przekazują za pomocą nerwu błędnego impulsy powodujące odruchowe
pobudzenie wydzielanie przez komórki gruczołowe żołądka kwasu i pepsyny, oraz pobudzają
komórki G do uwalniania gastryny

●

faza żołądkowa (50% wydzielania poposiłkowego) – pokarm znajduje się w żołądku.
Zasadniczym czynnikiem stymulującym jest gastryna, której uwalnianie zwiększa się pod
wpływem: rozciągania trzonu i odźwiernika, alkalizacji błony śluzowej w obrębie odźwiernika
żołądka, oraz pod wpływem bezpośredniego działania składników pokarmu, głównie
produktów trawienia białek, na komórki G. Rozciąganie żołądka stymuluje wydzielanie
żołądkowe również bez udziału gatryny – przez odruchowe wydzielanie ACh

●

faza jelitowa (10% wydzielania poposiłkowego) – rozpoczyna się gdy pokarm dostanie się
do dwunastnicy, powoduje on rozciąganie dwunastnicy co odruchowo stymuluje żołądek
do zwiększenia wydzielania żołądkowego. Ponadto produkty trawienia białek stymulują
znajdujące się w dwunastnicy komórki G do niewielkiego uwalniania gastryny

2

Układ pokarmowy – cz.2

Śluz i jego rola
Komórki śluzowe zawarte w błonie śluzowej żołądka wydzielają śluz, który jako warstwa o grubości
ok. 250 µm ściśle przylega do nabłonka powierzchniowego.

●

komórki nabłonka wydzielają do warstwy śluzu aniony HCO3-, neutralizujące jony H+
wydzielane przez komórki okładzinowe, które z powrotem wnikają do nich po wydzielenia do
światła żołądka

●

obfity przepływ krwi w połączeniu z w/w mechanizmami tworzy tzw. barierę śluzówkową
żołądka i chroni błonę śluzową przed uszkadzającym działaniem wysokiego stężenia kwasu w
świetle żołądka

●

prostaglandyny, wydzielane miejscowo w błonie śluzowej, są najważniejszym czynnikiem
odpowiedzialnym za utrzymanie integralności bariery żołądkowej. Ich synteza zmniejsza się
po przyjęciu np. aspiryny lub innych leków z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych

●

poza komórki śluzowym szyjki gruczołów właściwych żołądka śluz jest produkowany
również przez komórki śluzowe nabłonka powierzchniowego, komórki śluzowe gruczołów
wpustowych i odźwiernikowych

●

czynnikami stymulującymi wydzielanie śluzu są uwalniane miejscowo prostaglandyny, jony
H+ i składniki pokarmowe

3. Zewnątrzwydzielnicza funkcja trzustki

Część zewnątrzwydzielnicza trzustki wytwarza sok trzustkowy, który przewodem trzustkowym
dociera do światła dwunastnicy. Stanowi ona ponad 80% masy trzustki, zbudowana jest z komórek
pęcherzykowych, tworzących pęcherzyki wydzielnicze, oraz komórek śródpęcherzykowych
wyściełających pęcherzyki od wewnątrz.

●

mniejsze przewody wyprowadzające łączą się w przewód trzustkowy, który uchodzi do
dwunastnicy w bańce wątrobowo trzustkowej, do której uchodzi również przewód żółciowy
wspólny

Sok trzustkowy
Trzustka produkuje w ciągu doby 1-4 litrów soku trzustkowego, jest od wydzielany przez komórki
przewodów, komórki wstawek oraz komórki śródpęcherzykowe.

●

jest on bogaty w jony HCO3-, dzięki obecności anhydrazy węglanowej, powoduje to iż sok
trzustkowy ma wysokie pH ok.8

●

poza jonem wodorowęglanowym w skład soku trzustkowego wchodzą jony Na+, K+ i Cl-

●

sok trzustkowy zawiera syntetyzowane przez komórki pęcherzykowe nieaktywne proenzymy
wraz z jonami Na+ i Cl-

o

trypsynogen – po dostaniu się do dwunastnicy jest w niej aktywowany przez
enterokinazę do czynnej enzymatycznie trypsyny trawiącej białka

▪

trypsyna może podobnie jak pepsyna pobudzać przemianę swojej formy
nieaktywnej do formy aktywnej (autokataliza)

o

inne peptydazy soku trzustkowego: chymotrypsyna, karboksypeptydazy A i B,
elastaza

●

w formie czynnej (aktywnej) do soku trzustkowego wydzielane są lipaza trzustkowa i α-
amylaza trzustkowa

3

Układ pokarmowy – cz.2

o

enzymy rozkładające tłuszcze, wydzielane przez trzustkę to: lipaza, fosfolipazy A i B
oraz estrazy

o

lipaza trzustkowa mimo wydzielania w formie aktywnej do swojego działania
wymaga wcześniejszej emulgacji lipidów żółcią wątrobową

o

w dwunastnicy lipaza łączy się ko lipazą, co powoduje znaczne zwiększenie jej
działania enzymatycznego

●

α-amylaza trzystkowa jest głównym enzymem trawiącym węglowodany wydzielanym przez
trzustkę

●

Czynnikami pobudzającym sekrecję komórek pęcherzykowych są: CCK, gastryna oraz
mediatory takie jak GRP

●

Wydzielanie soku trzustkowego o dużej objętości i zwartości HCO3- pobudzają głównie
sekretyna, a jej działanie potęgowane jest przez CCK

Regulacja wydzielania trzustkowego
Wydzielanie trzustkowe zachodzi stale, w okresie międzytrawiennym wydzielanie jest to jednak
niewielkie (wydzielanie podstawowe)

●

czynnikami pobudzającym sekrecję komórek pęcherzykowych są: CCK, gastryna oraz
mediatory takie jak GRP

●

wydzielanie soku trzustkowego o dużej objętości i zwartości HCO3- pobudzają głównie
sekretyna, a jej działanie potęgowane jest przez CCK

●

hamowanie wydzielania trzustkowego odbywa się przy udziale somatostatyny, PP oraz
polipeptydu YY (PYY)

Fazy wydzielania trzustkowego
W czasie wydzielania poposiłkowego można wyróżnić następujące, nakładające się na siebie, fazy
wydzielania trzustkowego

●

faza głowowa – widok, smak, zapach, żucie i połykanie pokarmu powodują przez nerw
błędny, odruchowe zwiększenie sekrecji komórek pęcherzykowych

o

poza bezpośrednim pobudzeniem komórek pęcherzykowych przez uwalnianie na
zakończeniach nerwowych ACh i GRP obserwuje się stymulację pośrednią

o

stymulacja pośrednia wynika z cholinergicznej stymulacji komórek okładzinowych i
komórek G oraz zwiększonej w efekcie sekrecji jonów H+ - zakwaszenie dwunastnicy
prowadzi do wydzielania sekretyny, która pobudza sekrecję trzustki

●

faza żołądkowa – zachodzi w czasie obecności pokarmu w żołądku, działają te same
mechanizmy co w fazie głowowej. Rozciągnięcie żołądka wyzwala odruchy żołądkowo-
trzustkowe i zwiększa się wydzielanie gastryny. Wydzielany jest sok trzustkowy bogaty w
enzymy.

●

faza jelitowa – głównymi czynnikami stymulującymi wydzielanie trzustkowe są sekretyna i
CCK, a oba te hormony wzajemnie potęgują swoje działanie

o

sekretyna – wydzielana przez komórki S błony śluzowej dwunastnicy pod wpływem
napływających z żołądka jonów H+ stymuluje sekrecję soku trzustkowego bogatego
w wodę i wodorowęglany

o

CCK – uwalniana pod wpływem obecnych w żołądku i jelicie produktów trawienia
białek, tłuszczów, soli żółciowych i jonów H+. CCK pobudza komórki trzustkowego
bezpośrednio (w niewielkim stopniu) oraz pośrednio (przez nerw błędny). Wywołuje

4

Układ pokarmowy – cz.2

zwiększanie wydzielanie soku trzustkowego bogatego w enzymy, zwolnienia
opróżniania żołądkowego oraz skurcz pęcherzyka żółciowego.

4. Wątroba

Budowa i unaczynienie
System naczyniowy wątroby różni się od występujących w innych narządach systemów

●

około 75% krwi docierające do wątroby jest krwią żylną, dopływa ona żyłą wrotną i pochodzi
z narządów jamy brzusznej

●

do wątroby dopływa także krew tętnicza za pomocą tętnicy wątrobowej, dopływ krwi
tętniczej do wątroby stanowi 25% pojemności minutowej serca, wynosi około 1500 ml/min

●

końcowe gałęzie żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej do cierają do naczyń zatokowych, w
których krew tętnicza i żylna mieszają się

●

ścianę naczyń zatokowych tworzą komórki śródbłonkowe z dużymi przestrzeniami
międzykomórkowymi

●

wzdłuż naczyń zatokowych rozciąga się pojedyncza warstwa hepatocytów

●

przestrzeń znajdująca się między warstwą śródbłonka a hepatocytami do przestrzeń chłonna
Dissego – zawiera ona liczne komórki układu siateczkowo – nabłonkowego

●

krew z naczyń zatokowych spływa do żyły centralnej zrazika wątrobowego, a następnie do żył
wątrobowych, które uchodzą do żyły głównej dolnej

Hepatocyty ułożone są w taki sposób że powierzchnia szczytowa komórki zwrócona w kierunku
naczynia zatokowego otacza je – jest to biegun naczyniowy hepatocyty

●

od strony powierzchni podstawnej przylegających hepatocytów występują szerokie
przestrzenie międzykomórkowe tworzące pierwotny kanalik żółty, żół wydzielana przez
hepatocyty płynie kanalikami żółciowymi w kierunku przeciwnym do przepływu krwi w
naczyniach zatokowych

●

kanaliki żółciowe łączą się z przewodziki żółciowe, rozpoczynające się w pobliżu końcowych
rozgałęzień żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej tworząc z nimi tzw. triadę wątroboa

●

żółć wypływa z wątroby dwoma przewodami wątrobowymi, które po połączeniu tworzą
przewód wątrobowy wspólny, łączący się z przewodem pęcherzykowym, tworząc przewód
żółciowy wspólny uchodzący do dwunastnicy w bańce wątrobowo – trzustkowej

Funkcje metaboliczne wątroby:

Metabolizm tłuszczów:

●

synteza: kwasów żółciowych, cholesterolu, fosfolipidów, kwasów tłuszczowych,
triacyloglicerolu, lipoprotein

●

zmiana cukrów i białek na tłuszcze

●

utlenienie kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych

Metabolizm węglowodanów

●

utrzymanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi: magazynowanie glikogenu, zmiana
galaktozy i fruktozy na glukozę, glukoneogeneza

●

tworzenia nowych związków chemicznych z pośrednich produktów metabolicznych cukrów

Przemiany białek

●

oksydacyjna deaminacja aminokwasów

●

transaminacja

5

Układ pokarmowy – cz.2

●

synteza 85% białek osocza: albumin, globulin, czynników krzepnięcia, białek nośnikowych

●

synteza i wzajemna zamiana aminokwasów

●

degradacja białek osocza

Przemiana hormonów

●

synteza: somatomedyny, erytropoetyny, HGF

●

inaktywacja: kortyzolu, aldosteronu, estrogenów, gastryny, insuliny, glukagonu

Przemiany witamin

●

powstawanie aktywnych metabolitów witaminy B

●

magazynowanie witamin B12, A i D

●

synteza białek nośnikowych dla witamin B12 i A

Inne funkcje wątroby:

●

magazynowanie żelaza

●

termoregulacja

●

detoksykacja substancji egzo- i endogennych, w tym leków i alkoholu

●

cykl mocznikowy

●

metabolizm porfiryn

6